Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පඤ්චපකරණ-අනුටීකා • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
පුච්ඡාවාරො
Pucchāvāro
1. පච්චයානුලොමවණ්ණනා
1. Paccayānulomavaṇṇanā
එකෙකං තිකං දුකඤ්චාති කුසලත්තිකාදීසු බාවීසතියා තිකෙසු හෙතුදුකාදීසු සතං දුකෙසු එකෙකං තිකං දුකඤ්ච. න තිකදුකන්ති තුල්යයොගීනං න තිකදුකන්ති අත්ථො. තිකවිසිට්ඨං පන දුකං, දුකවිසිට්ඨඤ්ච තිකං, තිකවිසිට්ඨතිකදුකවිසිට්ඨදුකෙසු විය නිස්සාය උපරි දෙසනා පවත්තා එවාති.
Ekekaṃ tikaṃ dukañcāti kusalattikādīsu bāvīsatiyā tikesu hetudukādīsu sataṃ dukesu ekekaṃ tikaṃ dukañca. Na tikadukanti tulyayogīnaṃ na tikadukanti attho. Tikavisiṭṭhaṃ pana dukaṃ, dukavisiṭṭhañca tikaṃ, tikavisiṭṭhatikadukavisiṭṭhadukesu viya nissāya upari desanā pavattā evāti.
යෙ කුසලාදිධම්මෙ පටිච්චාති වුත්තා ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදීසු, තෙ කුසලාදිධම්මා පටිච්චත්ථං ඵරන්තා හෙතුආදිපච්චයට්ඨං සාධෙන්තා කුසලාදිපච්චයා චෙවාති අත්ථො. තෙනෙවාහාති යස්මා පච්චයධම්මානං පච්චයුප්පන්නෙසු පටිච්චත්ථඵරණං උභයෙසං තෙසං සහභාවෙ සති, නාඤ්ඤථා. තෙනෙව කාරණෙනාහ ‘‘තෙ ච ඛො සහජාතාවා’’ති. තෙති හෙතුආදිපච්චයා. තෙසු හි හෙතුසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයාදයො සහජාතා, අනන්තරසමනන්තරාදයො අසහජාතා පච්චයා හොන්තීති. එතෙහි ද්වීහි වාරෙහි ඉතරෙතරත්ථබොධනවසෙන පවත්තාය දෙසනාය කිං සාධිතං හොතීති ආහ ‘‘එවඤ්ච නිරුත්තිකොසල්ලං ජනිතං හොතී’’ති.
Ye kusalādidhamme paṭiccāti vuttā ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati hetupaccayā’’tiādīsu, te kusalādidhammā paṭiccatthaṃ pharantā hetuādipaccayaṭṭhaṃ sādhentā kusalādipaccayā cevāti attho. Tenevāhāti yasmā paccayadhammānaṃ paccayuppannesu paṭiccatthapharaṇaṃ ubhayesaṃ tesaṃ sahabhāve sati, nāññathā. Teneva kāraṇenāha ‘‘te ca kho sahajātāvā’’ti. Teti hetuādipaccayā. Tesu hi hetusahajātaaññamaññanissayādayo sahajātā, anantarasamanantarādayo asahajātā paccayā hontīti. Etehi dvīhi vārehi itaretaratthabodhanavasena pavattāya desanāya kiṃ sādhitaṃ hotīti āha ‘‘evañca niruttikosallaṃ janitaṃ hotī’’ti.
තෙ තෙ පඤ්හෙ උද්ධරිත්වාති ‘‘සියා කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදයො යෙ යෙ පඤ්හා විස්සජ්ජනං ලභන්ති, තෙ තෙ පඤ්හෙ උද්ධරිත්වා. පමාදලෙඛා එසාති ඉදං ‘‘කුසලො හෙතු හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මාන’’න්ති ලිඛිතං සන්ධාය වුත්තං. පටිච්චසහජාතවාරෙසු සහජාතපච්චයො, පච්චයනිස්සයවාරෙසු නිස්සයපච්චයො, සංසට්ඨසම්පයුත්තවාරෙසු සම්පයුත්තපච්චයො එකන්තිකොති කත්වා වුත්තොති ආහ ‘‘පුරිමවාරෙසු…පෙ.… නියමෙත්වා’’ති. තත්ථාති තෙසු පුරිමවාරෙසු ඡසු. න විඤ්ඤායන්ති සරූපතො අනුද්ධටත්තා. එවමාදීහි පඤ්හෙහි. හෙතාදිපච්චයපච්චයුප්පන්නෙසූති හෙතුආදීසු පච්චයධම්මෙසු සම්පයුත්තක්ඛන්ධාදිභෙදෙසු තෙසං පච්චයුප්පන්නෙසු. නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මං. හෙතාදිපච්චයානං නිච්ඡයාභාවතොති ‘‘ඉමෙ නාම තෙ හෙතුආදයො පච්චයධම්මා’’ති නිච්ඡයාභාවතො සරූපතො අනිද්ධාරිතත්තා. යථා හි නාම නානාජටාජටිතං ගුම්බන්තරගතඤ්ච තංසදිසං සරූපතො අදිස්සමානං ඉදං තන්ති න විනිච්ඡිනීයති, එවං ඤාතුං ඉච්ඡිතොපි අත්ථො සරූපතො අනිද්ධාරිතො නිජ්ජටො නිගුම්බො ච නාම න හොති නිච්ඡයාභාවතො, සරූපතො පන තස්මිං නිද්ධාරිතෙ තබ්බිසයස්ස නිච්ඡයස්ස වසෙන පුග්ගලස්ස අසම්බුද්ධභාවාප්පත්තියා සො පඤ්හො නිජ්ජටො නිගුම්බො ච නාම හොතීති ආහ ‘‘නිච්ඡයාභාවතො තෙ පඤ්හා නිජ්ජටා නිගුම්බා ච කත්වා න විභත්තා’’ති, ‘‘න කොචි පුච්ඡාසඞ්ගහිතො…පෙ.… විභත්තා’’ති ච. තන්ති පඤ්හාවිස්සජ්ජනං සන්ධාය නිජ්ජටතා න වුත්තා, අථ ඛො නිච්ඡයුප්පාදනන්ති අධිප්පායො.
Tete pañhe uddharitvāti ‘‘siyā kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo’’tiādayo ye ye pañhā vissajjanaṃ labhanti, te te pañhe uddharitvā. Pamādalekhā esāti idaṃ ‘‘kusalo hetu hetusampayuttakānaṃ dhammāna’’nti likhitaṃ sandhāya vuttaṃ. Paṭiccasahajātavāresu sahajātapaccayo, paccayanissayavāresu nissayapaccayo, saṃsaṭṭhasampayuttavāresu sampayuttapaccayo ekantikoti katvā vuttoti āha ‘‘purimavāresu…pe… niyametvā’’ti. Tatthāti tesu purimavāresu chasu. Na viññāyanti sarūpato anuddhaṭattā. Evamādīhi pañhehi. Hetādipaccayapaccayuppannesūti hetuādīsu paccayadhammesu sampayuttakkhandhādibhedesu tesaṃ paccayuppannesu. Niddhāraṇe cetaṃ bhummaṃ. Hetādipaccayānaṃ nicchayābhāvatoti ‘‘ime nāma te hetuādayo paccayadhammā’’ti nicchayābhāvato sarūpato aniddhāritattā. Yathā hi nāma nānājaṭājaṭitaṃ gumbantaragatañca taṃsadisaṃ sarūpato adissamānaṃ idaṃ tanti na vinicchinīyati, evaṃ ñātuṃ icchitopi attho sarūpato aniddhārito nijjaṭo nigumbo ca nāma na hoti nicchayābhāvato, sarūpato pana tasmiṃ niddhārite tabbisayassa nicchayassa vasena puggalassa asambuddhabhāvāppattiyā so pañho nijjaṭo nigumbo ca nāma hotīti āha ‘‘nicchayābhāvato te pañhā nijjaṭā nigumbā ca katvā na vibhattā’’ti, ‘‘na koci pucchāsaṅgahito…pe… vibhattā’’ti ca. Tanti pañhāvissajjanaṃ sandhāya nijjaṭatā na vuttā, atha kho nicchayuppādananti adhippāyo.
ඨපනං නාම ඉධ විනෙය්යසන්තානෙ පතිට්ඨපනං, තං පන තස්ස අත්ථස්ස දීපනං ජොතනන්ති ආහ ‘‘පකාසිතත්තා’’ති. පකාරෙහීති හෙතුආදිපච්චයප්පකාරෙහි, කුසලාදිපච්චයපච්චයුප්පන්නප්පකාරෙහි වා.
Ṭhapanaṃ nāma idha vineyyasantāne patiṭṭhapanaṃ, taṃ pana tassa atthassa dīpanaṃ jotananti āha ‘‘pakāsitattā’’ti. Pakārehīti hetuādipaccayappakārehi, kusalādipaccayapaccayuppannappakārehi vā.
25-34. පරිකප්පනං විදහනන්ති කත්වා ආහ ‘‘පරිකප්පපුච්ඡාති විධිපුච්ඡා’’ති. සියාති භවෙය්යාති අත්ථො. එසො විධි කිං අත්ථීති එතෙන ‘‘සියා’’ති විධිම්හි කිරියාපදං. පුච්ඡා පන වාක්යත්ථසිද්ධා වෙදිතබ්බා. තමෙව හි වාක්යත්ථසිද්ධං පුච්ඡං දස්සෙතුං අට්ඨකථායම්පි ‘‘කිං සො කුසලං ධම්මං පටිච්ච සියා’’ති වුත්තං. සංපුච්ඡනං පරිකප්පපුච්ඡාති තස්මිං පක්ඛෙ හි කිරියාය පදෙනෙව පුච්ඡා විභාවීයතීති වුත්තං හොතීති. ‘‘සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’ති එත්ථ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච හෙතුපච්චයා’’ති උභයමිදං පච්චයවචනං, ‘‘කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති පච්චයුප්පන්නවචනං. තෙසු පච්චයධම්මස්ස පච්චයභාවෙ විභාවිතෙ පච්චයුප්පන්නස්ස උප්පත්ති අත්ථතො විභාවිතායෙව හොතීති පච්චයධම්මොව පුච්ඡිතබ්බො. තත්ථ ච පච්චයධම්මවිසිට්ඨො පටිච්චත්ථො වා පුච්ඡිතබ්බො සියා පච්චයවිසිට්ඨො වාති දුවිධා පුච්ඡිතබ්බායෙව අත්ථවිකප්පා අට්ඨකථායං වුත්තා. තෙසු පඨමස්මිං පුච්ඡා සදොසාති දස්සෙන්තො ‘‘යො කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්යා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බපුච්ඡානං පවත්තිතොති කුසලමූලාදීනං සත්තසත්තපුච්ඡානං පවත්තනතො, උප්පජ්ජමානං කුසලං. තෙහි පච්චයෙහීති පච්ඡාජාතවිපාකපච්චයෙහි උප්පත්ති අනුඤ්ඤාතාති ආපජ්ජති, න ච තං යුත්තන්ති අධිප්පායො. තංතංපච්චයාති තතො තතො යොනිසොමනසිකාරාදිපච්චයතො. භවනමත්ථිතා එත්ථ න ච පුච්ඡිතාති ‘‘කිං සියා’’ති වුත්තයොජනාය දොසමාහ. එවඤ්ච කත්වාති උප්පත්තියා එව පුච්ඡිතත්තා.
25-34. Parikappanaṃ vidahananti katvā āha ‘‘parikappapucchāti vidhipucchā’’ti. Siyāti bhaveyyāti attho. Eso vidhi kiṃ atthīti etena ‘‘siyā’’ti vidhimhi kiriyāpadaṃ. Pucchā pana vākyatthasiddhā veditabbā. Tameva hi vākyatthasiddhaṃ pucchaṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyampi ‘‘kiṃ so kusalaṃ dhammaṃ paṭicca siyā’’ti vuttaṃ. Saṃpucchanaṃ parikappapucchāti tasmiṃ pakkhe hi kiriyāya padeneva pucchā vibhāvīyatīti vuttaṃ hotīti. ‘‘Siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti ettha ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca hetupaccayā’’ti ubhayamidaṃ paccayavacanaṃ, ‘‘kusalo dhammo uppajjeyyā’’ti paccayuppannavacanaṃ. Tesu paccayadhammassa paccayabhāve vibhāvite paccayuppannassa uppatti atthato vibhāvitāyeva hotīti paccayadhammova pucchitabbo. Tattha ca paccayadhammavisiṭṭho paṭiccattho vā pucchitabbo siyā paccayavisiṭṭho vāti duvidhā pucchitabbāyeva atthavikappā aṭṭhakathāyaṃ vuttā. Tesu paṭhamasmiṃ pucchā sadosāti dassento ‘‘yo kusalo dhammo uppajjeyyā’’tiādimāha. Tattha sabbapucchānaṃ pavattitoti kusalamūlādīnaṃ sattasattapucchānaṃ pavattanato, uppajjamānaṃ kusalaṃ. Tehi paccayehīti pacchājātavipākapaccayehi uppatti anuññātāti āpajjati, na ca taṃ yuttanti adhippāyo. Taṃtaṃpaccayāti tato tato yonisomanasikārādipaccayato. Bhavanamatthitā ettha na ca pucchitāti ‘‘kiṃ siyā’’ti vuttayojanāya dosamāha. Evañca katvāti uppattiyā eva pucchitattā.
තත්ථාති ‘‘අථ වා’’තිආදිනා වුත්තෙ අත්ථන්තරෙ. උප්පජ්ජෙය්යාති උප්පත්තිං අනුජානිත්වාති ‘‘උප්පජ්ජෙය්යා’’ති එත්ථ වුත්තං කුසලපච්චයං උප්පත්තිං අනුජානිත්වා. තස්සාති උප්පත්තියා. භවනපුච්ඡනන්ති හෙතුපච්චයා භවනපුච්ඡනං න යුත්තන්ති සම්බන්ධො. පුන තස්සාති හෙතුපච්චයා උප්පත්තියා. භවනපුච්ඡනන්ති කෙවලං භවනපුච්ඡනං. තස්මාති යස්මා වුත්තනයෙන උභයත්ථාපි උප්පත්තිඅනුජානනමුඛෙන භවනපුච්ඡනං අයුත්තං, තස්මා. අනුජානනඤ්ච අට්ඨකථායං වුත්තෙ අත්ථවිකප්පද්වයෙ අත්ථතො ආපන්නං, තං අනනුජානන්තො ආහ ‘‘අනනුජානිත්වාවා’’තිආදි. සංපුච්ඡනමෙවාති ඉමිනා සංපුච්ඡනෙ ‘‘උප්පජ්ජෙය්යා’’ති ඉදං කිරියාපදන්ති දස්සෙති. යදි එවං ‘‘සියා’’ති ඉදං කථන්ති ආහ ‘‘සියාති…පෙ.… පුච්ඡතී’’ති. අයං නයොති ‘‘සියා’’තිආදිනා අනන්තරවුත්තො අත්ථනයො. න විඤ්ඤායති අනාමට්ඨවිසෙසත්තා. ද්වෙපි පුච්ඡාති සම්භවනපුච්ඡා තබ්බිසෙසපුච්ඡා චාති දුවිධාපි පුච්ඡා එකායෙව පුච්ඡා සංපුච්ඡනභාවතො එකාධිකරණභාවතො ච.
Tatthāti ‘‘atha vā’’tiādinā vutte atthantare. Uppajjeyyāti uppattiṃ anujānitvāti ‘‘uppajjeyyā’’ti ettha vuttaṃ kusalapaccayaṃ uppattiṃ anujānitvā. Tassāti uppattiyā. Bhavanapucchananti hetupaccayā bhavanapucchanaṃ na yuttanti sambandho. Puna tassāti hetupaccayā uppattiyā. Bhavanapucchananti kevalaṃ bhavanapucchanaṃ. Tasmāti yasmā vuttanayena ubhayatthāpi uppattianujānanamukhena bhavanapucchanaṃ ayuttaṃ, tasmā. Anujānanañca aṭṭhakathāyaṃ vutte atthavikappadvaye atthato āpannaṃ, taṃ ananujānanto āha ‘‘ananujānitvāvā’’tiādi. Saṃpucchanamevāti iminā saṃpucchane ‘‘uppajjeyyā’’ti idaṃ kiriyāpadanti dasseti. Yadi evaṃ ‘‘siyā’’ti idaṃ kathanti āha ‘‘siyāti…pe… pucchatī’’ti. Ayaṃ nayoti ‘‘siyā’’tiādinā anantaravutto atthanayo. Na viññāyati anāmaṭṭhavisesattā. Dvepi pucchāti sambhavanapucchā tabbisesapucchā cāti duvidhāpi pucchā ekāyeva pucchā saṃpucchanabhāvato ekādhikaraṇabhāvato ca.
ගමනුස්සුක්කවචනන්ති ගමනස්ස උස්සුක්කවචනං. ගමනකිරියාය යථා අත්තනො කත්තා උපරි කත්තබ්බකිරියාය යොග්යරූපො හොති, එවමෙව ඨානං ගමනුස්සුක්කනං තස්ස බොධනං වචනං. එවංභූතා ච කිරියා යස්මා අත්ථතො කිරියන්තරාපෙක්ඛා නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘ගමනස්ස…පෙ.… අත්ථො’’ති. කථං පනෙතස්මිං සහජාතපච්චයපට්ඨානෙ පටිච්චවාරෙ පටිච්චසද්දස්ස පච්ඡිමකාලකිරියාපෙක්ඛතාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘යදිපී’’තිආදි. තෙනෙතං දස්සෙති ‘‘අසතිපි පටිඅයනුප්පජ්ජනානං කාලභෙදෙ අඤ්ඤත්ර හෙතුඵලෙසු දිස්සමානං පුරිමපච්ඡිමකාලතං හෙතුඵලතාසාමඤ්ඤතො ඉධාපි සමාරොපෙත්වා රුළ්හීවසෙන පුරිමපච්ඡිමකාලවොහාරො කතො’’ති. තෙනාහ ‘‘ගහණප්පවත්තිආකාරවසෙන…පෙ.… දට්ඨබ්බො’’ති. තත්ථ අත්තපටිලාභො උප්පාදොති අත්ථො.
Gamanussukkavacananti gamanassa ussukkavacanaṃ. Gamanakiriyāya yathā attano kattā upari kattabbakiriyāya yogyarūpo hoti, evameva ṭhānaṃ gamanussukkanaṃ tassa bodhanaṃ vacanaṃ. Evaṃbhūtā ca kiriyā yasmā atthato kiriyantarāpekkhā nāma hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘gamanassa…pe… attho’’ti. Kathaṃ panetasmiṃ sahajātapaccayapaṭṭhāne paṭiccavāre paṭiccasaddassa pacchimakālakiriyāpekkhatāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘yadipī’’tiādi. Tenetaṃ dasseti ‘‘asatipi paṭiayanuppajjanānaṃ kālabhede aññatra hetuphalesu dissamānaṃ purimapacchimakālataṃ hetuphalatāsāmaññato idhāpi samāropetvā ruḷhīvasena purimapacchimakālavohāro kato’’ti. Tenāha ‘‘gahaṇappavattiākāravasena…pe… daṭṭhabbo’’ti. Tattha attapaṭilābho uppādoti attho.
ගමනන්ති ‘‘පටිච්චා’’ති එත්ථ ලබ්භමානං අයනකිරියං පරියායන්තරෙනාහ. සා පනත්ථතො පවත්ති, පවත්ති ච ධම්මානං යථාපච්චයං උප්පත්තියෙව. සභාවධම්මානඤ්හි උප්පත්තියං ලොකෙ සබ්බො කිරියාකාරකවොහාරො, තස්මා ‘‘පටිච්චා’’ති එත්ථ ලබ්භමානං යං පටිඅයනං පටිගමනං අත්ථතො පටිඋප්පජ්ජමානං, තඤ්ච ගච්ඡන්තාදිඅපෙක්ඛාය හොතීති ආහ ‘‘ගච්ඡන්තස්ස පටිගමනං, උප්පජ්ජන්තස්ස පටිඋප්පජ්ජන’’න්ති. තයිදං ගමනපටිගමනං, උප්පජ්ජනපටිඋප්පජ්ජනං සමානකිරියා. කථං? යස්මා පටිකරණං පටිසද්දත්ථො. තස්මාති යස්මා සහජාතපච්චයභූතස්ස උප්පජ්ජන්තස්ස පටිඋප්පජ්ජනං ‘‘පටිච්ච උප්පජ්ජතී’’ති එත්ථ අත්ථො, තස්මා. තදායත්තුප්පත්තියාති සහයොගෙ කරණවචනං, කරණත්ථෙ, හෙතුත්ථෙ වා, තස්මිං උප්පජ්ජමානෙ කුසලධම්මෙ ආයත්තාය පටිබද්ධාය උප්පත්තියා සහෙව පටිගන්ත්වාති අත්ථො. තෙන පටිඅයනත්තලාභානං සමානකාලතං දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘සහජාතපච්චයං කත්වාති වුත්තං හොතී’’තිආදි. නනු ච සමානකාලකිරියායං ඊදිසො සද්දප්පයොගො නත්ථි, පුරිමකාලකිරියායමෙව ච අත්ථීති? නායමෙකන්තො සමානකාලකිරියායම්පි කෙහිචි ඉච්ඡිතත්තා. තථා හි –
Gamananti ‘‘paṭiccā’’ti ettha labbhamānaṃ ayanakiriyaṃ pariyāyantarenāha. Sā panatthato pavatti, pavatti ca dhammānaṃ yathāpaccayaṃ uppattiyeva. Sabhāvadhammānañhi uppattiyaṃ loke sabbo kiriyākārakavohāro, tasmā ‘‘paṭiccā’’ti ettha labbhamānaṃ yaṃ paṭiayanaṃ paṭigamanaṃ atthato paṭiuppajjamānaṃ, tañca gacchantādiapekkhāya hotīti āha ‘‘gacchantassa paṭigamanaṃ, uppajjantassa paṭiuppajjana’’nti. Tayidaṃ gamanapaṭigamanaṃ, uppajjanapaṭiuppajjanaṃ samānakiriyā. Kathaṃ? Yasmā paṭikaraṇaṃ paṭisaddattho. Tasmāti yasmā sahajātapaccayabhūtassa uppajjantassa paṭiuppajjanaṃ ‘‘paṭicca uppajjatī’’ti ettha attho, tasmā. Tadāyattuppattiyāti sahayoge karaṇavacanaṃ, karaṇatthe, hetutthe vā, tasmiṃ uppajjamāne kusaladhamme āyattāya paṭibaddhāya uppattiyā saheva paṭigantvāti attho. Tena paṭiayanattalābhānaṃ samānakālataṃ dasseti. Tenevāha ‘‘sahajātapaccayaṃ katvāti vuttaṃ hotī’’tiādi. Nanu ca samānakālakiriyāyaṃ īdiso saddappayogo natthi, purimakālakiriyāyameva ca atthīti? Nāyamekanto samānakālakiriyāyampi kehici icchitattā. Tathā hi –
‘‘නිහන්ත්වා තිමිරං ලොකෙ, උදිතො සතරංසමි;
‘‘Nihantvā timiraṃ loke, udito sataraṃsami;
ලොකෙකචක්ඛුභූතොය-මත්ථමෙති දිවාකරො.
Lokekacakkhubhūtoya-matthameti divākaro.
‘‘සිරීවිලාසරූපෙන, සබ්බසොභාවිභාවිනා;
‘‘Sirīvilāsarūpena, sabbasobhāvibhāvinā;
ඔභාසෙත්වාදිතො බුද්ධො, සතරංසි යථා පරො’’ති. –
Obhāsetvādito buddho, sataraṃsi yathā paro’’ti. –
ච පයොගා දිස්සන්ති.
Ca payogā dissanti.
35-38. තාසූති දුකමූලකනයෙ හෙතාරම්මණදුකෙ එකූනපඤ්ඤාසපුච්ඡා, තාසු. හෙතාරම්මණදුකෙති ‘‘හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා’’ති එවං හෙතුපච්චයආරම්මණපච්චයානං වසෙන ආගතෙ පච්චයදුකෙ. ද්වින්නං පුච්ඡානං දස්සිතත්තාති යස්මිං වාචනාමග්ගෙ කුසලපදමූලා කුසලපදාවසානා , කුසලාදිපදත්තයමූලා කුසලාදිපදත්තයාවසානා ච එකූනපඤ්ඤාසාය පුච්ඡානං ආදිපරියොසානභූතා ද්වෙ එව පුච්ඡා දස්සිතා, තං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථාති එතස්මිං පණ්ණත්තිවාරෙ පුච්ඡානං වුත්තො න පච්චයානන්ති අත්ථො. පුච්ඡාය හි වසෙන හෙතුපච්චයෙ හෙතුපච්චයසඞ්ඛාතං එකමූලං එතස්සාති එකමූලකො, නයසද්දාපෙක්ඛාය චායං පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො. එවං ආරම්මණපච්චයමූලකාදීසු. තථා හෙතුආරම්මණපච්චයසඞ්ඛාතානි ද්වෙ මූලානි එතස්සාති ද්විමූලකොතිආදිනා යොජෙතබ්බා. පච්චයානං පන වුච්චමානෙ පඨමනයස්ස එකමූලකතා න සියා. න හි තත්ථ පච්චයන්තරං අත්ථි, යං මූලභාවෙන වත්තබ්බං සියා. තෙනාහ ‘‘පච්චයානං පන වසෙනා’’තිආදි. හෙතාරම්මණදුකාදීනන්ති අවයවෙ සාමිවචනං, අධිපතිආදීනන්ති සම්බන්ධො. තතො පරං මූලස්ස අභාවතො සබ්බමූලකං අනවසෙසානං පච්චයානං මූලභාවෙන ගහිතත්තා. න හි මූලවන්තභාවෙන ගහිතා පච්චයා මූලභාවෙන ගය්හන්ති. පච්චයගමනං පාළිගමනන්ති විඤ්ඤායති අභිධෙය්යානුරූපං ලිඞ්ගවචනාදීති කත්වා. ඉධාති අනුලොමෙ. ච-සද්දො උපචයත්ථො. සො තෙවීසතිමූලස්ස සබ්බමූලභාවං උපචයෙන වුච්චමානං ජොතෙති.
35-38. Tāsūti dukamūlakanaye hetārammaṇaduke ekūnapaññāsapucchā, tāsu. Hetārammaṇaduketi ‘‘hetupaccayā ārammaṇapaccayā’’ti evaṃ hetupaccayaārammaṇapaccayānaṃ vasena āgate paccayaduke. Dvinnaṃ pucchānaṃ dassitattāti yasmiṃ vācanāmagge kusalapadamūlā kusalapadāvasānā , kusalādipadattayamūlā kusalādipadattayāvasānā ca ekūnapaññāsāya pucchānaṃ ādipariyosānabhūtā dve eva pucchā dassitā, taṃ sandhāya vuttaṃ. Etthāti etasmiṃ paṇṇattivāre pucchānaṃ vutto na paccayānanti attho. Pucchāya hi vasena hetupaccaye hetupaccayasaṅkhātaṃ ekamūlaṃ etassāti ekamūlako, nayasaddāpekkhāya cāyaṃ pulliṅganiddeso. Evaṃ ārammaṇapaccayamūlakādīsu. Tathā hetuārammaṇapaccayasaṅkhātāni dve mūlāni etassāti dvimūlakotiādinā yojetabbā. Paccayānaṃ pana vuccamāne paṭhamanayassa ekamūlakatā na siyā. Na hi tattha paccayantaraṃ atthi, yaṃ mūlabhāvena vattabbaṃ siyā. Tenāha ‘‘paccayānaṃ pana vasenā’’tiādi. Hetārammaṇadukādīnanti avayave sāmivacanaṃ, adhipatiādīnanti sambandho. Tato paraṃ mūlassa abhāvato sabbamūlakaṃ anavasesānaṃ paccayānaṃ mūlabhāvena gahitattā. Na hi mūlavantabhāvena gahitā paccayā mūlabhāvena gayhanti. Paccayagamanaṃ pāḷigamananti viññāyati abhidheyyānurūpaṃ liṅgavacanādīti katvā. Idhāti anulome. Ca-saddo upacayattho. So tevīsatimūlassa sabbamūlabhāvaṃ upacayena vuccamānaṃ joteti.
39-40. එවං සතීති ‘‘ආරම්මණපච්චයා හෙතුපච්චයා’’ති ආරභිත්වා ‘‘ආරම්මණපච්චයා අවිගතපච්චයා, ආරම්මණපච්චයා හෙතුපච්චයා’’ති එවං වාචනාමග්ගෙ සති. චක්කබන්ධනවසෙන පාළිගති ආපජ්ජතු, කො දොසොති කදාචි වදෙය්යාති ආහ ‘‘හෙට්ඨිමසොධනවසෙන ච ඉධ අභිධම්මෙ පාළි ගතා’’ති. තථා හි ඛන්ධවිභඞ්ගාදීසුපි පාළි හෙට්ඨිමසොධනවසෙන පවත්තා. ගණනචාරෙන තමත්ථං සාධෙතුං ‘‘එවඤ්ච කත්වා’’තිආදි වුත්තං. ආරම්මණාදීසූති ආරම්මණමූලකාදීසු නයෙසු. තස්මිං තස්මින්ති තස්මිං තස්මිං ආරම්මණාදිපච්චයෙ. සුද්ධිකතොති සුද්ධිකනයතො. තස්මාති ආරම්මණමූලකාදීසු සුද්ධිකනයස්ස අලබ්භමානත්තා. එකමූලකනයො දට්ඨබ්බො ආරම්මණමූලකෙති අධිප්පායො. ‘‘ආරම්මණපච්චයා…පෙ.… අවිගතපච්චයාති වා’’තිආදි තාදිසං වාචනාමග්ගං සන්ධාය වුත්තං. යත්ථ ‘‘ආරම්මණපච්චයා හෙතුපච්චයා, ආරම්මණපච්චයා අධිපතිපච්චයා, ආරම්මණපච්චයා…පෙ.… අවිගතපච්චයා’’ති එවං ආරම්මණමූලකෙ අනන්තරපච්චයමූලභූතා ආරම්මණපච්චයපරියොසානමෙව එකමූලකං දස්සෙත්වා උපරි අවසිට්ඨඑකමූලකතො පට්ඨාය යාව සබ්බමූලකෙ විගතපච්චයා, තාව සංඛිපිත්වා අවිගතපච්චයොව දස්සිතො. තෙනාහ ‘‘එකමූලකෙසූ’’තිආදි. ඉතො පරෙසුපි එදිසෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො. මූලමෙව දස්සෙත්වාති අධිපතිමූලකෙ එකමූලකස්ස ආදිමෙව දස්සෙත්වා. න සුද්ධිකදස්සනන්ති න සුද්ධිකනයදස්සනං. ‘‘සුද්ධිකනයො හි විසෙසාභාවතො ආරම්මණමූලකාදීසු න ලබ්භතී’’ති හි වුත්තං. නාපි සබ්බමූලකෙ කතිපයපච්චයදස්සනං උපරි සබ්බමූලකෙ එකමූලකස්ස ආගතත්තා.
39-40. Evaṃ satīti ‘‘ārammaṇapaccayā hetupaccayā’’ti ārabhitvā ‘‘ārammaṇapaccayā avigatapaccayā, ārammaṇapaccayā hetupaccayā’’ti evaṃ vācanāmagge sati. Cakkabandhanavasena pāḷigati āpajjatu, ko dosoti kadāci vadeyyāti āha ‘‘heṭṭhimasodhanavasena ca idha abhidhamme pāḷi gatā’’ti. Tathā hi khandhavibhaṅgādīsupi pāḷi heṭṭhimasodhanavasena pavattā. Gaṇanacārena tamatthaṃ sādhetuṃ ‘‘evañca katvā’’tiādi vuttaṃ. Ārammaṇādīsūti ārammaṇamūlakādīsu nayesu. Tasmiṃ tasminti tasmiṃ tasmiṃ ārammaṇādipaccaye. Suddhikatoti suddhikanayato. Tasmāti ārammaṇamūlakādīsu suddhikanayassa alabbhamānattā. Ekamūlakanayo daṭṭhabbo ārammaṇamūlaketi adhippāyo. ‘‘Ārammaṇapaccayā…pe… avigatapaccayāti vā’’tiādi tādisaṃ vācanāmaggaṃ sandhāya vuttaṃ. Yattha ‘‘ārammaṇapaccayā hetupaccayā, ārammaṇapaccayā adhipatipaccayā, ārammaṇapaccayā…pe… avigatapaccayā’’ti evaṃ ārammaṇamūlake anantarapaccayamūlabhūtā ārammaṇapaccayapariyosānameva ekamūlakaṃ dassetvā upari avasiṭṭhaekamūlakato paṭṭhāya yāva sabbamūlake vigatapaccayā, tāva saṃkhipitvā avigatapaccayova dassito. Tenāha ‘‘ekamūlakesū’’tiādi. Ito paresupi edisesu ṭhānesu eseva nayo. Mūlameva dassetvāti adhipatimūlake ekamūlakassa ādimeva dassetvā. Na suddhikadassananti na suddhikanayadassanaṃ. ‘‘Suddhikanayo hi visesābhāvato ārammaṇamūlakādīsu na labbhatī’’ti hi vuttaṃ. Nāpi sabbamūlakekatipayapaccayadassanaṃ upari sabbamūlake ekamūlakassa āgatattā.
41. එකස්මිඤ්චාති අවිගතමූලකාදිකෙ ච නයෙ. සඞ්ඛෙපන්තරගතොති සඞ්ඛෙපස්ස සඞ්ඛිපිතස්ස අබ්භන්තරගතො, සඞ්ඛිපිතබ්බොති අත්ථො. මජ්ඣිමානං දස්සනන්ති මජ්ඣිමානං නයතො දස්සනං, අඤ්ඤථා සඞ්ඛෙපො එව න සියා. ගතිදස්සනන්ති අන්තදස්සනං අකත්වා පාළිගතියා දස්සනං, තඤ්ච ආදිතො පට්ඨාය කතිපයදස්සනමෙව. තෙන විගතපච්චයුද්ධාරණෙන ඔසානචතුක්කං දස්සෙති අවිගතමූලකෙ විගතපච්චයස්ස ඔසානභාවතො. සබ්බමූලකස්ස අවසානෙන ‘‘විගතපච්චයා’’ති පදෙන.
41. Ekasmiñcāti avigatamūlakādike ca naye. Saṅkhepantaragatoti saṅkhepassa saṅkhipitassa abbhantaragato, saṅkhipitabboti attho. Majjhimānaṃ dassananti majjhimānaṃ nayato dassanaṃ, aññathā saṅkhepo eva na siyā. Gatidassananti antadassanaṃ akatvā pāḷigatiyā dassanaṃ, tañca ādito paṭṭhāya katipayadassanameva. Tena vigatapaccayuddhāraṇena osānacatukkaṃ dasseti avigatamūlake vigatapaccayassa osānabhāvato. Sabbamūlakassa avasānena ‘‘vigatapaccayā’’ti padena.
යථා හෙතුආදීනං පච්චයානං උද්දෙසානුපුබ්බියා දුකතිකාදියොජනා කතා, එවං තත්ථ ආරම්මණාදිපච්චයෙ ලඞ්ඝිත්වාපි සක්කා යොජනං කාතුං, තථා කස්මා න කතා? යදිපි අනවසෙසතො පච්චයානං මූලභාවෙන ගහිතත්තා කෙසඤ්චි කෙහිචි යොජනෙ අත්ථවිසෙසො නත්ථි, ආරම්මණමූලකාදීසු පන ආරම්මණාධිපතිදුකාදීනං හෙතුමූලකෙ ච හෙතුඅධිපතිඅනන්තරතිකාදීනං තංතංඅවසිට්ඨපච්චයෙහි යොජනාය අත්ථෙව විසෙසො, එවං සන්තෙපි යස්මා උප්පටිපාටියා යොජනා න සුඛග්ගහණා, සක්කා ච ඤාණුත්තරෙන පුග්ගලෙන යථාදස්සිතෙන නයෙන යොජිතුන්ති උප්පටිපාටියා පච්චයෙ අග්ගහෙත්වා පටිපාටියාව තෙ යොජෙත්වා දස්සිතාති ඉමමත්ථමාහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිනා.
Yathā hetuādīnaṃ paccayānaṃ uddesānupubbiyā dukatikādiyojanā katā, evaṃ tattha ārammaṇādipaccaye laṅghitvāpi sakkā yojanaṃ kātuṃ, tathā kasmā na katā? Yadipi anavasesato paccayānaṃ mūlabhāvena gahitattā kesañci kehici yojane atthaviseso natthi, ārammaṇamūlakādīsu pana ārammaṇādhipatidukādīnaṃ hetumūlake ca hetuadhipatianantaratikādīnaṃ taṃtaṃavasiṭṭhapaccayehi yojanāya attheva viseso, evaṃ santepi yasmā uppaṭipāṭiyā yojanā na sukhaggahaṇā, sakkā ca ñāṇuttarena puggalena yathādassitena nayena yojitunti uppaṭipāṭiyā paccaye aggahetvā paṭipāṭiyāva te yojetvā dassitāti imamatthamāha ‘‘ettha cā’’tiādinā.
තඤ්ච ගමනං යුත්තන්ති යං සබ්බෙහි තිකෙහි එකෙකස්ස දුකස්ස යොජනාවසෙන පාළිගමනං, තං යුත්තං තිකෙසු දුකානං පක්ඛෙපභාවතො. තත්ථාති දුකෙසු. එකෙකස්මින්ති එකෙකස්මිං දුකතිකෙ. නයාති අනුලොමනයාදයො වාරෙ වාරෙ චත්තාරො නයා, පුච්ඡා පන සත්තවීසති. යදි එවං කස්මා හෙතුදුකෙන සමානාති? තං තිකපදෙසු පච්චෙකං හෙතුදුකස්ස ලබ්භමානස්ස හෙතුදුකභාවසාමඤ්ඤතො වුත්තං.
Tañca gamanaṃ yuttanti yaṃ sabbehi tikehi ekekassa dukassa yojanāvasena pāḷigamanaṃ, taṃ yuttaṃ tikesu dukānaṃ pakkhepabhāvato. Tatthāti dukesu. Ekekasminti ekekasmiṃ dukatike. Nayāti anulomanayādayo vāre vāre cattāro nayā, pucchā pana sattavīsati. Yadi evaṃ kasmā hetudukena samānāti? Taṃ tikapadesu paccekaṃ hetudukassa labbhamānassa hetudukabhāvasāmaññato vuttaṃ.
වුත්තනයෙනාති ‘‘න හී’’තිආදිනා දුකතිකෙ වුත්තනයෙන. තත්ථ හි න දුකස්ස යොජනා අත්ථි, අථ ඛො දුකානං එකෙකෙන පදෙන තිකස්ස යොජනා. තෙනාහ ‘‘එකෙකො තිකො දුකසතෙන යොජිතො’’ති. එකෙකස්මින්ති එකෙකස්මිං තිකදුකෙ.
Vuttanayenāti ‘‘na hī’’tiādinā dukatike vuttanayena. Tattha hi na dukassa yojanā atthi, atha kho dukānaṃ ekekena padena tikassa yojanā. Tenāha ‘‘ekeko tiko dukasatena yojito’’ti. Ekekasminti ekekasmiṃ tikaduke.
තිකාදයො ඡ නයාති ‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවර’’න්තිආදිනා ගාථායං වුත්තා තිකපට්ඨානාදයො ඡ නයා. සත්තවිධම්පීති වාරභෙදෙන සත්තධා භින්දිත්වා වුත්තම්පි. අනුලොමන්ති පච්චයානුලොමං අනුලොමභාවසාමඤ්ඤෙන සහ ගහෙත්වා. තථා චතුබ්බිධම්පි තිකපට්ඨානං තිකපට්ඨානතාසාමඤ්ඤෙන, දුකපට්ඨානාදීනි ච චත්තාරි චත්තාරි තංසාමඤ්ඤෙන සහ ගහෙත්වා. ඉමමත්ථං ගහෙත්වා ‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවර’’න්ති ගාථාය අධිප්පායවිභාවනවසෙන ‘‘අනුලොමම්හී’’තිආදිනා වුත්තං ඉමමත්ථං ගහෙත්වා. සත්තප්පභෙදෙති පටිච්චවාරාදිවසෙන සත්තප්පභෙදෙ. ඡපි එතෙ තිකාදිභෙදෙන චතුචතුප්පභෙදා ධම්මානුලොමාදිවසෙන ඡ උද්ධරිතබ්බාති ඉදං දස්සෙතීති යොජනා. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – ධම්මානුලොමාදිවිභාගභින්නාපි තිකාදිභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං කත්වා වුත්තා තිකපට්ඨානාදිසඞ්ඛාතා තිකාදයො ඡ ධම්මනයා පටිච්චවාරාදිවසෙන විභජියමානා තත්ථ තත්ථ නිද්ධාරියමානෙ අනුලොමතාසාමඤ්ඤෙන අනුලොමන්ති එකතො ගහිතෙ පච්චයානුලොමෙ සුට්ඨු අතිවිය ගම්භීරාති. අට්ඨකථායං පන ‘‘ඉධ පන අයං ගාථා තස්මිං ධම්මානුලොමෙ පච්චයානුලොමං සන්ධාය වුත්තා’’ති ධම්මානුලොමො පච්චයානුලොමස්ස විසෙසනභාවෙන නියමෙත්වා වුත්තො. එස නයො පච්චනීයගාථාදීසුපි. තිකපට්ඨානස්ස දුකපට්ඨානස්ස ච පුබ්බෙ අත්ථො වුත්තොති ආහ ‘‘දුකතිකපට්ඨානාදීසූ’’ති. තිකෙහි පට්ඨානන්ති තිකෙහි නානප්පකාරතො පච්චයවිභාවනං, තිකෙහි වා ඤාණස්ස පවත්තනට්ඨානං. දුකසම්බන්ධි තිකපට්ඨානං, දුකවිසිට්ඨානං වා තිකානං පට්ඨානං දුකතිකපට්ඨානන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘දුකාන’’න්තිආදිමාහ. දුකාදිවිසෙසිතස්සාති දුකාදිපදවිසෙසිතස්ස දුකාදිභාවො දට්ඨබ්බො ‘‘හෙතුං කුසලං ධම්මං පටිච්ච, නහෙතුං කුසලං ධම්මං පටිච්චා’’තිආදිවචනතො.
Tikādayocha nayāti ‘‘tikañca paṭṭhānavara’’ntiādinā gāthāyaṃ vuttā tikapaṭṭhānādayo cha nayā. Sattavidhampīti vārabhedena sattadhā bhinditvā vuttampi. Anulomanti paccayānulomaṃ anulomabhāvasāmaññena saha gahetvā. Tathā catubbidhampi tikapaṭṭhānaṃ tikapaṭṭhānatāsāmaññena, dukapaṭṭhānādīni ca cattāri cattāri taṃsāmaññena saha gahetvā. Imamatthaṃ gahetvā ‘‘tikañca paṭṭhānavara’’nti gāthāya adhippāyavibhāvanavasena ‘‘anulomamhī’’tiādinā vuttaṃ imamatthaṃ gahetvā. Sattappabhedeti paṭiccavārādivasena sattappabhede. Chapi ete tikādibhedena catucatuppabhedā dhammānulomādivasena cha uddharitabbāti idaṃ dassetīti yojanā. Ayañhettha saṅkhepattho – dhammānulomādivibhāgabhinnāpi tikādibhāvasāmaññena ekajjhaṃ katvā vuttā tikapaṭṭhānādisaṅkhātā tikādayo cha dhammanayā paṭiccavārādivasena vibhajiyamānā tattha tattha niddhāriyamāne anulomatāsāmaññena anulomanti ekato gahite paccayānulome suṭṭhu ativiya gambhīrāti. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘idha pana ayaṃ gāthā tasmiṃ dhammānulome paccayānulomaṃ sandhāya vuttā’’ti dhammānulomo paccayānulomassa visesanabhāvena niyametvā vutto. Esa nayo paccanīyagāthādīsupi. Tikapaṭṭhānassa dukapaṭṭhānassa ca pubbe attho vuttoti āha ‘‘dukatikapaṭṭhānādīsū’’ti. Tikehi paṭṭhānanti tikehi nānappakārato paccayavibhāvanaṃ, tikehi vā ñāṇassa pavattanaṭṭhānaṃ. Dukasambandhi tikapaṭṭhānaṃ, dukavisiṭṭhānaṃ vā tikānaṃ paṭṭhānaṃ dukatikapaṭṭhānanti imamatthaṃ dassento ‘‘dukāna’’ntiādimāha. Dukādivisesitassāti dukādipadavisesitassa dukādibhāvo daṭṭhabbo ‘‘hetuṃ kusalaṃ dhammaṃ paṭicca, nahetuṃ kusalaṃ dhammaṃ paṭiccā’’tiādivacanato.
පච්චයානුලොමවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Paccayānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්මපිටක • Abhidhammapiṭaka / පට්ඨානපාළි • Paṭṭhānapāḷi / 3. පුච්ඡාවාරො • 3. Pucchāvāro
ටීකා • Tīkā / අභිධම්මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / පඤ්චපකරණ-මූලටීකා • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / 1. පච්චයානුලොමවණ්ණනා • 1. Paccayānulomavaṇṇanā