| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
पच्चयुद्देसवण्णना
Paccayuddesavaṇṇanā
‘‘के पन ते नया, किञ्च तं पट्ठानं नामा’’ति नयिदं पुच्छितब्बं। कस्मा? निदानकथायं पट्ठानसमानने अनुलोमादीनं नयानं पट्ठानस्स च दस्सितत्ताति इममत्थं विभावेन्तो ‘‘सम्मासम्बुद्धेन हि…पे॰… नामाति हि वुत्त’’न्ति तत्थ वुत्तं अट्ठकथापाळिं आहरि। तत्थ गाथात्थं अट्ठकथाधिप्पायञ्च परतो वण्णयिस्सामाति।
‘‘Ke pana te nayā, kiñca taṃ paṭṭhānaṃ nāmā’’ti nayidaṃ pucchitabbaṃ. Kasmā? Nidānakathāyaṃ paṭṭhānasamānane anulomādīnaṃ nayānaṃ paṭṭhānassa ca dassitattāti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘sammāsambuddhena hi…pe… nāmāti hi vutta’’nti tattha vuttaṃ aṭṭhakathāpāḷiṃ āhari. Tattha gāthātthaṃ aṭṭhakathādhippāyañca parato vaṇṇayissāmāti.
पट्ठाननामत्थो पन तिकपट्ठानादीनं तिकपट्ठानादिनामत्थो, इमस्स पकरणस्स चतुवीसतिसमन्तपट्ठानसमोधानता चेत्थ वत्तब्बा। एवञ्हि सङ्खेपतो पट्ठाने ञाते वित्थारो सुखविञ्ञेय्यो होतीति। तत्थ च नामत्थो पठमं वत्तब्बोति ‘‘तत्थ येसं…पे॰… नामत्थो ताव एवं वेदितब्बो’’ति वत्वा सब्बसाधारणस्स पट्ठाननामस्सेव ताव अत्थं दस्सेन्तो ‘‘केनट्ठेन पट्ठान’’न्तिआदिमाह । प-कारो हीति उपसग्गपदं दस्सेति। सो ‘‘पविभत्तेसु धम्मेसु, यं सेट्ठं तदुपागमुन्तिआदीसु विय नानप्पकारत्थं दीपेति। ननु पकारेहि विभत्ता पविभत्ताति प-इति उपसग्गो पकारत्थमेव दीपेति, न नानप्पकारत्थन्ति? न, तेसं पकारानं नानाविधभावतो। अत्थतो हि आपन्नं नानाविधभावं दस्सेतुं नाना-सद्दो वुत्तोति। तत्थ एकस्सपि धम्मस्स हेतुआदीहि अनेकपच्चयभावतो च एकेकस्स पच्चयस्स अनेकधम्मभावतो च नानप्पकारपच्चयता वेदितब्बा।
Paṭṭhānanāmattho pana tikapaṭṭhānādīnaṃ tikapaṭṭhānādināmattho, imassa pakaraṇassa catuvīsatisamantapaṭṭhānasamodhānatā cettha vattabbā. Evañhi saṅkhepato paṭṭhāne ñāte vitthāro sukhaviññeyyo hotīti. Tattha ca nāmattho paṭhamaṃ vattabboti ‘‘tattha yesaṃ…pe… nāmattho tāva evaṃ veditabbo’’ti vatvā sabbasādhāraṇassa paṭṭhānanāmasseva tāva atthaṃ dassento ‘‘kenaṭṭhena paṭṭhāna’’ntiādimāha . Pa-kāro hīti upasaggapadaṃ dasseti. So ‘‘pavibhattesu dhammesu, yaṃ seṭṭhaṃ tadupāgamuntiādīsu viya nānappakāratthaṃ dīpeti. Nanu pakārehi vibhattā pavibhattāti pa-iti upasaggo pakāratthameva dīpeti, na nānappakāratthanti? Na, tesaṃ pakārānaṃ nānāvidhabhāvato. Atthato hi āpannaṃ nānāvidhabhāvaṃ dassetuṃ nānā-saddo vuttoti. Tattha ekassapi dhammassa hetuādīhi anekapaccayabhāvato ca ekekassa paccayassa anekadhammabhāvato ca nānappakārapaccayatā veditabbā.
हेतुपच्चयादिवसेन विभत्तत्ताति एतेन धम्मसङ्गहादीसु वुत्ततो कुसलादिविभागतो सातिसयविभागतं पट्ठाननामलाभस्स कारणं दस्सेति। गोट्ठाति वजा। पट्ठितगावोति गतगावो। आगतट्ठानस्मिन्ति महासीहनादसुत्तं वदति। पवत्तगमनत्ता एत्थाति वचनसेसो। अथ वा गच्छति एत्थाति गमनं, सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स निस्सङ्गवसेन पवत्तस्स गमनत्ता गमनदेसभावतो एकेकं पट्ठानं नामाति अत्थो। तत्थ अञ्ञेहि गतिमन्तेहि अतिसययुत्तस्स गतिमतो गमनट्ठानभावदस्सनत्थं ‘‘सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्सा’’ति वुत्तं। तस्स महावेगस्स पुरिसस्स पपातट्ठानं विय धम्मसङ्गणीआदीनं सासङ्गगमनट्ठानभावं इमस्स च महापथो विय निरासङ्गगमनट्ठानभावं दस्सेन्तो अतिसययुत्तगमनट्ठानभावो पट्ठाननामलाभस्स कारणन्ति दस्सेति।
Hetupaccayādivasena vibhattattāti etena dhammasaṅgahādīsu vuttato kusalādivibhāgato sātisayavibhāgataṃ paṭṭhānanāmalābhassa kāraṇaṃ dasseti. Goṭṭhāti vajā. Paṭṭhitagāvoti gatagāvo. Āgataṭṭhānasminti mahāsīhanādasuttaṃ vadati. Pavattagamanattā etthāti vacanaseso. Atha vā gacchati etthāti gamanaṃ, sabbaññutaññāṇassa nissaṅgavasena pavattassa gamanattā gamanadesabhāvato ekekaṃ paṭṭhānaṃ nāmāti attho. Tattha aññehi gatimantehi atisayayuttassa gatimato gamanaṭṭhānabhāvadassanatthaṃ ‘‘sabbaññutaññāṇassā’’ti vuttaṃ. Tassa mahāvegassa purisassa papātaṭṭhānaṃ viya dhammasaṅgaṇīādīnaṃ sāsaṅgagamanaṭṭhānabhāvaṃ imassa ca mahāpatho viya nirāsaṅgagamanaṭṭhānabhāvaṃ dassento atisayayuttagamanaṭṭhānabhāvo paṭṭhānanāmalābhassa kāraṇanti dasseti.
तिकानन्ति तिकवसेन वुत्तधम्मानं। समन्ताति अनुलोमादीहि सब्बाकारेहिपि गतानि चतुवीसति होन्तीति अत्थो। एतस्मिं अत्थे चतुवीसतिसमन्तपट्ठानानीति ‘‘समन्तचतुवीसतिपट्ठानानी’’ति वत्तब्बे समन्तसद्दस्स परयोगं कत्वा वुत्तन्ति दट्ठब्बं। अथ वा समन्ता छ छ हुत्वाति एतेन अनुलोमादिसब्बकोट्ठासतो तिकादिछछभावं दस्सेति। तेन समन्तसद्दो तिकादिछछपट्ठानविसेसनं होति, न चतुवीसतिविसेसनं, तस्मा समन्ततो पट्ठानानि तानि चतुवीसतीति कत्वा ‘‘चतुवीसतिसमन्तपट्ठानानी’’ति वुत्तं। समन्ततो वा धम्मानुलोमादितिकादिपटिच्चवारादिपच्चयानुलोमादिहेतुमूलकादिप्पकारेहि पवत्तानि पट्ठानानि समन्तपट्ठानानि, अनूनेहि नयेहि पवत्तानीति वुत्तं होति। तानि पन चतुवीसति होन्ति। तेनेवाह ‘‘इमेसं चतुवीसतिया खुद्दकपट्ठानसङ्खातानं समन्तपट्ठानानं समोधानवसेना’’ति।
Tikānanti tikavasena vuttadhammānaṃ. Samantāti anulomādīhi sabbākārehipi gatāni catuvīsati hontīti attho. Etasmiṃ atthe catuvīsatisamantapaṭṭhānānīti ‘‘samantacatuvīsatipaṭṭhānānī’’ti vattabbe samantasaddassa parayogaṃ katvā vuttanti daṭṭhabbaṃ. Atha vā samantā cha cha hutvāti etena anulomādisabbakoṭṭhāsato tikādichachabhāvaṃ dasseti. Tena samantasaddo tikādichachapaṭṭhānavisesanaṃ hoti, na catuvīsativisesanaṃ, tasmā samantato paṭṭhānāni tāni catuvīsatīti katvā ‘‘catuvīsatisamantapaṭṭhānānī’’ti vuttaṃ. Samantato vā dhammānulomāditikādipaṭiccavārādipaccayānulomādihetumūlakādippakārehi pavattāni paṭṭhānāni samantapaṭṭhānāni, anūnehi nayehi pavattānīti vuttaṃ hoti. Tāni pana catuvīsati honti. Tenevāha ‘‘imesaṃ catuvīsatiyā khuddakapaṭṭhānasaṅkhātānaṃ samantapaṭṭhānānaṃ samodhānavasenā’’ti.
हेतु च सो पच्चयो चाति इमिना वचनेन हेतुनो अधिपतिपच्चयादिभूतस्स च गहणं सियाति तं निवारेन्तो आह ‘‘हेतु हुत्वा पच्चयो’’ति। एतेनपि सो एव दोसो आपज्जतीति पुनाह ‘‘हेतुभावेन पच्चयोति वुत्तं होती’’ति। तेन इध हेतु-सद्देन धम्मग्गहणं न कतं, अथ खो धम्मसत्तिविसेसो गहितोति दस्सेति। तस्स हि पच्चयसद्दस्स च समानाधिकरणतं सन्धाय ‘‘हेतु च सो पच्चयो चा’’ति, ‘‘हेतु हुत्वा पच्चयो’’ति च वुत्तं। एवञ्च कत्वा परतो पाळियं ‘‘हेतू हेतुसम्पयुत्त…पे॰… हेतुपच्चयेन पच्चयो’’तिआदिना (पट्ठा॰ १.१.१) तेन तेन हेतुभावादिउपकारेन तस्स तस्स धम्मस्स उपकारत्तं वुत्तं। अट्ठकथायं पन ‘‘यो हि धम्मो यं धम्मं अप्पच्चक्खाय तिट्ठति वा उप्पज्जति वा, सो तस्स पच्चयो’’ति ‘‘मूलट्ठेन उपकारको धम्मो हेतुपच्चयो’’तिच्चेवमादिना धम्मप्पधाननिद्देसेन धम्मतो अञ्ञा धम्मसत्ति नाम नत्थीति धम्मेहेव धम्मसत्तिविभावनं कतन्ति दट्ठब्बं। इधापि वा हेतु च सो पच्चयो चाति धम्मेनेव धम्मसत्तिं दस्सेति। न हि हेतुपच्चयोतिआदिको उद्देसो कुसलादिउद्देसो विय धम्मप्पधानो, अथ खो धम्मानं उपकारप्पधानोति। एतीति एतस्स अत्थो वत्ततीति, तञ्च उप्पत्तिट्ठितीनं साधारणवचनं। तेनेवाह – ‘‘तिट्ठति वा उप्पज्जति वा’’ति। कोचि हि पच्चयो ठितिया एव होति यथा पच्छाजातपच्चयो, कोचि उप्पत्तियायेव यथा अनन्तरादयो, कोचि उभयस्स यथा हेतुआदयोति।
Hetu ca so paccayo cāti iminā vacanena hetuno adhipatipaccayādibhūtassa ca gahaṇaṃ siyāti taṃ nivārento āha ‘‘hetu hutvā paccayo’’ti. Etenapi so eva doso āpajjatīti punāha ‘‘hetubhāvena paccayoti vuttaṃ hotī’’ti. Tena idha hetu-saddena dhammaggahaṇaṃ na kataṃ, atha kho dhammasattiviseso gahitoti dasseti. Tassa hi paccayasaddassa ca samānādhikaraṇataṃ sandhāya ‘‘hetu ca so paccayo cā’’ti, ‘‘hetu hutvā paccayo’’ti ca vuttaṃ. Evañca katvā parato pāḷiyaṃ ‘‘hetū hetusampayutta…pe… hetupaccayena paccayo’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.1) tena tena hetubhāvādiupakārena tassa tassa dhammassa upakārattaṃ vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘yo hi dhammo yaṃ dhammaṃ appaccakkhāya tiṭṭhati vā uppajjati vā, so tassa paccayo’’ti ‘‘mūlaṭṭhena upakārako dhammo hetupaccayo’’ticcevamādinā dhammappadhānaniddesena dhammato aññā dhammasatti nāma natthīti dhammeheva dhammasattivibhāvanaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Idhāpi vā hetu ca so paccayo cāti dhammeneva dhammasattiṃ dasseti. Na hi hetupaccayotiādiko uddeso kusalādiuddeso viya dhammappadhāno, atha kho dhammānaṃ upakārappadhānoti. Etīti etassa attho vattatīti, tañca uppattiṭṭhitīnaṃ sādhāraṇavacanaṃ. Tenevāha – ‘‘tiṭṭhati vā uppajjati vā’’ti. Koci hi paccayo ṭhitiyā eva hoti yathā pacchājātapaccayo, koci uppattiyāyeva yathā anantarādayo, koci ubhayassa yathā hetuādayoti.
उपकारकलक्खणोति च धम्मेन धम्मसत्तिउपकारं दस्सेतीति दट्ठब्बं। हिनोति पतिट्ठाति एत्थाति हेतु। अनेकत्थत्ता धातुसद्दानं हि-सद्दो मूल-सद्दो विय पतिट्ठत्थोति दट्ठब्बोति। हिनोति वा एतेन कम्मनिदानभूतेन उद्धं ओजं अभिहरन्तेन मूलेन विय पादपो तप्पच्चयं फलं गच्छति पवत्तति वुड्ढिं विरूळ्हिं आपज्जतीति हेतु। आचरियानन्ति रेवतत्थेरं वदति।
Upakārakalakkhaṇoti ca dhammena dhammasattiupakāraṃ dassetīti daṭṭhabbaṃ. Hinoti patiṭṭhāti etthāti hetu. Anekatthattā dhātusaddānaṃ hi-saddo mūla-saddo viya patiṭṭhatthoti daṭṭhabboti. Hinoti vā etena kammanidānabhūtena uddhaṃ ojaṃ abhiharantena mūlena viya pādapo tappaccayaṃ phalaṃ gacchati pavattati vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ āpajjatīti hetu. Ācariyānanti revatattheraṃ vadati.
‘‘योनिसो, भिक्खवे, मनसिकरोतो अनुप्पन्ना चेव कुसला धम्मा उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’’तिआदीहि (अ॰ नि॰ १.६६-६७) कुसलभावस्स योनिसोमनसिकारपटिबद्धता सिद्धा होतीति आह ‘‘योनिसोमनसिकारपटिबद्धो कुसलभावो’’ति। एतेनेव अकुसलाब्याकतभावा कुसलभावो विय न हेतुपटिबद्धाति दस्सितं होति। यं पनेके मञ्ञेय्युं ‘‘अहेतुकहेतुस्स अकुसलभावो विय सहेतुकहेतूनं सभावतोव कुसलादिभावो अञ्ञेसं तंसम्पयुत्तानं हेतुपटिबद्धो’’ति, तस्स उत्तरं वत्तुं ‘‘यदि चा’’तिआदिमाह। अलोभो कुसलो वा सिया अब्याकतो वा, यदि अलोभो सभावतो कुसलो, कुसलत्ता अब्याकतो न सिया। अथ अब्याकतो, तंसभावत्ता कुसलो न सिया अलोभसभावस्स अदोसत्ताभावो विय। यस्मा पन उभयथापि सो होति, तस्मा यथा उभयथा होन्तेसु फस्सादीसु सम्पयुत्तेसु हेतुपटिबद्धकुसलादिभावं परियेसथ, न सभावतो, एवं हेतूसुपि कुसलादिता अञ्ञपटिबद्धा परियेसितब्बा, न सभावतोति। यं वुत्तं ‘‘सम्पयुत्तहेतूसु सभावतोव कुसलादिभावो’’ति, तं न युज्जति, सा पन परियेसियमाना योनिसोमनसिकारादिपटिबद्धा होतीति हेतूसु विय सम्पयुत्तेसुपि योनिसोमनसिकारादिपटिबद्धो कुसलादिभावो, न हेतुपटिबद्धोति सिद्धं होतीति अधिप्पायो।
‘‘Yoniso, bhikkhave, manasikaroto anuppannā ceva kusalā dhammā uppajjanti, uppannā ca kusalā dhammā abhivaḍḍhantī’’tiādīhi (a. ni. 1.66-67) kusalabhāvassa yonisomanasikārapaṭibaddhatā siddhā hotīti āha ‘‘yonisomanasikārapaṭibaddho kusalabhāvo’’ti. Eteneva akusalābyākatabhāvā kusalabhāvo viya na hetupaṭibaddhāti dassitaṃ hoti. Yaṃ paneke maññeyyuṃ ‘‘ahetukahetussa akusalabhāvo viya sahetukahetūnaṃ sabhāvatova kusalādibhāvo aññesaṃ taṃsampayuttānaṃ hetupaṭibaddho’’ti, tassa uttaraṃ vattuṃ ‘‘yadi cā’’tiādimāha. Alobho kusalo vā siyā abyākato vā, yadi alobho sabhāvato kusalo, kusalattā abyākato na siyā. Atha abyākato, taṃsabhāvattā kusalo na siyā alobhasabhāvassa adosattābhāvo viya. Yasmā pana ubhayathāpi so hoti, tasmā yathā ubhayathā hontesu phassādīsu sampayuttesu hetupaṭibaddhakusalādibhāvaṃ pariyesatha, na sabhāvato, evaṃ hetūsupi kusalāditā aññapaṭibaddhā pariyesitabbā, na sabhāvatoti. Yaṃ vuttaṃ ‘‘sampayuttahetūsu sabhāvatova kusalādibhāvo’’ti, taṃ na yujjati, sā pana pariyesiyamānā yonisomanasikārādipaṭibaddhā hotīti hetūsu viya sampayuttesupi yonisomanasikārādipaṭibaddho kusalādibhāvo, na hetupaṭibaddhoti siddhaṃ hotīti adhippāyo.
आरभित्वापीति एत्थ पि-सद्देन इममत्थं दस्सेति – रूपायतनादिमत्ते यस्मिं किस्मिञ्चि एकस्मिं अट्ठत्वा ‘‘यं यं धम्मं आरब्भा’’ति अनियमेन सब्बरूपायतन…पे॰… धम्मायतनानञ्च आरम्मणपच्चयभावस्स वुत्तत्ता न कोचि धम्मो न होतीति।
Ārabhitvāpīti ettha pi-saddena imamatthaṃ dasseti – rūpāyatanādimatte yasmiṃ kismiñci ekasmiṃ aṭṭhatvā ‘‘yaṃ yaṃ dhammaṃ ārabbhā’’ti aniyamena sabbarūpāyatana…pe… dhammāyatanānañca ārammaṇapaccayabhāvassa vuttattā na koci dhammo na hotīti.
‘‘छन्दवतो किं नाम न सिज्झती’’तिआदिकं पुरिमाभिसङ्खारूपनिस्सयं लभित्वा उप्पज्जमाने चित्ते छन्दादयो धुरभूता जेट्ठकभूता सयं सम्पयुत्तधम्मे साधयमाना हुत्वा पवत्तन्ति, तंसम्पयुत्तधम्मा च तेसं वसे वत्तन्ति हीनादिभावेन तदनुवत्तनतो, तेन ते अधिपतिपच्चया होन्ति। गरुकातब्बम्पि आरम्मणं तन्निन्नपोणपब्भारानं पच्चवेक्खणअस्सादमग्गफलानं अत्तनो वसे वत्तयमानं विय पच्चयो होति, तस्मायं अत्ताधीनानं पतिभावेन उपकारकता अधिपतिपच्चयताति दट्ठब्बा।
‘‘Chandavato kiṃ nāma na sijjhatī’’tiādikaṃ purimābhisaṅkhārūpanissayaṃ labhitvā uppajjamāne citte chandādayo dhurabhūtā jeṭṭhakabhūtā sayaṃ sampayuttadhamme sādhayamānā hutvā pavattanti, taṃsampayuttadhammā ca tesaṃ vase vattanti hīnādibhāvena tadanuvattanato, tena te adhipatipaccayā honti. Garukātabbampi ārammaṇaṃ tanninnapoṇapabbhārānaṃ paccavekkhaṇaassādamaggaphalānaṃ attano vase vattayamānaṃ viya paccayo hoti, tasmāyaṃ attādhīnānaṃ patibhāvena upakārakatā adhipatipaccayatāti daṭṭhabbā.
मनोविञ्ञाणधातूतिआदि चित्तनियमोति एत्थ आदि-सद्देन सन्तीरणानन्तरं वोट्ठब्बनं, चुतिअनन्तरा पटिसन्धीति यस्स यस्स चित्तस्स अनन्तरा यं यं चित्तं उप्पज्जति, तस्स तस्स तदनन्तरुप्पादनियमो तंतंसहकारीपच्चयविसिट्ठस्स पुरिमपुरिमचित्तस्सेव वसेन इज्झतीति दस्सेति। भावनाबलेन पन वारितत्ताति एत्थ यथा रुक्खस्स वेखे दिन्ने पुप्फितुं समत्थस्सेव पुप्फनं न होति, अगदवेखे पन अपनीते ताययेव समत्थताय पुप्फनं होति, एवमिधापि भावनाबलेन वारितत्ता समुट्ठापनसमत्थस्सेव असमुट्ठापनं, तस्मिञ्च अपगते ताययेव समत्थताय समुट्ठापनं होतीति अधिप्पायो।
Manoviññāṇadhātūtiādi cittaniyamoti ettha ādi-saddena santīraṇānantaraṃ voṭṭhabbanaṃ, cutianantarā paṭisandhīti yassa yassa cittassa anantarā yaṃ yaṃ cittaṃ uppajjati, tassa tassa tadanantaruppādaniyamo taṃtaṃsahakārīpaccayavisiṭṭhassa purimapurimacittasseva vasena ijjhatīti dasseti. Bhāvanābalena pana vāritattāti ettha yathā rukkhassa vekhe dinne pupphituṃ samatthasseva pupphanaṃ na hoti, agadavekhe pana apanīte tāyayeva samatthatāya pupphanaṃ hoti, evamidhāpi bhāvanābalena vāritattā samuṭṭhāpanasamatthasseva asamuṭṭhāpanaṃ, tasmiñca apagate tāyayeva samatthatāya samuṭṭhāpanaṃ hotīti adhippāyo.
ब्यञ्जनमत्ततोवेत्थ नानाकरणं पच्चेतब्बं, न अत्थतोति उपचयसन्ततिअधिवचननिरुत्तिपदानं विय सद्दत्थमत्ततो नानाकरणं, न वचनीयत्थतोति अधिप्पायो। तेनेव सद्दत्थविसेसं दस्सेतुं ‘‘कथ’’न्तिआदिमाह। तत्थ पुरिमपच्छिमानं निरोधुप्पादन्तराभावतो निरन्तरुप्पादनसमत्थता अनन्तरपच्चयभावो। रूपधम्मानं विय सण्ठानाभावतो पच्चयपच्चयुप्पन्नानं सहावट्ठानाभावतो च ‘‘इदमितो हेट्ठा उद्धं तिरिय’’न्ति विभागाभावा अत्तना एकत्तमिव उपनेत्वा सुट्ठु अनन्तरभावेन उप्पादनसमत्थता समनन्तरपच्चयता।
Byañjanamattatovettha nānākaraṇaṃ paccetabbaṃ, na atthatoti upacayasantatiadhivacananiruttipadānaṃ viya saddatthamattato nānākaraṇaṃ, na vacanīyatthatoti adhippāyo. Teneva saddatthavisesaṃ dassetuṃ ‘‘katha’’ntiādimāha. Tattha purimapacchimānaṃ nirodhuppādantarābhāvato nirantaruppādanasamatthatā anantarapaccayabhāvo. Rūpadhammānaṃ viya saṇṭhānābhāvato paccayapaccayuppannānaṃ sahāvaṭṭhānābhāvato ca ‘‘idamito heṭṭhā uddhaṃ tiriya’’nti vibhāgābhāvā attanā ekattamiva upanetvā suṭṭhu anantarabhāvena uppādanasamatthatā samanantarapaccayatā.
उप्पादनसमत्थताति च अब्यापारत्ता धम्मानं यस्मिं यदाकारे निरुद्धे वत्तमाने वा सति तंतंविसेसवन्ता धम्मा होन्ति, तस्स सोव आकारो वुच्चतीति दट्ठब्बो। धम्मानं पवत्तिमेव च उपादाय कालवोहारोति निरोधा वुट्ठहन्तस्स नेवसञ्ञानासञ्ञायतनफलसमापत्तीनं असञ्ञसत्ता चवन्तस्स पुरिमचुतिपच्छिमपटिसन्धीनञ्च निरोधुप्पादनिरन्तरताय कालन्तरता नत्थीति दट्ठब्बा। न हि तेसं अन्तरा अरूपधम्मानं पवत्ति अत्थि, यं उपादाय कालन्तरता वुच्चेय्य, न च रूपधम्मप्पवत्ति अरूपधम्मप्पवत्तिया अन्तरं करोति अञ्ञसन्तानत्ता। रूपारूपधम्मसन्ततियो हि द्वे अञ्ञमञ्ञं विसदिससभावत्ता अञ्ञमञ्ञोपकारभावेन वत्तमानापि विसुंयेव होन्ति। एकसन्ततियञ्च पुरिमपच्छिमानं मज्झे वत्तमानं तंसन्ततिपरियापन्नताय अन्तरकारकं होति। तादिसञ्च कञ्चि नेवसञ्ञानासञ्ञायतनफलसमापत्तीनं मज्झे नत्थि, न च अभावो अन्तरकारको होति अभावत्तायेव, तस्मा जवनानन्तरस्स जवनस्स विय, भवङ्गानन्तरस्स भवङ्गस्स विय च निरन्तरता सुट्ठु च अनन्तरता होतीति तथा उप्पादनसमत्थता नेवसञ्ञानासञ्ञायतनचुतीनम्पि दट्ठब्बा। उप्पत्तिया पच्चयभावो चेत्थ अनन्तरपच्चयादीनं पाकटोति उप्पादनसमत्थताव वुत्ता। पच्चुप्पन्नानं पन धम्मानं पुब्बन्तापरन्तपरिच्छेदेन गहितानं ‘‘उप्पज्जती’’ति वचनं अलभन्तानं ‘‘अतीतो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’तिआदिना (पट्ठा॰ २.१८.५) अनन्तरादिपच्चयभावो वुत्तोति न सो उप्पत्तियंयेवाति विञ्ञायति। न हि कुसलादिग्गहणं विय पच्चुप्पन्नग्गहणं अपरिच्छेदं, यतो उप्पत्तिमत्तसमङ्गिनोयेव च गहणं सिया, तेनेव च अतीतत्तिके पटिच्चवारादयो न सन्तीति।
Uppādanasamatthatāti ca abyāpārattā dhammānaṃ yasmiṃ yadākāre niruddhe vattamāne vā sati taṃtaṃvisesavantā dhammā honti, tassa sova ākāro vuccatīti daṭṭhabbo. Dhammānaṃ pavattimeva ca upādāya kālavohāroti nirodhā vuṭṭhahantassa nevasaññānāsaññāyatanaphalasamāpattīnaṃ asaññasattā cavantassa purimacutipacchimapaṭisandhīnañca nirodhuppādanirantaratāya kālantaratā natthīti daṭṭhabbā. Na hi tesaṃ antarā arūpadhammānaṃ pavatti atthi, yaṃ upādāya kālantaratā vucceyya, na ca rūpadhammappavatti arūpadhammappavattiyā antaraṃ karoti aññasantānattā. Rūpārūpadhammasantatiyo hi dve aññamaññaṃ visadisasabhāvattā aññamaññopakārabhāvena vattamānāpi visuṃyeva honti. Ekasantatiyañca purimapacchimānaṃ majjhe vattamānaṃ taṃsantatipariyāpannatāya antarakārakaṃ hoti. Tādisañca kañci nevasaññānāsaññāyatanaphalasamāpattīnaṃ majjhe natthi, na ca abhāvo antarakārako hoti abhāvattāyeva, tasmā javanānantarassa javanassa viya, bhavaṅgānantarassa bhavaṅgassa viya ca nirantaratā suṭṭhu ca anantaratā hotīti tathā uppādanasamatthatā nevasaññānāsaññāyatanacutīnampi daṭṭhabbā. Uppattiyā paccayabhāvo cettha anantarapaccayādīnaṃ pākaṭoti uppādanasamatthatāva vuttā. Paccuppannānaṃ pana dhammānaṃ pubbantāparantaparicchedena gahitānaṃ ‘‘uppajjatī’’ti vacanaṃ alabhantānaṃ ‘‘atīto dhammo paccuppannassa dhammassa anantarapaccayena paccayo’’tiādinā (paṭṭhā. 2.18.5) anantarādipaccayabhāvo vuttoti na so uppattiyaṃyevāti viññāyati. Na hi kusalādiggahaṇaṃ viya paccuppannaggahaṇaṃ aparicchedaṃ, yato uppattimattasamaṅginoyeva ca gahaṇaṃ siyā, teneva ca atītattike paṭiccavārādayo na santīti.
उप्पज्जमानोव सहुप्पादभावेनाति एत्थापि उप्पत्तिया पच्चयभावेन पाकटेन ठितियापि पच्चयभावं निदस्सेतीति दट्ठब्बं, पच्चयुप्पन्नानं पन सहजातभावेन उपकारकता सहजातपच्चयताति।
Uppajjamānovasahuppādabhāvenāti etthāpi uppattiyā paccayabhāvena pākaṭena ṭhitiyāpi paccayabhāvaṃ nidassetīti daṭṭhabbaṃ, paccayuppannānaṃ pana sahajātabhāvena upakārakatā sahajātapaccayatāti.
अत्तनो उपकारकस्स उपकारकता अञ्ञमञ्ञपच्चयता, उपकारकता च अञ्ञमञ्ञतावसेनेव दट्ठब्बा, न सहजातादिवसेन। सहजातादिपच्चयो होन्तोयेव हि कोचि अञ्ञमञ्ञपच्चयो न होति, न च पुरेजातपच्छाजातभावेहि उपकारकस्स उपकारका वत्थुखन्धा अञ्ञमञ्ञपच्चया होन्तीति।
Attano upakārakassa upakārakatā aññamaññapaccayatā, upakārakatā ca aññamaññatāvaseneva daṭṭhabbā, na sahajātādivasena. Sahajātādipaccayo hontoyeva hi koci aññamaññapaccayo na hoti, na ca purejātapacchājātabhāvehi upakārakassa upakārakā vatthukhandhā aññamaññapaccayā hontīti.
तरुआदीनं पथवी विय अधिट्ठानाकारेन पथवीधातु सेसधातूनं, चक्खादयो च चक्खुविञ्ञाणादीनं उपकारका चित्तकम्मस्स पटादयो विय निस्सयाकारेन खन्धादयो तंतंनिस्सयानं खन्धादीनं।
Taruādīnaṃ pathavī viya adhiṭṭhānākārena pathavīdhātu sesadhātūnaṃ, cakkhādayo ca cakkhuviññāṇādīnaṃ upakārakā cittakammassa paṭādayo viya nissayākārena khandhādayo taṃtaṃnissayānaṃ khandhādīnaṃ.
तदधीनवुत्तिताय अत्तनो फलेन निस्सितोति यं किञ्चि कारणं निस्सयोति वदति। तत्थ यो भुसो, तं उपनिस्सयोति निद्धारेति।
Tadadhīnavuttitāya attano phalena nissitoti yaṃ kiñci kāraṇaṃ nissayoti vadati. Tattha yo bhuso, taṃ upanissayoti niddhāreti.
पकतोति एत्थ प-कारो उपसग्गो, सो अत्तनो फलस्स उप्पादने समत्थभावेन सुट्ठुकततं दीपेति। तथा च कतं अत्तनो सन्ताने कतं होतीति आह ‘‘अत्तनो सन्ताने’’ति। करणञ्च दुविधं निप्फादनं उपसेवनञ्चाति दस्सेतुं ‘‘निप्फादितो वा’’तिआदिमाह। तत्थ उपसेवितो वाति एतेन कायअल्लीयापनवसेन उपभोगूपसेवनं विजाननादिवसेन आरम्मणूपसेवनञ्च दस्सेतीति दट्ठब्बं। तेन अनागतानम्पि चक्खुसम्पदादीनं आरम्मणूपसेवनेन यथापटिसेवितानं पकतूपनिस्सयता वुत्ता होति।
Pakatoti ettha pa-kāro upasaggo, so attano phalassa uppādane samatthabhāvena suṭṭhukatataṃ dīpeti. Tathā ca kataṃ attano santāne kataṃ hotīti āha ‘‘attano santāne’’ti. Karaṇañca duvidhaṃ nipphādanaṃ upasevanañcāti dassetuṃ ‘‘nipphādito vā’’tiādimāha. Tattha upasevito vāti etena kāyaallīyāpanavasena upabhogūpasevanaṃ vijānanādivasena ārammaṇūpasevanañca dassetīti daṭṭhabbaṃ. Tena anāgatānampi cakkhusampadādīnaṃ ārammaṇūpasevanena yathāpaṭisevitānaṃ pakatūpanissayatā vuttā hoti.
यथा पच्छाजातेन विना सन्तानाविच्छेदहेतुभावं अगच्छन्तानं धम्मानं ये पच्छाजाताकारेन उपकारका, तेसं सा विप्पयुत्ताकारादीहि विसिट्ठा उपकारकता पच्छाजातपच्चयता, तथा निस्सयारम्मणाकारादीहि विसिट्ठा पुरेजातभावेन विना उपकारकभावं अगच्छन्तानं वत्थारम्मणानं पुरेजाताकारेन उपकारकता पुरेजातपच्चयता, एवं सब्बत्थ पच्चयानं पच्चयन्तराकारविसिट्ठा उपकारकता योजेतब्बा।
Yathā pacchājātena vinā santānāvicchedahetubhāvaṃ agacchantānaṃ dhammānaṃ ye pacchājātākārena upakārakā, tesaṃ sā vippayuttākārādīhi visiṭṭhā upakārakatā pacchājātapaccayatā, tathā nissayārammaṇākārādīhi visiṭṭhā purejātabhāvena vinā upakārakabhāvaṃ agacchantānaṃ vatthārammaṇānaṃ purejātākārena upakārakatā purejātapaccayatā, evaṃ sabbattha paccayānaṃ paccayantarākāravisiṭṭhā upakārakatā yojetabbā.
गिज्झपोतकसरीरानं आहारासाचेतना वियाति एतेन मनोसञ्चेतनाहारवसेन पवत्तमानेहि अरूपधम्मेहि रूपकायस्स उपत्थम्भितभावं दस्सेति। तेनेव ‘‘आहारासा विया’’ति अवत्वा चेतनागहणं करोति।
Gijjhapotakasarīrānaṃāhārāsācetanā viyāti etena manosañcetanāhāravasena pavattamānehi arūpadhammehi rūpakāyassa upatthambhitabhāvaṃ dasseti. Teneva ‘‘āhārāsā viyā’’ti avatvā cetanāgahaṇaṃ karoti.
कुसलादिभावेन अत्तना सदिसस्स पयोगेन करणीयस्स पुनप्पुनं करणं पवत्तनं आसेवनट्ठो, अत्तसदिससभावतापादनं वासनं वा। गन्थादीसु पुरिमापुरिमाभियोगो वियाति पुरिमा पुरिमा आसेवना वियाति अधिप्पायो।
Kusalādibhāvena attanā sadisassa payogena karaṇīyassa punappunaṃ karaṇaṃ pavattanaṃ āsevanaṭṭho, attasadisasabhāvatāpādanaṃ vāsanaṃ vā. Ganthādīsu purimāpurimābhiyogo viyāti purimā purimā āsevanā viyāti adhippāyo.
चित्तप्पयोगो चित्तकिरिया, आयूहनन्ति अत्थो। यथा हि कायवचीपयोगो विञ्ञत्ति, एवं चित्तप्पयोगो चेतना। सा ताय उप्पन्नकिरियताविसिट्ठे सन्ताने सेसपच्चयसमागमे पवत्तमानानं विपाककटत्तारूपानम्पि तेनेव किरियभावेन उपकारिका होति। तस्स हि किरियभावस्स पवत्तत्ता तेसं पवत्ति, न अञ्ञथाति। सहजातानं पन तेन उपकारिकाति किं वत्तब्बन्ति।
Cittappayogo cittakiriyā, āyūhananti attho. Yathā hi kāyavacīpayogo viññatti, evaṃ cittappayogo cetanā. Sā tāya uppannakiriyatāvisiṭṭhe santāne sesapaccayasamāgame pavattamānānaṃ vipākakaṭattārūpānampi teneva kiriyabhāvena upakārikā hoti. Tassa hi kiriyabhāvassa pavattattā tesaṃ pavatti, na aññathāti. Sahajātānaṃ pana tena upakārikāti kiṃ vattabbanti.
निरुस्साहसन्तभावेनाति एतेन सउस्साहेहि विपाकधम्मधम्मेहि कुसलाकुसलेहि सारम्मणादिभावेन सदिसविपाकभावं दस्सेति। सो हि विपाकानं पयोगेन असाधेतब्बताय पयोगेन अञ्ञथा वा सेसपच्चयेसु सिद्धेसु कम्मस्स कटत्तायेव सिद्धितो निरुस्साहो सन्तभावो होति, न किलेसवूपसमसन्तभावो, तथासन्तसभावतोयेव भवङ्गादयो दुविञ्ञेय्या। पञ्चद्वारेपि हि जवनप्पवत्तिया रूपादीनं गहितता विञ्ञायति, अभिनिपातसम्पटिच्छनसन्तीरणमत्ता पन विपाका दुविञ्ञेय्यायेव। निरुस्साहसन्तभावायाति निरुस्साहसन्तभावत्थाय। एतेन तप्पच्चयवतं अविपाकानम्पि विपाकानुकुलं पवत्तिं दस्सेति।
Nirussāhasantabhāvenāti etena saussāhehi vipākadhammadhammehi kusalākusalehi sārammaṇādibhāvena sadisavipākabhāvaṃ dasseti. So hi vipākānaṃ payogena asādhetabbatāya payogena aññathā vā sesapaccayesu siddhesu kammassa kaṭattāyeva siddhito nirussāho santabhāvo hoti, na kilesavūpasamasantabhāvo, tathāsantasabhāvatoyeva bhavaṅgādayo duviññeyyā. Pañcadvārepi hi javanappavattiyā rūpādīnaṃ gahitatā viññāyati, abhinipātasampaṭicchanasantīraṇamattā pana vipākā duviññeyyāyeva. Nirussāhasantabhāvāyāti nirussāhasantabhāvatthāya. Etena tappaccayavataṃ avipākānampi vipākānukulaṃ pavattiṃ dasseti.
सतिपि जनकत्ते उपत्थम्भकत्तं आहारानं पधानकिच्चन्ति आह ‘‘रूपारूपानं उपत्थम्भकत्तेना’’ति। उपत्थम्भकत्तञ्हि सतिपि जनकत्ते अरूपीनं आहारानं आहारजरूपसमुट्ठापकरूपाहारस्स च होति, असतिपि चतुसमुट्ठानिकरूपूपत्थम्भकरूपाहारस्स, असति पन उपत्थम्भकत्ते आहारानं जनकत्तं नत्थीति उपत्थम्भकत्तं पधानं। जनयमानोपि हि आहारो अविच्छेदवसेन उपत्थम्भयमानोयेव जनेतीति उपत्थम्भनभावो आहारभावोति।
Satipi janakatte upatthambhakattaṃ āhārānaṃ padhānakiccanti āha ‘‘rūpārūpānaṃ upatthambhakattenā’’ti. Upatthambhakattañhi satipi janakatte arūpīnaṃ āhārānaṃ āhārajarūpasamuṭṭhāpakarūpāhārassa ca hoti, asatipi catusamuṭṭhānikarūpūpatthambhakarūpāhārassa, asati pana upatthambhakatte āhārānaṃ janakattaṃ natthīti upatthambhakattaṃ padhānaṃ. Janayamānopi hi āhāro avicchedavasena upatthambhayamānoyeva janetīti upatthambhanabhāvo āhārabhāvoti.
अधिपतियट्ठेनाति एत्थ न अधिपतिपच्चयधम्मानं विय पवत्तिनिवारके अभिभवित्वा पवत्तनेन गरुभावो अधिपतियट्ठो, अथ खो दस्सनादिकिच्चेसु चक्खुविञ्ञाणादीहि जीवने जीवन्तेहि सुखितादिभावे सुखितादीहि अधिमोक्खपग्गहुपट्ठानाविक्खेपजाननेसु अनञ्ञातञ्ञस्सामीति पवत्तियं आजानने अञ्ञातावीभावे च सद्धादिसहजातेहीति एवं तंतंकिच्चेसु चक्खादिपच्चयेहि चक्खादीनं अनुवत्तनीयता। तेसु तेसु हि किच्चेसु चक्खादीनं इस्सरियं तप्पच्चयानञ्च तदनुवत्तनेन तत्थ पवत्तीति। इत्थिपुरिसिन्द्रियानं पन यदिपि लिङ्गादीहि अनुवत्तनीयता अत्थि, सा पन न पच्चयभावतो। यथा हि जीविताहारा येसं पच्चया होन्ति, ते तेसं अनुपालकउपत्थम्भका अत्थि, अविगतपच्चयभूता च होन्ति, न एवं इत्थिपुरिसभावा लिङ्गादीनं केनचि पकारेन उपकारका होन्ति, केवलं पन यथासकेहेव पच्चयेहि पवत्तमानानं लिङ्गादीनं यथा इत्थादिग्गहणस्स पच्चयभावो होति, ततो अञ्ञेनाकारेन तंसहितसन्ताने अप्पवत्तितो लिङ्गादीहि अनुवत्तनीयता इन्द्रियता च तेसं वुच्चति, तस्मा न तेसं इन्द्रियपच्चयभावो वुत्तो। चक्खादयो अरूपधम्मानंयेवाति एत्थ सुखदुक्खिन्द्रियानिपि चक्खादिग्गहणेन गहितानीति दट्ठब्बानि।
Adhipatiyaṭṭhenāti ettha na adhipatipaccayadhammānaṃ viya pavattinivārake abhibhavitvā pavattanena garubhāvo adhipatiyaṭṭho, atha kho dassanādikiccesu cakkhuviññāṇādīhi jīvane jīvantehi sukhitādibhāve sukhitādīhi adhimokkhapaggahupaṭṭhānāvikkhepajānanesu anaññātaññassāmīti pavattiyaṃ ājānane aññātāvībhāve ca saddhādisahajātehīti evaṃ taṃtaṃkiccesu cakkhādipaccayehi cakkhādīnaṃ anuvattanīyatā. Tesu tesu hi kiccesu cakkhādīnaṃ issariyaṃ tappaccayānañca tadanuvattanena tattha pavattīti. Itthipurisindriyānaṃ pana yadipi liṅgādīhi anuvattanīyatā atthi, sā pana na paccayabhāvato. Yathā hi jīvitāhārā yesaṃ paccayā honti, te tesaṃ anupālakaupatthambhakā atthi, avigatapaccayabhūtā ca honti, na evaṃ itthipurisabhāvā liṅgādīnaṃ kenaci pakārena upakārakā honti, kevalaṃ pana yathāsakeheva paccayehi pavattamānānaṃ liṅgādīnaṃ yathā itthādiggahaṇassa paccayabhāvo hoti, tato aññenākārena taṃsahitasantāne appavattito liṅgādīhi anuvattanīyatā indriyatā ca tesaṃ vuccati, tasmā na tesaṃ indriyapaccayabhāvo vutto. Cakkhādayo arūpadhammānaṃyevāti ettha sukhadukkhindriyānipi cakkhādiggahaṇena gahitānīti daṭṭhabbāni.
लक्खणारम्मणूपनिज्झानभूतानं वितक्कादीनं वितक्कनादिवसेन आरम्मणं उपगन्त्वा निज्झानं पेक्खनं, चिन्तनं वा वितक्कादीनंयेव साधारणो ब्यापारो उपनिज्झायनट्ठो। ठपेत्वा सुखदुक्खवेदनाद्वयन्ति सुखिन्द्रियदुक्खिन्द्रियद्वयं ठपेत्वाति अधिप्पायो। ‘‘सब्बानिपी’’ति वत्वा ‘‘सत्तझानङ्गानी’’ति वचनेन अझानङ्गानं उपेक्खाचित्तेकग्गतानं निवत्तनं कतन्ति दट्ठब्बं। यदि एवं ‘‘सत्त झानङ्गानी’’ति एतेनेव सिद्धे ‘‘ठपेत्वा सुखदुक्खवेदनाद्वय’’न्ति कस्मा वुत्तं? वेदनाभेदेसु पञ्चसु सुखदुक्खद्वयस्स एकन्तेन अझानङ्गत्तदस्सनत्थं झानङ्गट्ठाने निद्दिट्ठत्ता। सतिपि वा झानङ्गवोहारे वेदनाभेदद्वयस्स एकन्तेन झानपच्चयत्ताभावदस्सनत्थं। उपेक्खाचित्तेकग्गतानं पन यदिपि झानपच्चयत्ताभावो अत्थि, झानपच्चयभावो पन न नत्थीति ‘‘सब्बानिपि सत्त झानङ्गानी’’ति एत्थ गहणं कतं। तत्थ ‘‘सब्बानिपी’’ति वचनं सब्बकुसलादिभेदसङ्गण्हनत्थं, न पन सब्बचित्तुप्पादगतसङ्गण्हनत्थन्ति दट्ठब्बं।
Lakkhaṇārammaṇūpanijjhānabhūtānaṃ vitakkādīnaṃ vitakkanādivasena ārammaṇaṃ upagantvā nijjhānaṃ pekkhanaṃ, cintanaṃ vā vitakkādīnaṃyeva sādhāraṇo byāpāro upanijjhāyanaṭṭho. Ṭhapetvā sukhadukkhavedanādvayanti sukhindriyadukkhindriyadvayaṃ ṭhapetvāti adhippāyo. ‘‘Sabbānipī’’ti vatvā ‘‘sattajhānaṅgānī’’ti vacanena ajhānaṅgānaṃ upekkhācittekaggatānaṃ nivattanaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Yadi evaṃ ‘‘satta jhānaṅgānī’’ti eteneva siddhe ‘‘ṭhapetvā sukhadukkhavedanādvaya’’nti kasmā vuttaṃ? Vedanābhedesu pañcasu sukhadukkhadvayassa ekantena ajhānaṅgattadassanatthaṃ jhānaṅgaṭṭhāne niddiṭṭhattā. Satipi vā jhānaṅgavohāre vedanābhedadvayassa ekantena jhānapaccayattābhāvadassanatthaṃ. Upekkhācittekaggatānaṃ pana yadipi jhānapaccayattābhāvo atthi, jhānapaccayabhāvo pana na natthīti ‘‘sabbānipi satta jhānaṅgānī’’ti ettha gahaṇaṃ kataṃ. Tattha ‘‘sabbānipī’’ti vacanaṃ sabbakusalādibhedasaṅgaṇhanatthaṃ, na pana sabbacittuppādagatasaṅgaṇhanatthanti daṭṭhabbaṃ.
यतो ततो वाति सम्मा वा मिच्छा वाति अत्थो। एते पन द्वेपि झानमग्गपच्चया अहेतुकचित्तेसु न लब्भन्तीति इदं अहेतुकचित्तेसु न लब्भन्ति, न सहेतुकचित्तेसूति सहेतुकचित्तेसु अलाभाभावदस्सनत्थं वुत्तं, न अहेतुकचित्तेसु लाभाभावदस्सनत्थन्ति। एवं अत्थे गय्हमाने अहेतुकचित्तेसु कत्थचि कस्सचि लाभो न वारितोति एत्तकमेव विञ्ञायेय्य, न सवितक्काहेतुकचित्तेसु झानपच्चयस्सेव अलाभाभावदस्सनत्थं कतन्ति। अहेतुकचित्तेसु वा लाभाभावदस्सनत्थे पन इमस्मिं वचने सवितक्काहेतुकचित्तेसु झानपच्चयस्स लाभाभावो आपज्जति, तस्मा येन अलाभेन धम्मसङ्गणियं मनोधातुआदीनं सङ्गहसुञ्ञतवारेसु झानं न उद्धटं , तं अलाभं सन्धाय एस झानपच्चयस्सपि अहेतुकचित्तेसु अलाभो वुत्तोति वेदितब्बो। यथा हि सहेतुकेसु वितक्कादीनं सहजाते संकड्ढित्वा एकत्तगतभावकरणं उपनिज्झायनब्यापारो बलवा, न तथा अहेतुकचित्तेसु होति। इमस्मिं पन पकरणे दुब्बलम्पि उपनिज्झायनं यदिपि किञ्चिमत्तम्पि अत्थि, तेन उपकारकता होतीति सवितक्काहेतुकचित्तेसुपि झानपच्चयो वुत्तोव, तस्मा ये एवं पठन्ति ‘‘न एते पन द्वेपि झानमग्गपच्चया यथासङ्ख्यं द्विपञ्चविञ्ञाणअहेतुकचित्तेसु लब्भन्ती’’ति, तेसं सो पाठो सुन्दरतरो, इमस्स पकरणस्सायं अत्थवण्णना, न धम्मसङ्गणियाति।
Yato tato vāti sammā vā micchā vāti attho. Ete pana dvepi jhānamaggapaccayā ahetukacittesu na labbhantīti idaṃ ahetukacittesu na labbhanti, na sahetukacittesūti sahetukacittesu alābhābhāvadassanatthaṃ vuttaṃ, na ahetukacittesu lābhābhāvadassanatthanti. Evaṃ atthe gayhamāne ahetukacittesu katthaci kassaci lābho na vāritoti ettakameva viññāyeyya, na savitakkāhetukacittesu jhānapaccayasseva alābhābhāvadassanatthaṃ katanti. Ahetukacittesu vā lābhābhāvadassanatthe pana imasmiṃ vacane savitakkāhetukacittesu jhānapaccayassa lābhābhāvo āpajjati, tasmā yena alābhena dhammasaṅgaṇiyaṃ manodhātuādīnaṃ saṅgahasuññatavāresu jhānaṃ na uddhaṭaṃ , taṃ alābhaṃ sandhāya esa jhānapaccayassapi ahetukacittesu alābho vuttoti veditabbo. Yathā hi sahetukesu vitakkādīnaṃ sahajāte saṃkaḍḍhitvā ekattagatabhāvakaraṇaṃ upanijjhāyanabyāpāro balavā, na tathā ahetukacittesu hoti. Imasmiṃ pana pakaraṇe dubbalampi upanijjhāyanaṃ yadipi kiñcimattampi atthi, tena upakārakatā hotīti savitakkāhetukacittesupi jhānapaccayo vuttova, tasmā ye evaṃ paṭhanti ‘‘na ete pana dvepi jhānamaggapaccayā yathāsaṅkhyaṃ dvipañcaviññāṇaahetukacittesu labbhantī’’ti, tesaṃ so pāṭho sundarataro, imassa pakaraṇassāyaṃ atthavaṇṇanā, na dhammasaṅgaṇiyāti.
समं पकारेहि युत्तताय एकीभावोपगमेन विय उपकारकता सम्पयुत्तपच्चयता।
Samaṃ pakārehi yuttatāya ekībhāvopagamena viya upakārakatā sampayuttapaccayatā.
युत्तानम्पि सतं विप्पयुत्तभावेन नानत्तूपगमेन उपकारकता विप्पयुत्तपच्चयता। न हि वत्थुसहजातपच्छाजातवसेन अयुत्तानं रूपादीनं आरम्मणादिभावेन उपकारकानं विप्पयुत्तानं विप्पयुत्तपच्चयता अत्थीति। रूपानं पन रूपेहि सतिपि अविनिब्भोगे विप्पयोगोयेव नत्थीति न तेसं विप्पयुत्तपच्चयता। वुत्तञ्हि ‘‘चतूहि सम्पयोगो चतूहि विप्पयोगो’’ति (धातु॰ ३)।
Yuttānampi sataṃ vippayuttabhāvena nānattūpagamena upakārakatā vippayuttapaccayatā. Na hi vatthusahajātapacchājātavasena ayuttānaṃ rūpādīnaṃ ārammaṇādibhāvena upakārakānaṃ vippayuttānaṃ vippayuttapaccayatā atthīti. Rūpānaṃ pana rūpehi satipi avinibbhoge vippayogoyeva natthīti na tesaṃ vippayuttapaccayatā. Vuttañhi ‘‘catūhi sampayogo catūhi vippayogo’’ti (dhātu. 3).
पच्चुप्पन्नलक्खणेनाति पच्चुप्पन्नसभावेन। तेन ‘‘अत्थि मे पापकम्मं कत’’न्ति (पारा॰ ३८), ‘‘अत्थेकच्चो पुग्गलो अत्तहिताय पटिपन्नो’’ति (पु॰ प॰ मातिका ४.२४) च एवमादीसु वुत्तं निब्बत्तउपलब्भमानतालक्खणं अत्थिभावं निवारेति। सतिपि जनकत्ते उपत्थम्भकप्पधाना अत्थिभावेन उपकारकताति आह ‘‘उपत्थम्भकत्तेना’’ति। इदञ्च उपत्थम्भकत्तं वत्थारम्मणसहजातादीनं साधारणं अत्थिभावेन उपकारकत्तं दट्ठब्बं।
Paccuppannalakkhaṇenāti paccuppannasabhāvena. Tena ‘‘atthi me pāpakammaṃ kata’’nti (pārā. 38), ‘‘atthekacco puggalo attahitāya paṭipanno’’ti (pu. pa. mātikā 4.24) ca evamādīsu vuttaṃ nibbattaupalabbhamānatālakkhaṇaṃ atthibhāvaṃ nivāreti. Satipi janakatte upatthambhakappadhānā atthibhāvena upakārakatāti āha ‘‘upatthambhakattenā’’ti. Idañca upatthambhakattaṃ vatthārammaṇasahajātādīnaṃ sādhāraṇaṃ atthibhāvena upakārakattaṃ daṭṭhabbaṃ.
आरम्मणे फुसनादिवसेन वत्तमानानं फस्सादीनं अनेकेसं सहभावो नत्थीति एकस्मिं फस्सादिसमुदाये सति दुतियो न होति, असति पन होति, तेन नत्थिभावेन उपकारकता नत्थिपच्चयता। सतिपि पुरिमतरचित्तानं नत्थिभावे न तानि नत्थिभावेन उपकारकानि, अनन्तरमेव पन अत्तनो अत्थिभावेन पवत्तिओकासं अलभमानानं नत्थिभावेन पवत्तिओकासं ददमानं विय उपकारकं होतीति ‘‘पवत्तिओकासदानेन उपकारकता’’ति आह।
Ārammaṇe phusanādivasena vattamānānaṃ phassādīnaṃ anekesaṃ sahabhāvo natthīti ekasmiṃ phassādisamudāye sati dutiyo na hoti, asati pana hoti, tena natthibhāvena upakārakatā natthipaccayatā. Satipi purimataracittānaṃ natthibhāve na tāni natthibhāvena upakārakāni, anantarameva pana attano atthibhāvena pavattiokāsaṃ alabhamānānaṃ natthibhāvena pavattiokāsaṃ dadamānaṃ viya upakārakaṃ hotīti ‘‘pavattiokāsadānena upakārakatā’’ti āha.
एत्थ च अभावमत्तेन उपकारकता ओकासदानं नत्थिपच्चयता, सभावाविगमेन अप्पवत्तमानानं सभावविगमेन उपकारकता विगतपच्चयता, नत्थिता च निरोधानन्तरसुञ्ञता, विगतता निरोधप्पत्तता, अयमेतेसं विसेसो, तथा अत्थिताय ससभावतो उपकारकता अत्थिपच्चयता, सभावाविगमेन निरोधस्स अप्पत्तिया उपकारकता अविगतपच्चयताति पच्चयभावविसेसो धम्माविसेसेपि वेदितब्बो। धम्मानञ्हि सत्तिविसेसं सब्बं याथावतो अभिसम्बुज्झित्वा तथागतेन चतुवीसतिपच्चयविसेसा वुत्ताति भगवति सद्धाय ‘‘एवंविसेसा एते धम्मा’’ति सुतमयञाणं उप्पादेत्वा चिन्ताभावनामयेहि तदभिसमयाय योगो कातब्बो।
Ettha ca abhāvamattena upakārakatā okāsadānaṃ natthipaccayatā, sabhāvāvigamena appavattamānānaṃ sabhāvavigamena upakārakatā vigatapaccayatā, natthitā ca nirodhānantarasuññatā, vigatatā nirodhappattatā, ayametesaṃ viseso, tathā atthitāya sasabhāvato upakārakatā atthipaccayatā, sabhāvāvigamena nirodhassa appattiyā upakārakatā avigatapaccayatāti paccayabhāvaviseso dhammāvisesepi veditabbo. Dhammānañhi sattivisesaṃ sabbaṃ yāthāvato abhisambujjhitvā tathāgatena catuvīsatipaccayavisesā vuttāti bhagavati saddhāya ‘‘evaṃvisesā ete dhammā’’ti sutamayañāṇaṃ uppādetvā cintābhāvanāmayehi tadabhisamayāya yogo kātabbo.
चतूसु खन्धेसु एकस्सपि असङ्गहितत्ताभावतो नामधम्मेकदेसता अनन्तरादीनं नत्थीति ‘‘नामधम्मावा’’ति वत्वा न केवलं पच्चयपच्चयुप्पन्नभावे भजन्तानं चतुन्नंयेव खन्धानं नामता, अथ खो निब्बानञ्च नाममेवाति दस्सेन्तो ‘‘निब्बानस्स असङ्गहितत्ता’’तिआदिमाह। पुरेजातपच्चयो रूपेकदेसोति एत्थ एकदेसवचनेन रूपरूपतो अञ्ञं वज्जेति, रूपरूपं पन कुसलत्तिके अनागतम्पि पुरेजातपच्चयभावेन अञ्ञत्थ आगतमेव। वुत्तञ्हि ‘‘अनिदस्सनअप्पटिघो धम्मो अनिदस्सनअप्पटिघस्स धम्मस्स पुरेजातपच्चयेन पच्चयो – आरम्मणपुरेजातं, वत्थुपुरेजातं। आरम्मणपुरेजातं वत्थुं इत्थिन्द्रियं पुरिसिन्द्रियं आपोधातुं कबळीकारं आहारं अनिच्चतो…पे॰… दोमनस्सं उप्पज्जती’’ति (पट्ठा॰ २.२२.३९)।
Catūsu khandhesu ekassapi asaṅgahitattābhāvato nāmadhammekadesatā anantarādīnaṃ natthīti ‘‘nāmadhammāvā’’ti vatvā na kevalaṃ paccayapaccayuppannabhāve bhajantānaṃ catunnaṃyeva khandhānaṃ nāmatā, atha kho nibbānañca nāmamevāti dassento ‘‘nibbānassa asaṅgahitattā’’tiādimāha. Purejātapaccayo rūpekadesoti ettha ekadesavacanena rūparūpato aññaṃ vajjeti, rūparūpaṃ pana kusalattike anāgatampi purejātapaccayabhāvena aññattha āgatameva. Vuttañhi ‘‘anidassanaappaṭigho dhammo anidassanaappaṭighassa dhammassa purejātapaccayena paccayo – ārammaṇapurejātaṃ, vatthupurejātaṃ. Ārammaṇapurejātaṃ vatthuṃ itthindriyaṃ purisindriyaṃ āpodhātuṃ kabaḷīkāraṃ āhāraṃ aniccato…pe… domanassaṃ uppajjatī’’ti (paṭṭhā. 2.22.39).
पच्चयुद्देसवण्णना निट्ठिता।
Paccayuddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
