Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
२. पच्चयत्थेरगाथावण्णना
2. Paccayattheragāthāvaṇṇanā
पञ्चाहाहं पब्बजितोति आयस्मतो पच्चयत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो इतो एकनवुते कप्पे विपस्सिस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो एकदिवसं सत्थारं विनताय नाम नदिया तीरे गच्छन्तं दिस्वा पसन्नमानसो मनुञ्ञदस्सनानि महन्तानि उदुम्बरफलानि ओचिनित्वा उपनामेसि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन सुगतीसुयेव संसरन्तो इमस्मिं भद्दकप्पे कस्सपे भगवति लोके उप्पज्जित्वा पवत्तवरधम्मचक्के वेनेय्यजनानुग्गहं करोन्ते तस्स सासने पब्बजित्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा भावनमनुयुञ्जन्तो एकदिवसं संसारदुक्खं चिन्तेत्वा
Pañcāhāhaṃpabbajitoti āyasmato paccayattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto ito ekanavute kappe vipassissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ vinatāya nāma nadiyā tīre gacchantaṃ disvā pasannamānaso manuññadassanāni mahantāni udumbaraphalāni ocinitvā upanāmesi. So tena puññakammena sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ bhaddakappe kassape bhagavati loke uppajjitvā pavattavaradhammacakke veneyyajanānuggahaṃ karonte tassa sāsane pabbajitvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā bhāvanamanuyuñjanto ekadivasaṃ saṃsāradukkhaṃ cintetvā
अतिविय सञ्जातसंवेगो विहारे निसिन्नो ‘‘अरहत्तं अप्पत्वा इतो न निक्खमिस्सामी’’ति चित्तं अधिट्ठाय वायमन्तो ञाणस्स अपरिपक्कत्ता विपस्सनं उस्सुक्कापेतुं नासक्खि। सो कालङ्कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे रोहितनगरे खत्तियकुले निब्बत्तित्वा पच्चयोति लद्धनामो वयप्पत्तो पितु अच्चयेन रज्जे पतिट्ठितो एकदिवसं महाराजबलिं कातुं आरभि। तत्थ महाजनो सन्निपति। तस्मिं समागमे तस्स पसादञ्जननत्थं सत्था महाजनस्स पेक्खन्तस्सेव आकासे वेस्सवणेन निम्मिते रतनमयकूटागारे रतनमयसीहासने निसीदित्वा धम्मं देसेसि। महतो जनकायस्स धम्माभिसमयो अहोसि। तं धम्मं सुत्वा पच्चयराजापि रज्जं पहाय पुरिमहेतुसञ्चोदितो पब्बजि। सो यथा कस्सपस्स भगवतो काले पटिञ्ञं अकासि, एवं पटिञ्ञं कत्वा विहारं पविसित्वा विपस्सनं वड्ढेन्तो ञाणस्स परिपाकं गतत्ता तावदेव अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.३९.१५-२०) –
Ativiya sañjātasaṃvego vihāre nisinno ‘‘arahattaṃ appatvā ito na nikkhamissāmī’’ti cittaṃ adhiṭṭhāya vāyamanto ñāṇassa aparipakkattā vipassanaṃ ussukkāpetuṃ nāsakkhi. So kālaṅkatvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rohitanagare khattiyakule nibbattitvā paccayoti laddhanāmo vayappatto pitu accayena rajje patiṭṭhito ekadivasaṃ mahārājabaliṃ kātuṃ ārabhi. Tattha mahājano sannipati. Tasmiṃ samāgame tassa pasādañjananatthaṃ satthā mahājanassa pekkhantasseva ākāse vessavaṇena nimmite ratanamayakūṭāgāre ratanamayasīhāsane nisīditvā dhammaṃ desesi. Mahato janakāyassa dhammābhisamayo ahosi. Taṃ dhammaṃ sutvā paccayarājāpi rajjaṃ pahāya purimahetusañcodito pabbaji. So yathā kassapassa bhagavato kāle paṭiññaṃ akāsi, evaṃ paṭiññaṃ katvā vihāraṃ pavisitvā vipassanaṃ vaḍḍhento ñāṇassa paripākaṃ gatattā tāvadeva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.39.15-20) –
‘‘विनतानदिया तीरे, विहासि पुरिसुत्तमो।
‘‘Vinatānadiyā tīre, vihāsi purisuttamo;
अद्दसं विरजं बुद्धं, एकग्गं सुसमाहितं॥
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, ekaggaṃ susamāhitaṃ.
‘‘तस्मिं पसन्नमानसो, किलेसमलधोवने।
‘‘Tasmiṃ pasannamānaso, kilesamaladhovane;
उदुम्बरफलं गय्ह, बुद्धसेट्ठस्सदासहं॥
Udumbaraphalaṃ gayha, buddhaseṭṭhassadāsahaṃ.
‘‘एकनवुतितो कप्पे, यं फलमददिं तदा।
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ phalamadadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, फलदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘इमम्हि भद्दके कप्पे, संविग्गमानमानसो।
‘‘Imamhi bhaddake kappe, saṃviggamānamānaso;
कस्सपस्स भगवतो, सासने पब्बजिं अहं॥
Kassapassa bhagavato, sāsane pabbajiṃ ahaṃ.
‘‘तथा पब्बजितो सन्तो, भावनं अनुयुञ्जिसं।
‘‘Tathā pabbajito santo, bhāvanaṃ anuyuñjisaṃ;
न विहारा निक्खमिस्सं, इति कत्वान मानसं॥
Na vihārā nikkhamissaṃ, iti katvāna mānasaṃ.
‘‘उत्तमत्थं असम्पत्तो, न च पत्तोम्हि तावदे।
‘‘Uttamatthaṃ asampatto, na ca pattomhi tāvade;
इदानि पन ञाणस्स, परिपाकेन निब्बुतो।
Idāni pana ñāṇassa, paripākena nibbuto;
पत्तोम्हि अचलं ठानं, फुसित्वा अच्चुतं पदं॥
Pattomhi acalaṃ ṭhānaṃ, phusitvā accutaṃ padaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा अत्तनो पटिपत्तिकित्तनमुखेन अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattikittanamukhena aññaṃ byākaronto –
२२२.
222.
‘‘पञ्चाहाहं पब्बजितो, सेखो अप्पत्तमानसो।
‘‘Pañcāhāhaṃ pabbajito, sekho appattamānaso;
विहारं मे पविट्ठस्स, चेतसो पणिधी अहु॥
Vihāraṃ me paviṭṭhassa, cetaso paṇidhī ahu.
२२३.
223.
‘‘नासिस्सं न पिविस्सामि, विहारतो न निक्खमे।
‘‘Nāsissaṃ na pivissāmi, vihārato na nikkhame;
नपि पस्सं निपातेस्सं, तण्हासल्ले अनूहते॥
Napi passaṃ nipātessaṃ, taṇhāsalle anūhate.
२२४.
224.
‘‘तस्स मेवं विहरतो, पस्स वीरियपरक्कमं।
‘‘Tassa mevaṃ viharato, passa vīriyaparakkamaṃ;
तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥ –
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti. –
इमा तिस्सो गाथा अभासि।
Imā tisso gāthā abhāsi.
तत्थ पञ्चाहाहं पब्बजितोति पञ्चाहो अहं, पब्बजितो हुत्वा पञ्चाहो, पब्बजितदिवसतो पञ्चमो अहो निट्ठितोति अत्थो। सेखो अप्पत्तमानसोति अधिसीलसिक्खादीनं सिक्खनतो सेखो। अनवसेसतो मानं सियति समुच्छिन्दतीति मानसो, अग्गमग्गो, तंनिब्बत्तितो मानसतो आगतं मानसं, अरहत्तं, तं, सो वा अप्पत्तो एतेनाति अप्पत्तमानसो। विहारं मे पविट्ठस्स, चेतसो पणिधी अहूति एवं सेखस्स मे वसनकविहारं ओवरकं पविट्ठस्स सतो एवरूपो इदानि वुच्चमानाकारो चेतोपणिधि अहोसि, एवं मया चित्तं पणिहितन्ति अत्थो।
Tattha pañcāhāhaṃ pabbajitoti pañcāho ahaṃ, pabbajito hutvā pañcāho, pabbajitadivasato pañcamo aho niṭṭhitoti attho. Sekho appattamānasoti adhisīlasikkhādīnaṃ sikkhanato sekho. Anavasesato mānaṃ siyati samucchindatīti mānaso, aggamaggo, taṃnibbattito mānasato āgataṃ mānasaṃ, arahattaṃ, taṃ, so vā appatto etenāti appattamānaso. Vihāraṃ me paviṭṭhassa, cetaso paṇidhī ahūti evaṃ sekhassa me vasanakavihāraṃ ovarakaṃ paviṭṭhassa sato evarūpo idāni vuccamānākāro cetopaṇidhi ahosi, evaṃ mayā cittaṃ paṇihitanti attho.
नासिस्सन्तिआदिना चित्तपणिधिं दस्सेति। तत्थ नासिस्सन्ति यंकिञ्चि भोजनं न भुञ्जिस्सं न भुञ्जिस्सामि तण्हासल्ले मम हदयगते अनूहते अनुद्धतेति एवं सब्बपदेसु योजेतब्बं। न पिविस्सामीति यंकिञ्चि पातब्बं न पिविस्सामि। विहारतो न निक्खमेति इमस्मा इदानि मया निसिन्नगब्भतो न निक्खमेय्यं। नपि पस्सं निपातेस्सन्ति मम सरीरस्स द्वीसु पस्सेसु एकम्पि पस्सं कायकिलमथविनोदनत्थं न निपातेस्सं, एकपस्सेनपि न निपज्जिस्सामीति अत्थो।
Nāsissantiādinā cittapaṇidhiṃ dasseti. Tattha nāsissanti yaṃkiñci bhojanaṃ na bhuñjissaṃ na bhuñjissāmi taṇhāsalle mama hadayagate anūhate anuddhateti evaṃ sabbapadesu yojetabbaṃ. Na pivissāmīti yaṃkiñci pātabbaṃ na pivissāmi. Vihārato na nikkhameti imasmā idāni mayā nisinnagabbhato na nikkhameyyaṃ. Napi passaṃ nipātessanti mama sarīrassa dvīsu passesu ekampi passaṃ kāyakilamathavinodanatthaṃ na nipātessaṃ, ekapassenapi na nipajjissāmīti attho.
तस्स मेवं विहरतोति तस्स मे एवं चित्तं पणिधाय दळ्हवीरियाधिट्ठानं कत्वा विपस्सनानुयोगवसेन विहरतो। पस्स वीरियपरक्कमन्ति विधिना ईरयितब्बतो ‘‘वीरियं’’ परं ठानं अक्कमनतो ‘‘परक्कमो’’ति च लद्धनामं उस्सोळ्हीभूतं वायामं पस्स जानाहि। यस्स पनानुभावेन मया तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासनन्ति वुत्तत्थमेव।
Tassa mevaṃ viharatoti tassa me evaṃ cittaṃ paṇidhāya daḷhavīriyādhiṭṭhānaṃ katvā vipassanānuyogavasena viharato. Passa vīriyaparakkamanti vidhinā īrayitabbato ‘‘vīriyaṃ’’ paraṃ ṭhānaṃ akkamanato ‘‘parakkamo’’ti ca laddhanāmaṃ ussoḷhībhūtaṃ vāyāmaṃ passa jānāhi. Yassa panānubhāvena mayā tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsananti vuttatthameva.
पच्चयत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Paccayattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / २. पच्चयत्थेरगाथा • 2. Paccayattheragāthā