| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
१०. पच्चयसुत्तवण्णना
10. Paccayasuttavaṇṇanā
२०. दसमे पटिच्चसमुप्पादञ्च वो भिक्खवे, देसेस्सामि पटिच्चसमुप्पन्ने च धम्मेति सत्था इमस्मिं सुत्ते पच्चये च पच्चयनिब्बत्ते च सभावधम्मे देसेस्सामीति उभयं आरभि। उप्पादा वा तथागतानन्ति तथागतानं उप्पादेपि, बुद्धेसु उप्पन्नेसु अनुप्पन्नेसुपि जातिपच्चया जरामरणं, जातियेव जरामरणस्स पच्चयो। ठिताव सा धातूति ठितोव सो पच्चयसभावो, न कदाचि जाति जरामरणस्स पच्चयो न होति। धम्मट्ठितता धम्मनियामताति इमेहिपि द्वीहि पच्चयमेव कथेति। पच्चयेन हि पच्चयुप्पन्ना धम्मा तिट्ठन्ति, तस्मा पच्चयोव ‘‘धम्मट्ठितता’’ति वुच्चति। पच्चयो धम्मे नियमेति, तस्मा ‘‘धम्मनियामता’’ति वुच्चति। इदप्पच्चयताति इमेसं जरामरणादीनं पच्चया इदप्पच्चया, इदप्पच्चयाव इदप्पच्चयता। तन्ति तं पच्चयं। अभिसम्बुज्झतीति ञाणेन अभिसम्बुज्झति। अभिसमेतीति ञाणेन अभिसमागच्छति। आचिक्खतीति कथेति। देसेतीति दस्सेति। पञ्ञापेतीति जानापेति। पट्ठपेतीति ञाणमुखे ठपेति। विवरतीति विवरित्वा दस्सेति। विभजतीति विभागतो दस्सेति। उत्तानीकरोतीति पाकटं करोति। पस्सथाति चाहाति पस्सथ इति च वदति। किन्ति? जातिपच्चया, भिक्खवे, जरामरणन्तिआदि।
20. Dasame paṭiccasamuppādañca vo bhikkhave, desessāmi paṭiccasamuppanne ca dhammeti satthā imasmiṃ sutte paccaye ca paccayanibbatte ca sabhāvadhamme desessāmīti ubhayaṃ ārabhi. Uppādā vā tathāgatānanti tathāgatānaṃ uppādepi, buddhesu uppannesu anuppannesupi jātipaccayā jarāmaraṇaṃ, jātiyeva jarāmaraṇassa paccayo. Ṭhitāva sā dhātūti ṭhitova so paccayasabhāvo, na kadāci jāti jarāmaraṇassa paccayo na hoti. Dhammaṭṭhitatā dhammaniyāmatāti imehipi dvīhi paccayameva katheti. Paccayena hi paccayuppannā dhammā tiṭṭhanti, tasmā paccayova ‘‘dhammaṭṭhitatā’’ti vuccati. Paccayo dhamme niyameti, tasmā ‘‘dhammaniyāmatā’’ti vuccati. Idappaccayatāti imesaṃ jarāmaraṇādīnaṃ paccayā idappaccayā, idappaccayāva idappaccayatā. Tanti taṃ paccayaṃ. Abhisambujjhatīti ñāṇena abhisambujjhati. Abhisametīti ñāṇena abhisamāgacchati. Ācikkhatīti katheti. Desetīti dasseti. Paññāpetīti jānāpeti. Paṭṭhapetīti ñāṇamukhe ṭhapeti. Vivaratīti vivaritvā dasseti. Vibhajatīti vibhāgato dasseti. Uttānīkarotīti pākaṭaṃ karoti. Passathāti cāhāti passatha iti ca vadati. Kinti? Jātipaccayā, bhikkhave, jarāmaraṇantiādi.
इति खो, भिक्खवेति एवं खो, भिक्खवे। या तत्राति या तेसु ‘‘जातिपच्चया जरामरण’’न्तिआदीसु। तथतातिआदीनि पच्चयाकारस्सेव वेवचनानि। सो तेहि तेहि पच्चयेहि अनूनाधिकेहेव तस्स तस्स धम्मस्स सम्भवतो तथताति, सामग्गिं उपगतेसु पच्चयेसु मुहुत्तम्पि ततो निब्बत्तानं धम्मानं असम्भवाभावतो अवितथताति, अञ्ञधम्मपच्चयेहि अञ्ञधम्मानुप्पत्तितो अनञ्ञथताति, जरामरणादीनं पच्चयतो वा पच्चयसमूहतो वा इदप्पच्चयताति वुत्तो। तत्रायं वचनत्थो – इमेसं पच्चया इदप्पच्चया, इदप्पच्चया एव इदप्पच्चयता, इदप्पच्चयानं वा समूहो इदप्पच्चयता। लक्खणं पनेत्थ सद्दसत्थतो वेदितब्बं।
Itikho, bhikkhaveti evaṃ kho, bhikkhave. Yā tatrāti yā tesu ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’ntiādīsu. Tathatātiādīni paccayākārasseva vevacanāni. So tehi tehi paccayehi anūnādhikeheva tassa tassa dhammassa sambhavato tathatāti, sāmaggiṃ upagatesu paccayesu muhuttampi tato nibbattānaṃ dhammānaṃ asambhavābhāvato avitathatāti, aññadhammapaccayehi aññadhammānuppattito anaññathatāti, jarāmaraṇādīnaṃ paccayato vā paccayasamūhato vā idappaccayatāti vutto. Tatrāyaṃ vacanattho – imesaṃ paccayā idappaccayā, idappaccayā eva idappaccayatā, idappaccayānaṃ vā samūho idappaccayatā. Lakkhaṇaṃ panettha saddasatthato veditabbaṃ.
अनिच्चन्ति हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्चं। एत्थ च अनिच्चन्ति न जरामरणं अनिच्चं, अनिच्चसभावानं पन खन्धानं जरामरणत्ता अनिच्चं नाम जातं। सङ्खतादीसुपि एसेव नयो। एत्थ च सङ्खतन्ति पच्चयेहि समागन्त्वा कतं। पटिच्चसमुप्पन्नन्ति पच्चये निस्साय उप्पन्नं। खयधम्मन्ति खयसभावं। वयधम्मन्ति विगच्छनकसभावं। विरागधम्मन्ति विरज्जनकसभावं। निरोधधम्मन्ति निरुज्झनकसभावं। जातियापि वुत्तनयेनेव अनिच्चता वेदितब्बा। जनकपच्चयानं वा किच्चानुभावक्खणे दिट्ठत्ता एकेन परियायेनेत्थ अनिच्चातिआदीनि युज्जन्तियेव। भवादयो अनिच्चादिसभावायेव।
Aniccanti hutvā abhāvaṭṭhena aniccaṃ. Ettha ca aniccanti na jarāmaraṇaṃ aniccaṃ, aniccasabhāvānaṃ pana khandhānaṃ jarāmaraṇattā aniccaṃ nāma jātaṃ. Saṅkhatādīsupi eseva nayo. Ettha ca saṅkhatanti paccayehi samāgantvā kataṃ. Paṭiccasamuppannanti paccaye nissāya uppannaṃ. Khayadhammanti khayasabhāvaṃ. Vayadhammanti vigacchanakasabhāvaṃ. Virāgadhammanti virajjanakasabhāvaṃ. Nirodhadhammanti nirujjhanakasabhāvaṃ. Jātiyāpi vuttanayeneva aniccatā veditabbā. Janakapaccayānaṃ vā kiccānubhāvakkhaṇe diṭṭhattā ekena pariyāyenettha aniccātiādīni yujjantiyeva. Bhavādayo aniccādisabhāvāyeva.
सम्मप्पञ्ञायाति सविपस्सनाय मग्गपञ्ञाय। पुब्बन्तन्ति पुरिमं अतीतन्ति अत्थो। अहोसिं नु खोतिआदीसु ‘‘अहोसिं नु खो ननु खो’’ति सस्सताकारञ्च अधिच्चसमुप्पत्तिआकारञ्च निस्साय अतीते अत्तनो विज्जमानतञ्च अविज्जमानतञ्च कङ्खति। किं कारणन्ति न वत्तब्बं, उम्मत्तको विय बालपुथुज्जनो यथा वा तथा वा पवत्तति। किं नु खो अहोसिन्ति जातिलिङ्गुपपत्तियो निस्साय ‘‘खत्तियो नु खो अहोसिं, ब्राह्मणवेस्ससुद्दगहट्ठपब्बजितदेवमनुस्सानं अञ्ञतरो’’ति कङ्खति। कथं नु खोति सण्ठानाकारं निस्साय ‘‘दीघो नु खो अहोसिं रस्सओदातकण्हपमाणिकअप्पमाणिकादीनं अञ्ञतरो’’ति कङ्खति। केचि पन ‘‘इस्सरनिम्मानादीनि निस्साय ‘केन नु खो कारणेन अहोसि’न्ति हेतुतो कङ्खती’’ति वदन्ति। किं हुत्वा किं अहोसिन्ति जातिआदीनि निस्साय ‘‘खत्तियो हुत्वा नु खो ब्राह्मणो अहोसिं…पे॰… देवो हुत्वा मनुस्सो’’ति अत्तनो परम्परं कङ्खति। सब्बत्थेव पन अद्धानन्ति कालाधिवचनमेतं। अपरन्तन्ति अनागतं अन्तं। भविस्सामि नु खो ननु खोति सस्सताकारञ्च उच्छेदाकारञ्च निस्साय अनागते अत्तनो विज्जमानतञ्च अविज्जमानतञ्च कङ्खति। सेसमेत्थ वुत्तनयमेव।
Sammappaññāyāti savipassanāya maggapaññāya. Pubbantanti purimaṃ atītanti attho. Ahosiṃ nu khotiādīsu ‘‘ahosiṃ nu kho nanu kho’’ti sassatākārañca adhiccasamuppattiākārañca nissāya atīte attano vijjamānatañca avijjamānatañca kaṅkhati. Kiṃ kāraṇanti na vattabbaṃ, ummattako viya bālaputhujjano yathā vā tathā vā pavattati. Kiṃ nu kho ahosinti jātiliṅgupapattiyo nissāya ‘‘khattiyo nu kho ahosiṃ, brāhmaṇavessasuddagahaṭṭhapabbajitadevamanussānaṃ aññataro’’ti kaṅkhati. Kathaṃ nu khoti saṇṭhānākāraṃ nissāya ‘‘dīgho nu kho ahosiṃ rassaodātakaṇhapamāṇikaappamāṇikādīnaṃ aññataro’’ti kaṅkhati. Keci pana ‘‘issaranimmānādīni nissāya ‘kena nu kho kāraṇena ahosi’nti hetuto kaṅkhatī’’ti vadanti. Kiṃ hutvā kiṃ ahosinti jātiādīni nissāya ‘‘khattiyo hutvā nu kho brāhmaṇo ahosiṃ…pe… devo hutvā manusso’’ti attano paramparaṃ kaṅkhati. Sabbattheva pana addhānanti kālādhivacanametaṃ. Aparantanti anāgataṃ antaṃ. Bhavissāmi nu kho nanu khoti sassatākārañca ucchedākārañca nissāya anāgate attano vijjamānatañca avijjamānatañca kaṅkhati. Sesamettha vuttanayameva.
एतरहि वा पच्चुप्पन्नं अद्धानन्ति इदानि वा पटिसन्धिमादिं कत्वा चुतिपरियन्तं सब्बम्पि वत्तमानकालं गहेत्वा। अज्झत्तं कथंकथी भविस्सतीति अत्तनो खन्धेसु विचिकिच्छी भविस्सति। अहं नु खोस्मीति अत्तनो अत्थिभावं कङ्खति। युत्तं पनेतन्ति? युत्तं अयुत्तन्ति का एत्थ चिन्ता। अपिचेत्थ इदं वत्थुम्पि उदाहरन्ति – चूळमाताय किर पुत्तो मुण्डो, महामाताय पुत्तो अमुण्डो, तं पुत्तं मुण्डेसुं, सो उट्ठाय ‘‘अहं नु खो चूळमाताय पुत्तो’’ति चिन्तेसि। एवं अहं नु खोस्मीति कङ्खा होति। नो नु खोस्मीति अत्तनो नत्थिभावं कङ्खति। तत्रापि इदं वत्थु – एको किर मच्छे गण्हन्तो उदके चिरट्ठानेन सीतिभूतं अत्तनो ऊरुं मच्छोति चिन्तेत्वा पहरि। अपरो सुसानपस्से खेत्तं रक्खन्तो भीतो सङ्कुटितो सयि, सो पटिबुज्झित्वा अत्तनो जण्णुकानि द्वे यक्खाति चिन्तेत्वा पहरि। एवं नो नु खोस्मीति कङ्खति।
Etarahivā paccuppannaṃ addhānanti idāni vā paṭisandhimādiṃ katvā cutipariyantaṃ sabbampi vattamānakālaṃ gahetvā. Ajjhattaṃ kathaṃkathī bhavissatīti attano khandhesu vicikicchī bhavissati. Ahaṃ nu khosmīti attano atthibhāvaṃ kaṅkhati. Yuttaṃ panetanti? Yuttaṃ ayuttanti kā ettha cintā. Apicettha idaṃ vatthumpi udāharanti – cūḷamātāya kira putto muṇḍo, mahāmātāya putto amuṇḍo, taṃ puttaṃ muṇḍesuṃ, so uṭṭhāya ‘‘ahaṃ nu kho cūḷamātāya putto’’ti cintesi. Evaṃ ahaṃ nu khosmīti kaṅkhā hoti. No nu khosmīti attano natthibhāvaṃ kaṅkhati. Tatrāpi idaṃ vatthu – eko kira macche gaṇhanto udake ciraṭṭhānena sītibhūtaṃ attano ūruṃ macchoti cintetvā pahari. Aparo susānapasse khettaṃ rakkhanto bhīto saṅkuṭito sayi, so paṭibujjhitvā attano jaṇṇukāni dve yakkhāti cintetvā pahari. Evaṃ no nu khosmīti kaṅkhati.
किं नु खोस्मीति खत्तियोव समानो अत्तनो खत्तियभावं कङ्खति। एसेव नयो सेसेसुपि। देवो पन समानो देवभावं अजानन्तो नाम नत्थि, सोपि पन ‘‘अहं रूपी नु खो अरूपी नु खो’’तिआदिना नयेन कङ्खति। खत्तियादयो कस्मा न जानन्तीति चे? अपच्चक्खा तेसं तत्थ तत्थ कुले उप्पत्ति। गहट्ठापि च पोत्थलिकादयो पब्बजितसञ्ञिनो, पब्बजितापि ‘‘कुप्पं नु खो मे कम्म’’न्तिआदिना नयेन गहट्ठसञ्ञिनो। मनुस्सापि च राजानो विय अत्तनि देवसञ्ञिनो होन्ति। कथं नु खोस्मीति वुत्तनयमेव। केवलञ्हेत्थ अब्भन्तरे जीवो नाम अत्थीति गहेत्वा तस्स सण्ठानाकारं निस्साय ‘‘दीघो नु खोस्मि रस्सचतुरस्सछळंसअट्ठंससोळसंसादीनं अञ्ञतरप्पकारो’’ति कङ्खन्तो कथं नु खोस्मीति? कङ्खतीति वेदितब्बो। सरीरसण्ठानं पन पच्चुप्पन्नं अजानन्तो नाम नत्थि। कुतो आगतो सो कुहिं गामी भविस्सतीति अत्तभावस्स आगतिगतिट्ठानं कङ्खन्तो एवं कङ्खति। अरियसावकस्साति इध सोतापन्नो अधिप्पेतो, इतरेपि पन तयो अवारितायेवाति। दसमं।
Kiṃ nu khosmīti khattiyova samāno attano khattiyabhāvaṃ kaṅkhati. Eseva nayo sesesupi. Devo pana samāno devabhāvaṃ ajānanto nāma natthi, sopi pana ‘‘ahaṃ rūpī nu kho arūpī nu kho’’tiādinā nayena kaṅkhati. Khattiyādayo kasmā na jānantīti ce? Apaccakkhā tesaṃ tattha tattha kule uppatti. Gahaṭṭhāpi ca potthalikādayo pabbajitasaññino, pabbajitāpi ‘‘kuppaṃ nu kho me kamma’’ntiādinā nayena gahaṭṭhasaññino. Manussāpi ca rājāno viya attani devasaññino honti. Kathaṃ nu khosmīti vuttanayameva. Kevalañhettha abbhantare jīvo nāma atthīti gahetvā tassa saṇṭhānākāraṃ nissāya ‘‘dīgho nu khosmi rassacaturassachaḷaṃsaaṭṭhaṃsasoḷasaṃsādīnaṃ aññatarappakāro’’ti kaṅkhanto kathaṃ nu khosmīti? Kaṅkhatīti veditabbo. Sarīrasaṇṭhānaṃ pana paccuppannaṃ ajānanto nāma natthi. Kuto āgato so kuhiṃ gāmī bhavissatīti attabhāvassa āgatigatiṭṭhānaṃ kaṅkhanto evaṃ kaṅkhati. Ariyasāvakassāti idha sotāpanno adhippeto, itarepi pana tayo avāritāyevāti. Dasamaṃ.
आहारवग्गो दुतियो।
Āhāravaggo dutiyo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १०. पच्चयसुत्तं • 10. Paccayasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / १०. पच्चयसुत्तवण्णना • 10. Paccayasuttavaṇṇanā
