| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / បញ្ចបករណ-មូលដីកា • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
បុច្ឆាវារោ
Pucchāvāro
១. បច្ចយានុលោមវណ្ណនា
1. Paccayānulomavaṇṇanā
ឯកេកំ តិកទុកន្តិ ឯកេកំ តិកំ ទុកញ្ចាតិ អត្ថោ, ន តិកទុកន្តិ។
Ekekaṃ tikadukanti ekekaṃ tikaṃ dukañcāti attho, na tikadukanti.
បច្ចយា ចេវាតិ យេ កុសលាទិធម្មេ បដិច្ចាតិ វុត្តា, តេ បដិច្ចត្ថំ ផរន្តា កុសលាទិបច្ចយា ចេវាតិ អត្ថោ។ តេនេវាហ ‘‘តេ ច ខោ សហជាតាវា’’តិ។ យេហិ បន ហេតាទិបច្ចយេហិ ឧប្បត្តិ វុត្តា, តេ សហជាតាបិ ហោន្តិ អសហជាតាបីតិ។ ឯត្ថ បដិច្ចសហជាតវារេហិ សមានត្ថេហិ បដិច្ចសហជាតាភិធានេហិ សមានត្ថំ ពោធេន្តេន ភគវតា បច្ឆិមវារេន បុរិមវារោ, បុរិមវារេន ច បច្ឆិមវារោ ច ពោធិតោតិ វេទិតព្ពោ។ ឯស នយោ បច្ចយនិស្សយវារេសុ សំសដ្ឋសម្បយុត្តវារេសុ ច, ឯវញ្ច និរុត្តិកោសល្លំ ជនិតំ ហោតីតិ។
Paccayā cevāti ye kusalādidhamme paṭiccāti vuttā, te paṭiccatthaṃ pharantā kusalādipaccayā cevāti attho. Tenevāha ‘‘te ca kho sahajātāvā’’ti. Yehi pana hetādipaccayehi uppatti vuttā, te sahajātāpi honti asahajātāpīti. Ettha paṭiccasahajātavārehi samānatthehi paṭiccasahajātābhidhānehi samānatthaṃ bodhentena bhagavatā pacchimavārena purimavāro, purimavārena ca pacchimavāro ca bodhitoti veditabbo. Esa nayo paccayanissayavāresu saṃsaṭṭhasampayuttavāresu ca, evañca niruttikosallaṃ janitaṃ hotīti.
‘‘តេ តេ បន បញ្ហេ ឧទ្ធរិត្វា បុន កុសលោ ហេតុ ហេតុសម្បយុត្តកានំ ធម្មាន’’ន្តិ លិខិតំ។ ‘‘កុសលា ហេតូ សម្បយុត្តកានំ ខន្ធាន’’ន្តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤០១) បញ្ហាវារបាឋោតិ បមាទលេខា ឯសាតិ បាឡិយំ អាគតបាឋមេវ បឋន្តិ។ បុរិមវារេសុ សហជាតនិស្សយសម្បយុត្តបច្ចយភាវេហិ កុសលាទិធម្មេ និយមេត្វា តស្មិំ និយមេ កុសលាទីនំ ហេតុបច្ចយាទីហិ ឧប្បត្តិំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជនំ កតំ, ន តត្ថ ‘‘ឥមេ នាម តេ ធម្មា ហេតាទិបច្ចយភូតា’’តិ វិញ្ញាយន្តិ, តស្មា តត្ថ ‘‘សិយា កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជេយ្យ ហេតុបច្ចយា’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.២៥) ឯវមាទីហិ សង្គហិតេ បដិច្ចត្ថាទិផរណកភាវេ ហេតាទិបច្ចយបច្ចយុប្បន្នេសុ ហេតាទិបច្ចយានំ និច្ឆយាភាវតោ បញ្ហា និជ្ជដា និគ្គុម្ពា ច កត្វា ន វិភត្តា, ឥធ បន ‘‘សិយា កុសលោ ធម្មោ កុសលស្ស ធម្មស្ស ហេតុបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ឯវមាទីហិ សង្គហិតា ហេតាទិបច្ចយភូតា កុសលាទយោ បច្ចយុប្បន្នា ច និច្ឆិតា, ន កោចិ បុច្ឆាសង្គហិតោ អត្ថោ អនិច្ឆិតោ នាម អត្ថីតិ អាហ ‘‘សព្ពេបិ តេ បញ្ហា និជ្ជដា និគ្គុម្ពា ច កត្វា វិភត្តា’’តិ។ បញ្ហា បន ឧទ្ធរិត្វា វិស្សជ្ជនំ សព្ពត្ថ សមានន្តិ ន តំ សន្ធាយ និជ្ជដតា វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា។
‘‘Te te pana pañhe uddharitvā puna kusalo hetu hetusampayuttakānaṃ dhammāna’’nti likhitaṃ. ‘‘Kusalā hetū sampayuttakānaṃ khandhāna’’nti (paṭṭhā. 1.1.401) pañhāvārapāṭhoti pamādalekhā esāti pāḷiyaṃ āgatapāṭhameva paṭhanti. Purimavāresu sahajātanissayasampayuttapaccayabhāvehi kusalādidhamme niyametvā tasmiṃ niyame kusalādīnaṃ hetupaccayādīhi uppattiṃ pucchitvā vissajjanaṃ kataṃ, na tattha ‘‘ime nāma te dhammā hetādipaccayabhūtā’’ti viññāyanti, tasmā tattha ‘‘siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.25) evamādīhi saṅgahite paṭiccatthādipharaṇakabhāve hetādipaccayapaccayuppannesu hetādipaccayānaṃ nicchayābhāvato pañhā nijjaṭā niggumbā ca katvā na vibhattā, idha pana ‘‘siyā kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo’’ti evamādīhi saṅgahitā hetādipaccayabhūtā kusalādayo paccayuppannā ca nicchitā, na koci pucchāsaṅgahito attho anicchito nāma atthīti āha ‘‘sabbepi te pañhā nijjaṭā niggumbā ca katvā vibhattā’’ti. Pañhā pana uddharitvā vissajjanaṃ sabbattha samānanti na taṃ sandhāya nijjaṭatā vuttāti daṭṭhabbā.
ឧប្បត្តិយា បញ្ញាបិតត្តាតិ បុច្ឆាមត្តេនេវ ឧប្បត្តិយា ឋបិតត្តា បកាសិតត្តា, នានប្បការេហិ វា ញាបិតត្តាតិ អត្ថោ។
Uppattiyā paññāpitattāti pucchāmatteneva uppattiyā ṭhapitattā pakāsitattā, nānappakārehi vā ñāpitattāti attho.
២៥-៣៤. បរិកប្បបុច្ឆាតិ វិធិបុច្ឆា។ កិំ សិយាតិ ឯសោ វិធិ កិំ អត្ថីតិ អត្ថោ។ កិំ សិយា, អថ ន សិយាតិ សម្បុច្ឆនំ វា បរិកប្បបុច្ឆាតិ វទតិ។ កិមិទំ សម្បុច្ឆនំ នាម? សមេច្ច បុច្ឆនំ, ‘‘កិំ សុត្តន្តំ បរិយាបុណេយ្យ, អថ អភិធម្ម’’ន្តិ អញ្ញេន សហ សម្បធារណន្តិ អត្ថោ។ យោ កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជេយ្យ ហេតុបច្ចយា, សោ កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច សិយាតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ សតិ បច្ឆាជាតវិបាកបច្ចយេសុបិ សព្ពបុច្ឆានំ បវត្តិតោ ‘‘យោ កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជេយ្យ បច្ឆាជាតបច្ចយា វិបាកបច្ចយា, សោ កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច សិយា’’តិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយេយ្យ, តថា ច សតិ បច្ឆាជាតបច្ចយា វិបាកបច្ចយាតិ ឧប្បជ្ជមានំ និទ្ធារេត្វា តស្ស កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច ភវនស្ស បុច្ឆនតោ កុសលានំ តេហិ បច្ចយេហិ ឧប្បត្តិ អនុញ្ញាតាតិ អាបជ្ជតិ, ន ច តំតំបច្ចយា ឧប្បជ្ជមានានំ កុសលាទីនំ កុសលាទិធម្មេ បដិច្ច ភវនមត្ថិតា ឯត្ថ បុច្ឆិតា, អថ ខោ ឧប្បត្តិ, ឯវញ្ច កត្វា វិស្សជ្ជនេ ‘‘កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ ឧប្បត្តិយេវ វិស្សជ្ជិតាតិ, តស្មា អយមត្ថោ សទោសោតិ ‘‘អថ វា’’តិ អត្ថន្តរវចនំ វុត្តំ។
25-34. Parikappapucchāti vidhipucchā. Kiṃ siyāti eso vidhi kiṃ atthīti attho. Kiṃ siyā, atha na siyāti sampucchanaṃ vā parikappapucchāti vadati. Kimidaṃ sampucchanaṃ nāma? Samecca pucchanaṃ, ‘‘kiṃ suttantaṃ pariyāpuṇeyya, atha abhidhamma’’nti aññena saha sampadhāraṇanti attho. Yo kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā, so kusalaṃ dhammaṃ paṭicca siyāti etasmiṃ atthe sati pacchājātavipākapaccayesupi sabbapucchānaṃ pavattito ‘‘yo kusalo dhammo uppajjeyya pacchājātapaccayā vipākapaccayā, so kusalaṃ dhammaṃ paṭicca siyā’’ti ayamattho viññāyeyya, tathā ca sati pacchājātapaccayā vipākapaccayāti uppajjamānaṃ niddhāretvā tassa kusalaṃ dhammaṃ paṭicca bhavanassa pucchanato kusalānaṃ tehi paccayehi uppatti anuññātāti āpajjati, na ca taṃtaṃpaccayā uppajjamānānaṃ kusalādīnaṃ kusalādidhamme paṭicca bhavanamatthitā ettha pucchitā, atha kho uppatti, evañca katvā vissajjane ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjatī’’ti uppattiyeva vissajjitāti, tasmā ayamattho sadosoti ‘‘atha vā’’ti atthantaravacanaṃ vuttaṃ.
តត្ថ ‘‘កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ ឧប្បត្តិំ អនុជានិត្វា ‘‘ហេតុបច្ចយា សិយា ឯត’’ន្តិ តស្សា ហេតុបច្ចយា ភវនបុច្ឆនំ, ‘‘ឧប្បជ្ជេយ្យ ហេតុបច្ចយា’’តិ ហេតុបច្ចយា ឧប្បត្តិំ អនុជានិត្វា តស្សា ‘‘សិយា ឯត’’ន្តិ ភវនបុច្ឆនញ្ច ន យុត្តំ។ អនុញ្ញាតញ្ហិ និច្ឆិតមេវាតិ។ តស្មា អននុជានិត្វា ‘‘កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជេយ្យ ហេតុបច្ចយា’’តិ ឯវំ យថាវុត្តំ ឧប្បជ្ជនំ កិំ សិយាតិ បុច្ឆតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ វា ឥទម្បិ សម្បុច្ឆនមេវ, កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច កុសលោ ធម្មោ កិំ ឧប្បជ្ជេយ្យ ហេតុបច្ចយាតិ អត្ថោ។ សិយាតិ យថាបុច្ឆិតស្សេវ ឧប្បជ្ជនស្ស សម្ភវំ បុច្ឆតិ ‘‘កិំ ឯវំ ឧប្បជ្ជនំ សិយា សម្ភវេយ្យា’’តិ, អយំ នយោ សិយាសទ្ទស្ស បច្ឆាយោជនេ។ យថាឋានេយេវ បន ឋិតា ‘‘សិយា’’តិ ឯសា សាមញ្ញបុច្ឆា, តាយ បន បុច្ឆាយ ‘‘ឥទំ នាម បុច្ឆិត’’ន្តិ ន វិញ្ញាយតីតិ តស្សាយេវ បុច្ឆាយ វិសេសនត្ថំ ‘‘កុសលំ ធម្មំ បដិច្ច កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជេយ្យ ហេតុបច្ចយា’’តិ បុច្ឆតិ, ឯវំ វិសេសិតព្ពវិសេសនភាវេន ទ្វេបិ បុច្ឆា ឯកាយេវ បុច្ឆាតិ ទដ្ឋព្ពា។
Tattha ‘‘kusalo dhammo uppajjeyyā’’ti uppattiṃ anujānitvā ‘‘hetupaccayā siyā eta’’nti tassā hetupaccayā bhavanapucchanaṃ, ‘‘uppajjeyya hetupaccayā’’ti hetupaccayā uppattiṃ anujānitvā tassā ‘‘siyā eta’’nti bhavanapucchanañca na yuttaṃ. Anuññātañhi nicchitamevāti. Tasmā ananujānitvā ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti evaṃ yathāvuttaṃ uppajjanaṃ kiṃ siyāti pucchatīti daṭṭhabbaṃ. Uppajjeyyāti vā idampi sampucchanameva, kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo kiṃ uppajjeyya hetupaccayāti attho. Siyāti yathāpucchitasseva uppajjanassa sambhavaṃ pucchati ‘‘kiṃ evaṃ uppajjanaṃ siyā sambhaveyyā’’ti, ayaṃ nayo siyāsaddassa pacchāyojane. Yathāṭhāneyeva pana ṭhitā ‘‘siyā’’ti esā sāmaññapucchā, tāya pana pucchāya ‘‘idaṃ nāma pucchita’’nti na viññāyatīti tassāyeva pucchāya visesanatthaṃ ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti pucchati, evaṃ visesitabbavisesanabhāvena dvepi pucchā ekāyeva pucchāti daṭṭhabbā.
គមនុស្សុក្កវចនន្តិ គមនស្ស សមានកត្តុកបច្ឆិមកាលកិរិយាបេក្ខវចនន្តិ អត្ថោ។ យទិបិ បដិគមនុប្បត្តីនំ បុរិមបច្ឆិមកាលតា នត្ថិ, បច្ចយបច្ចយុប្បន្នានំ បន សហជាតានម្បិ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវេន គហណំ បុរិមបច្ឆិមភាវេនេវ ហោតីតិ គហណប្បវត្តិអាការវសេន បច្ចយាយត្តតាអត្តបដិលាភសង្ខាតានំ បដិគមនុប្បត្តិកិរិយានម្បិ បុរិមបច្ឆិមកាលវោហារោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ។ គមនំ វា ឧប្បត្តិ ឯវាតិ គច្ឆន្តស្ស បដិគមនំ ឧប្បជ្ជន្តស្ស បដិឧប្បជ្ជនំ សមានកិរិយា។ បដិករណញ្ហិ បដិសទ្ទត្ថោតិ។ តស្មា ‘‘កុសលំ ធម្ម’’ន្តិ ឧបយោគនិទ្ទិដ្ឋំ បច្ចយំ ឧប្បជ្ជមានំ បដិច្ច តទាយត្តុប្បត្តិយា បដិគន្ត្វាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ, តេន បដិច្ចាតិ សហជាតបច្ចយំ កត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ។ សហជាតបច្ចយករណញ្ហិ ឧប្បជ្ជមានាភិមុខឧប្បជ្ជមានំ បដិគមនំ, តំ កត្វាតិ បដិច្ចសទ្ទស្ស អត្ថោតិ។
Gamanussukkavacananti gamanassa samānakattukapacchimakālakiriyāpekkhavacananti attho. Yadipi paṭigamanuppattīnaṃ purimapacchimakālatā natthi, paccayapaccayuppannānaṃ pana sahajātānampi paccayapaccayuppannabhāvena gahaṇaṃ purimapacchimabhāveneva hotīti gahaṇappavattiākāravasena paccayāyattatāattapaṭilābhasaṅkhātānaṃ paṭigamanuppattikiriyānampi purimapacchimakālavohāro hotīti daṭṭhabbo. Gamanaṃ vā uppatti evāti gacchantassa paṭigamanaṃ uppajjantassa paṭiuppajjanaṃ samānakiriyā. Paṭikaraṇañhi paṭisaddatthoti. Tasmā ‘‘kusalaṃ dhamma’’nti upayoganiddiṭṭhaṃ paccayaṃ uppajjamānaṃ paṭicca tadāyattuppattiyā paṭigantvāti ayamettha attho, tena paṭiccāti sahajātapaccayaṃ katvāti vuttaṃ hoti. Sahajātapaccayakaraṇañhi uppajjamānābhimukhauppajjamānaṃ paṭigamanaṃ, taṃ katvāti paṭiccasaddassa atthoti.
៣៥-៣៨. តាសុ បាឡិយំ ទ្វេយេវ ទស្សិតាតិ ហេតារម្មណទុកេ ទ្វិន្នំ បុច្ឆានំ ទស្សិតត្តា វុត្តំ។ ឯត្ថ ច ឯកមូលកាទិភាវោ បុច្ឆានំ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ, បច្ចយានំ បន វសេន សព្ពបឋមោ បច្ចយន្តរេន អវោមិស្សកត្តា សុទ្ធិកនយោ, ទុតិយោ អារម្មណាទីសុ ឯកេកស្ស ហេតុ ឯវ ឯកមូលកន្តិ កត្វា ឯកមូលកនយោ។ ឯវំ ហេតារម្មណទុកាទីនំ អធិបតិអាទីនំ មូលភាវតោ ទុកមូលកាទយោ នយា វេទិតព្ពា។ តេវីសតិមូលកនយោ ច តតោ បរំ មូលស្ស អភាវតោ ‘‘សព្ពមូលក’’ន្តិ បាឡិយំ វុត្តោ។ តត្ថ នបុំសកនិទ្ទេសេន ឯក…បេ.… សព្ពមូលកំ បច្ចយគមនំ បាឡិគមនំ វាតិ វិញ្ញាយតិ, ឯក…បេ.… សព្ពមូលកំ នយំ អសម្មុយ្ហន្តេនាតិ ឧបយោគោ វា , ឥធ ច សព្ពមូលកន្តិ ច តេវីសតិមូលកស្សេវ វុត្តត្តា បច្ចនីយេ វក្ខតិ ‘‘យថា អនុលោមេ ឯកេកស្ស បទស្ស ឯកមូលកំ…បេ.… យាវ តេវីសតិមូលកំ, ឯវំ បច្ចនីយេបិ វិត្ថារេតព្ព’’ន្តិ (បដ្ឋា. អដ្ឋ. ១.៤២-៤៤)។
35-38. Tāsu pāḷiyaṃ dveyeva dassitāti hetārammaṇaduke dvinnaṃ pucchānaṃ dassitattā vuttaṃ. Ettha ca ekamūlakādibhāvo pucchānaṃ vuttoti veditabbo, paccayānaṃ pana vasena sabbapaṭhamo paccayantarena avomissakattā suddhikanayo, dutiyo ārammaṇādīsu ekekassa hetu eva ekamūlakanti katvā ekamūlakanayo. Evaṃ hetārammaṇadukādīnaṃ adhipatiādīnaṃ mūlabhāvato dukamūlakādayo nayā veditabbā. Tevīsatimūlakanayo ca tato paraṃ mūlassa abhāvato ‘‘sabbamūlaka’’nti pāḷiyaṃ vutto. Tattha napuṃsakaniddesena eka…pe… sabbamūlakaṃ paccayagamanaṃ pāḷigamanaṃ vāti viññāyati, eka…pe… sabbamūlakaṃ nayaṃ asammuyhantenāti upayogo vā , idha ca sabbamūlakanti ca tevīsatimūlakasseva vuttattā paccanīye vakkhati ‘‘yathā anulome ekekassa padassa ekamūlakaṃ…pe… yāva tevīsatimūlakaṃ, evaṃ paccanīyepi vitthāretabba’’nti (paṭṭhā. aṭṭha. 1.42-44).
៣៩-៤០. ‘‘អារម្មណបច្ចយា ហេតុបច្ចយាតិ ឯត្តាវតា អារម្មណបច្ចយំ អាទិំ កត្វា ហេតុបច្ចយបរិយោសានោ ឯកមូលកនយោ ទស្សិតោ’’តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ វិនយេ វិយ ចក្កពន្ធនវសេន បាឡិគតិ អាបជ្ជតិ, ន ហេដ្ឋិមសោធនវសេន។ ហេដ្ឋិមសោធនវសេន ច ឥធ អភិធម្មេ បាឡិ គតា, ឯវញ្ច កត្វា វិស្សជ្ជនេ ‘‘អារម្មណបច្ចយា ហេតុយា តីណិ, អធិបតិបច្ចយា តីណិ, អធិបតិបច្ចយា ហេតុយា នវ, អារម្មណេ តីណី’’តិអាទិនា ហេដ្ឋិមំ សោធេត្វាវ បាឡិ បវត្តា។ យោ ចេត្ថ ‘‘ឯកមូលកនយោ’’តិ វុត្តោ, សោ សុទ្ធិកនយោវ។ សោ ច វិសេសាភាវតោ អារម្មណមូលកាទីសុ ន លព្ភតិ។ ន ហិ អារម្មណាទីសុ តស្មិំ តស្មិំ អាទិម្ហិ ឋបិតេបិ បច្ចយន្តរេន សម្ពន្ធាភាវេន អាទិម្ហិ វុត្តសុទ្ធិកតោ វិសេសត្ថោ លព្ភតិ, តេនេវ វិស្សជ្ជនេបិ អារម្មណមូលកាទីសុ សុទ្ធិកនយោ ន ទស្សិតោតិ, តស្មា ‘‘អារម្មណបច្ចយា ហេតុបច្ចយា អារម្មណបច្ចយា អធិបតិបច្ចយា…បេ.… អារម្មណបច្ចយា អវិគតបច្ចយា’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៣៩) អយំ ហេដ្ឋិមសោធនវសេន ឯកស្មិំ អារម្មណបច្ចយេ ហេតុបច្ចយាទិកេ យោជេត្វា វុត្តោ ឯកមូលកនយោ ទដ្ឋព្ពោ។ ‘‘អារម្មណបច្ចយា…បេ.… អវិគតបច្ចយា’’តិ វា ឯកមូលកេសុ អនន្តរបច្ចយស្ស មូលកំ អារម្មណំ ទស្សេត្វា ឯកមូលកាទីនិ សំខិបិត្វា សព្ពមូលកស្សាវសានេន អវិគតបច្ចយេន និដ្ឋាបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ អធិបតិបច្ចយា អនន្តរបច្ចយា សមនន្តរបច្ចយា សហជាតបច្ចយា អញ្ញមញ្ញបច្ចយាតិ ឥទំ មូលមេវ ទស្សេត្វា ឯកមូលកាទីនំ សំខិបនំ ទដ្ឋព្ពំ, ន សុទ្ធិកទស្សនំ, នាបិ សព្ពមូលកេ កតិបយបច្ចយទស្សនំ។
39-40. ‘‘Ārammaṇapaccayā hetupaccayāti ettāvatā ārammaṇapaccayaṃ ādiṃ katvā hetupaccayapariyosāno ekamūlakanayo dassito’’ti vuttaṃ, evaṃ sati vinaye viya cakkabandhanavasena pāḷigati āpajjati, na heṭṭhimasodhanavasena. Heṭṭhimasodhanavasena ca idha abhidhamme pāḷi gatā, evañca katvā vissajjane ‘‘ārammaṇapaccayā hetuyā tīṇi, adhipatipaccayā tīṇi, adhipatipaccayā hetuyā nava, ārammaṇe tīṇī’’tiādinā heṭṭhimaṃ sodhetvāva pāḷi pavattā. Yo cettha ‘‘ekamūlakanayo’’ti vutto, so suddhikanayova. So ca visesābhāvato ārammaṇamūlakādīsu na labbhati. Na hi ārammaṇādīsu tasmiṃ tasmiṃ ādimhi ṭhapitepi paccayantarena sambandhābhāvena ādimhi vuttasuddhikato visesattho labbhati, teneva vissajjanepi ārammaṇamūlakādīsu suddhikanayo na dassitoti, tasmā ‘‘ārammaṇapaccayā hetupaccayā ārammaṇapaccayā adhipatipaccayā…pe… ārammaṇapaccayā avigatapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.39) ayaṃ heṭṭhimasodhanavasena ekasmiṃ ārammaṇapaccaye hetupaccayādike yojetvā vutto ekamūlakanayo daṭṭhabbo. ‘‘Ārammaṇapaccayā…pe… avigatapaccayā’’ti vā ekamūlakesu anantarapaccayassa mūlakaṃ ārammaṇaṃ dassetvā ekamūlakādīni saṃkhipitvā sabbamūlakassāvasānena avigatapaccayena niṭṭhāpitanti daṭṭhabbaṃ. Adhipatipaccayā anantarapaccayā samanantarapaccayā sahajātapaccayā aññamaññapaccayāti idaṃ mūlameva dassetvā ekamūlakādīnaṃ saṃkhipanaṃ daṭṭhabbaṃ, na suddhikadassanaṃ, nāpi sabbamūlake katipayapaccayadassanaṃ.
៤១. តតោ និស្សយាទីនិ មូលានិបិ សំខិបិត្វា អវិគតមូលកនយំ ទស្សេតុំ ‘‘អវិគតបច្ចយា ហេតុបច្ចយា’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ ឯតស្មិញ្ច សុទ្ធិកស្ស អទស្សនេន អារម្មណមូលកាទីសុ វិសុំ វិសុំ សុទ្ធិកនយោ ន លព្ភតីតិ ញាបិតោ ហោតិ។ ន ហិ អាទិ កត្ថចិ សំខេបន្តរគតោ ហោតិ។ អាទិអន្តេហិ មជ្ឈិមានំ ទស្សនញ្ហិ សង្ខេបោ, អាទិតោ បភុតិ កតិចិ វត្វា គតិទស្សនំ វាតិ។ ទុតិយចតុក្កំ វត្វា ‘‘វិគតបច្ចយា’’តិ បទំ ឧទ្ធរិត្វា ឋបិតំ ។ តេន ឱសានចតុក្កំ ទស្សេតិ។ តតិយចតុក្កតោ បភុតិ វា បញ្ចកមូលានិ សំខិបិត្វា សព្ពមូលកស្ស អវសានេន និដ្ឋបេតិ។
41. Tato nissayādīni mūlānipi saṃkhipitvā avigatamūlakanayaṃ dassetuṃ ‘‘avigatapaccayā hetupaccayā’’tiādi āraddhaṃ. Etasmiñca suddhikassa adassanena ārammaṇamūlakādīsu visuṃ visuṃ suddhikanayo na labbhatīti ñāpito hoti. Na hi ādi katthaci saṃkhepantaragato hoti. Ādiantehi majjhimānaṃ dassanañhi saṅkhepo, ādito pabhuti katici vatvā gatidassanaṃ vāti. Dutiyacatukkaṃ vatvā ‘‘vigatapaccayā’’ti padaṃ uddharitvā ṭhapitaṃ . Tena osānacatukkaṃ dasseti. Tatiyacatukkato pabhuti vā pañcakamūlāni saṃkhipitvā sabbamūlakassa avasānena niṭṭhapeti.
ឯត្ថ ច ទុកមូលកាទីសុ យថា ហេតុអារម្មណទុកេន សទ្ធិំ អវសេសា បច្ចយា យោជិតា, ហេតារម្មណាធិបតិតិកាទីហិ ច អវសេសាវសេសា, ឯវំ ហេតុអធិបតិទុកាទីហិ ហេតុអធិបតិអនន្តរតិកាទីហិ ច អវសេសាវសេសា យោជេតព្ពា សិយុំ។ យទិ ច សព្ពេសំ បច្ចយានំ មូលភាវេន យោជិតត្តា ហេតុមូលកេ ហេតុអធិបតិអាទិទុកានំ អធិបតិមូលកាទីសុ អធិបតិហេតុអាទិទុកេហិ វិសេសោ នត្ថិ។ តេ ឯវ ហិ បច្ចយា ឧប្បដិបាដិយា វុត្តា, តថាបិ អារម្មណមូលកាទីសុ អារម្មណាធិបតិទុកាទីនំ អវសេសាវសេសេហិ, ហេតុមូលកេ ច ហេតុអធិបតិអនន្តរតិកាទីនំ អវសេសាវសេសេហិ យោជនេ អត្ថិ វិសេសោតិ។ យស្មា បន ឯវំ យោជិយមានេសុបិ សុខគ្គហណំ ន ហោតិ, ន ច យថាវុត្តាយ យោជនាយ សព្ពា សា យោជនា បញ្ញវតា ន សក្កា វិញ្ញាតុំ, តស្មា តថា អយោជេត្វា អនុបុព្ពេនេវ យោជនា កតាតិ ទដ្ឋព្ពា។ ធម្មានំ ទេសនាវិធានេ ហិ ភគវាវ បមាណន្តិ។ គណនាគាថា អាទិមបាឋេ កាចិ វិរុទ្ធា, តស្មា សុដ្ឋុ គណេត្វា គហេតព្ពា។
Ettha ca dukamūlakādīsu yathā hetuārammaṇadukena saddhiṃ avasesā paccayā yojitā, hetārammaṇādhipatitikādīhi ca avasesāvasesā, evaṃ hetuadhipatidukādīhi hetuadhipatianantaratikādīhi ca avasesāvasesā yojetabbā siyuṃ. Yadi ca sabbesaṃ paccayānaṃ mūlabhāvena yojitattā hetumūlake hetuadhipatiādidukānaṃ adhipatimūlakādīsu adhipatihetuādidukehi viseso natthi. Te eva hi paccayā uppaṭipāṭiyā vuttā, tathāpi ārammaṇamūlakādīsu ārammaṇādhipatidukādīnaṃ avasesāvasesehi, hetumūlake ca hetuadhipatianantaratikādīnaṃ avasesāvasesehi yojane atthi visesoti. Yasmā pana evaṃ yojiyamānesupi sukhaggahaṇaṃ na hoti, na ca yathāvuttāya yojanāya sabbā sā yojanā paññavatā na sakkā viññātuṃ, tasmā tathā ayojetvā anupubbeneva yojanā katāti daṭṭhabbā. Dhammānaṃ desanāvidhāne hi bhagavāva pamāṇanti. Gaṇanāgāthā ādimapāṭhe kāci viruddhā, tasmā suṭṭhu gaṇetvā gahetabbā.
‘‘ទ្វាវីសតិយា តិកេសុ ឯកេកំ តិកំ ទុកានំ សតេន សតេន សទ្ធិំ យោជេត្វា’’តិ វុត្តំ, តំ ទុកតិកបដ្ឋានេ កេសញ្ចិ បោត្ថកានំ វសេន វុត្តំ។ កេសុចិ បន ឯកេកោ ទុកោ ទ្វាវីសតិយា ទ្វាវីសតិយា តិកេហិ យោជិតោ, តញ្ច គមនំ យុត្តំ។ ន ហិ តត្ថ តិកស្ស យោជនា អត្ថិ, អថ ខោ តិកានំ ឯកេកេន បទេន ទុកស្សាតិ។ តត្ថ ឆសដ្ឋិយា តិកបទេសុ ឯកេកេន សំសន្ទិត្វា ឆសដ្ឋិ ហេតុទុកា, តថា សហេតុកទុកាទយោ ចាតិ ទុកានំ ឆសតាធិកានិ ឆសហស្សានិ ហោន្តិ។ តេសុ ឯកេកស្មិំ បដិច្ចវារាទយោ សត្ត វារា នយា បុច្ឆា ច សព្ពា ទុកបដ្ឋានេ ហេតុទុកេន សមានា។
‘‘Dvāvīsatiyā tikesu ekekaṃ tikaṃ dukānaṃ satena satena saddhiṃ yojetvā’’ti vuttaṃ, taṃ dukatikapaṭṭhāne kesañci potthakānaṃ vasena vuttaṃ. Kesuci pana ekeko duko dvāvīsatiyā dvāvīsatiyā tikehi yojito, tañca gamanaṃ yuttaṃ. Na hi tattha tikassa yojanā atthi, atha kho tikānaṃ ekekena padena dukassāti. Tattha chasaṭṭhiyā tikapadesu ekekena saṃsanditvā chasaṭṭhi hetudukā, tathā sahetukadukādayo cāti dukānaṃ chasatādhikāni chasahassāni honti. Tesu ekekasmiṃ paṭiccavārādayo satta vārā nayā pucchā ca sabbā dukapaṭṭhāne hetudukena samānā.
‘‘ទុកសតេ ឯកេកំ ទុកំ ទ្វាវីសតិយា តិកេហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា’’តិ ច វុត្តំ, តម្បិ តិកទុកបដ្ឋានេ កេសញ្ចិ បោត្ថកានំ វសេន វុត្តំ។ វុត្តនយេន បន យុត្តគមនេសុ ឯកេកោ តិកោ ទុកសតេន យោជិតោ។ តត្ថ ហេតុបទំ បក្ខិបិត្វា វុត្តោ ឯកោ កុសលត្តិកោ, តថា នហេតុបទំ…បេ.… អរណបទន្តិ កុសលត្តិកានំ ទ្វេ សតានិ ហោន្តិ, តថា វេទនាត្តិកាទីនម្បីតិ សព្ពេសំ ចតុសតាធិកានិ ចត្តារិ សហស្សានិ ហោន្តិ។ តេសុ ឯកេកស្មិំ វារនយបុច្ឆា តិកបដ្ឋានេ កុសលត្តិកេន សមានា។
‘‘Dukasate ekekaṃ dukaṃ dvāvīsatiyā tikehi saddhiṃ yojetvā’’ti ca vuttaṃ, tampi tikadukapaṭṭhāne kesañci potthakānaṃ vasena vuttaṃ. Vuttanayena pana yuttagamanesu ekeko tiko dukasatena yojito. Tattha hetupadaṃ pakkhipitvā vutto eko kusalattiko, tathā nahetupadaṃ…pe… araṇapadanti kusalattikānaṃ dve satāni honti, tathā vedanāttikādīnampīti sabbesaṃ catusatādhikāni cattāri sahassāni honti. Tesu ekekasmiṃ vāranayapucchā tikapaṭṭhāne kusalattikena samānā.
‘‘ឆ អនុលោមម្ហិ នយា សុគម្ភីរា’’តិ វចនតោ បនាតិ ឯតេន ឥទំ ទស្សេតិ – ‘‘អនុលោមម្ហី’’តិ ‘‘តិកាទយោ ឆនយា’’តិ ច អវិសេសេន វុត្តត្តា បដិច្ចវារាទិវសេន សត្តវិធម្បិ អនុលោមំ សហ គហេត្វា ‘‘ឆ អនុលោមម្ហី’’តិ វុត្តំ, អនុលោមាទិវសេន ចតុព្ពិធំ តិកបដ្ឋានំ សហ គហេត្វា ‘‘តិកញ្ច បដ្ឋានវរ’’ន្តិ, តថា ចតុព្ពិធានិ ទុកបដ្ឋានាទីនិ សហ គហេត្វា ‘‘ទុកុត្តម’’ន្តិអាទិំ វត្វា ‘‘ឆ នយា សុគម្ភីរា’’តិ វុត្តន្តិ ឥមមត្ថំ គហេត្វា ឥមស្មិំ បច្ចយានុលោមេ សត្តប្បភេទេ ឆបិ ឯតេ បដ្ឋានា បដ្ឋាននយា ចតុប្បភេទា បុច្ឆាវសេន ឧទ្ធរិតព្ពាតិ។ ឯវញ្ហិ សព្ពស្មិំ បដ្ឋានេ សព្ពោ បច្ចយានុលោមោ ទស្សិតោ ហោតីតិ។ បច្ចនីយគាថាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្ថ ច ទុកតិកបដ្ឋានាទីសុ វិសេសិតព្ពេហិ តិកេហិ បដ្ឋានំ តិកបដ្ឋានំ។ ទុកានំ តិកបដ្ឋានំ ទុកតិកបដ្ឋានំ។ ទុកវិសេសិតា វា តិកា ទុកតិកា, ទុកតិកានំ បដ្ឋានំ ទុកតិកបដ្ឋានន្តិ ឥមិនា នយេន វចនត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ទុកាទិវិសេសិតស្ស ចេត្ថ តិកាទិបទស្ស ទុកាទិភាវោ ទដ្ឋព្ពោ។ ទុកបដ្ឋានមេវ ហិ តិកបទសំសន្ទនវសេន ទុកបទសំសន្ទនវសេន ច បវត្តំ ទុកតិកបដ្ឋានំ ទុកទុកបដ្ឋានញ្ច, តថា តិកបដ្ឋានមេវ ទុកបទសំសន្ទនវសេន តិកបទសំសន្ទនវសេន ច បវត្តំ តិកទុកបដ្ឋានំ តិកតិកបដ្ឋានញ្ចាតិ។
‘‘Chaanulomamhi nayā sugambhīrā’’ti vacanato panāti etena idaṃ dasseti – ‘‘anulomamhī’’ti ‘‘tikādayo chanayā’’ti ca avisesena vuttattā paṭiccavārādivasena sattavidhampi anulomaṃ saha gahetvā ‘‘cha anulomamhī’’ti vuttaṃ, anulomādivasena catubbidhaṃ tikapaṭṭhānaṃ saha gahetvā ‘‘tikañca paṭṭhānavara’’nti, tathā catubbidhāni dukapaṭṭhānādīni saha gahetvā ‘‘dukuttama’’ntiādiṃ vatvā ‘‘cha nayā sugambhīrā’’ti vuttanti imamatthaṃ gahetvā imasmiṃ paccayānulome sattappabhede chapi ete paṭṭhānā paṭṭhānanayā catuppabhedā pucchāvasena uddharitabbāti. Evañhi sabbasmiṃ paṭṭhāne sabbo paccayānulomo dassito hotīti. Paccanīyagāthādīsupi eseva nayo. Ettha ca dukatikapaṭṭhānādīsu visesitabbehi tikehi paṭṭhānaṃ tikapaṭṭhānaṃ. Dukānaṃ tikapaṭṭhānaṃ dukatikapaṭṭhānaṃ. Dukavisesitā vā tikā dukatikā, dukatikānaṃ paṭṭhānaṃ dukatikapaṭṭhānanti iminā nayena vacanattho veditabbo. Dukādivisesitassa cettha tikādipadassa dukādibhāvo daṭṭhabbo. Dukapaṭṭhānameva hi tikapadasaṃsandanavasena dukapadasaṃsandanavasena ca pavattaṃ dukatikapaṭṭhānaṃ dukadukapaṭṭhānañca, tathā tikapaṭṭhānameva dukapadasaṃsandanavasena tikapadasaṃsandanavasena ca pavattaṃ tikadukapaṭṭhānaṃ tikatikapaṭṭhānañcāti.
បច្ចយានុលោមវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Paccayānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / បដ្ឋានបាឡិ • Paṭṭhānapāḷi / ៣. បុច្ឆាវារោ • 3. Pucchāvāro
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / បញ្ចបករណ-អនុដីកា • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ១. បច្ចយានុលោមវណ្ណនា • 1. Paccayānulomavaṇṇanā
