| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
पच्चयुद्देसवण्णना
Paccayuddesavaṇṇanā
समाननेति समाननयने, समाहरणे, समानकरणे वा अट्ठकथाधिप्पायं। तत्थ ‘‘द्वे अनुलोमानि धम्मानुलोमञ्च पच्चयानुलोमञ्चा’’तिआदिना परतो वण्णयिस्सन्ति।
Samānaneti samānanayane, samāharaṇe, samānakaraṇe vā aṭṭhakathādhippāyaṃ. Tattha ‘‘dve anulomāni dhammānulomañca paccayānulomañcā’’tiādinā parato vaṇṇayissanti.
पट्ठाननामत्थोति ‘‘पट्ठान’’न्ति इमस्स नामस्स अत्थो, तं पन यस्मा अवयवद्वारेन समुदाये निरुळ्हं, तस्मा यथा अवयवेसु पतिट्ठितं, तमेव ताव दस्सेतुं ‘‘तिकपट्ठानादीनं तिकपट्ठानादिनामत्थो’’ति वुत्तं। अथ वा अवयवानमेव पट्ठाननामत्थो निद्धारेतब्बो तंसमुदायमत्तत्ता पकरणस्स। न हि समुदायो नाम कोचि अत्थो अत्थीति दस्सेतुं ‘‘पट्ठानं…पे॰… नामत्थो’’ति वुत्तं। तेनेवाह ‘‘इमस्स पकरणस्स…पे॰… समोधानता चेत्थ वत्तब्बा’’ति। वचनसमुदायत्थविजाननेन विदितपट्ठानसामञ्ञत्थस्स वित्थारतो पट्ठानकथा वुच्चमाना सुखग्गहणा होतीति दस्सेन्तो आह ‘‘एवञ्हि…पे॰… होती’’ति। तत्थाति तासु नामत्थयथावुत्तसमोधानतासु। सब्बसाधारणस्साति सब्बेसं अवयवभूतानं तिकपट्ठानादीनं समुदायस्स च साधारणस्स। अत्थतो आपन्नं नानाविधभावन्ति पकारग्गहणेनेव पकारानं अनेकविधता च गहिताव होन्तीति वुत्तं। पकारेहि ठानन्ति हि पट्ठानं, नानाविधो पच्चयो, तं एत्थ विभजनवसेन अत्थीति पट्ठानं, पकरणं, तदवयवो च। एतस्मिञ्च अत्थनये सद्दतोपि नानाविधभावसिद्धि दस्सिताति वेदितब्बा। तत्थ नानप्पकारा पच्चयता, नानप्पकारानं पच्चयता च नानप्पकारपच्चयताति उभयम्पि सामञ्ञनिद्देसेन एकसेसनयेन वा एकज्झं गहितन्ति दस्सेन्तो ‘‘एकस्सपि…पे॰… वेदितब्बा’’ति आह। अनेकधम्मभावतोति अनेके धम्मा एतस्साति अनेकधम्मो, तब्भावतोति योजेतब्बं। नानप्पकारपच्चयताति नानप्पकारपच्चयभावो, यो अट्ठकथायं ‘‘नानप्पकारपच्चयट्ठो’’ति वुत्तो।
Paṭṭhānanāmatthoti ‘‘paṭṭhāna’’nti imassa nāmassa attho, taṃ pana yasmā avayavadvārena samudāye niruḷhaṃ, tasmā yathā avayavesu patiṭṭhitaṃ, tameva tāva dassetuṃ ‘‘tikapaṭṭhānādīnaṃ tikapaṭṭhānādināmattho’’ti vuttaṃ. Atha vā avayavānameva paṭṭhānanāmattho niddhāretabbo taṃsamudāyamattattā pakaraṇassa. Na hi samudāyo nāma koci attho atthīti dassetuṃ ‘‘paṭṭhānaṃ…pe… nāmattho’’ti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘imassa pakaraṇassa…pe… samodhānatā cettha vattabbā’’ti. Vacanasamudāyatthavijānanena viditapaṭṭhānasāmaññatthassa vitthārato paṭṭhānakathā vuccamānā sukhaggahaṇā hotīti dassento āha ‘‘evañhi…pe… hotī’’ti. Tatthāti tāsu nāmatthayathāvuttasamodhānatāsu. Sabbasādhāraṇassāti sabbesaṃ avayavabhūtānaṃ tikapaṭṭhānādīnaṃ samudāyassa ca sādhāraṇassa. Atthato āpannaṃ nānāvidhabhāvanti pakāraggahaṇeneva pakārānaṃ anekavidhatā ca gahitāva hontīti vuttaṃ. Pakārehi ṭhānanti hi paṭṭhānaṃ, nānāvidho paccayo, taṃ ettha vibhajanavasena atthīti paṭṭhānaṃ, pakaraṇaṃ, tadavayavo ca. Etasmiñca atthanaye saddatopi nānāvidhabhāvasiddhi dassitāti veditabbā. Tattha nānappakārā paccayatā, nānappakārānaṃ paccayatā ca nānappakārapaccayatāti ubhayampi sāmaññaniddesena ekasesanayena vā ekajjhaṃ gahitanti dassento ‘‘ekassapi…pe… veditabbā’’ti āha. Anekadhammabhāvatoti aneke dhammā etassāti anekadhammo, tabbhāvatoti yojetabbaṃ. Nānappakārapaccayatāti nānappakārapaccayabhāvo, yo aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nānappakārapaccayaṭṭho’’ti vutto.
कामं धम्मसङ्गहादीसुपि अत्थेव पच्चयधम्मविभागो, सो पन तत्थ पच्चयभावो न तथा तप्परभावेन विभत्तो यथा पट्ठानेति दस्सेन्तो ‘‘एतेन…पे॰… दस्सेती’’ति आह। सातिसयविभागतं इमस्स पकरणस्स तथा तदवयवानं।
Kāmaṃ dhammasaṅgahādīsupi attheva paccayadhammavibhāgo, so pana tattha paccayabhāvo na tathā tapparabhāvena vibhatto yathā paṭṭhāneti dassento ‘‘etena…pe… dassetī’’ti āha. Sātisayavibhāgataṃ imassa pakaraṇassa tathā tadavayavānaṃ.
सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स यथावुत्तगमनं यदधिकरणं, तं दस्सेतुं ‘‘एत्थाति वचनसेसो’’ति। गमनदेसभावतोति पवत्तिट्ठानभावतो। अञ्ञेहि गतिमन्तेहीति तीसु कालेसु अप्पटिहतञाणादीहि। तस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स।
Sabbaññutaññāṇassa yathāvuttagamanaṃ yadadhikaraṇaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘etthāti vacanaseso’’ti. Gamanadesabhāvatoti pavattiṭṭhānabhāvato. Aññehi gatimantehīti tīsu kālesu appaṭihatañāṇādīhi. Tassa sabbaññutaññāṇassa.
तिविधेन परिच्छेदेन देसितेसु धम्मेसु तिकवोहारोति आह ‘‘तिकानन्ति तिकवसेन वुत्तधम्मान’’न्ति। तीणि परिमाणानि एतेसन्ति हि तिका। समन्ताति समन्ततो सब्बभागतोति वुत्तं होतीति आह ‘‘अनुलोमादीहि सब्बप्पकारेहिपी’’ति। गतानीति पवत्तानि। समन्तचतुवीसतिपट्ठानानीति समन्ततो अनुलोमादिसब्बभागतो समोधानवसेन चतुवीसति पट्ठानानि। अनुलोमादिसब्बकोट्ठासतोति अनुलोमादिचतुकोट्ठासतो। तिकादिछछभावन्ति तिकादिदुकदुकपरियोसानेहि छछभावं। तेनाति यथावुत्तदस्सनेन। धम्मानुलोमादिसब्बकोट्ठासतोति पच्चनीकादिदुकादिसहजातवारादिपच्चयपच्चनीयादिआरम्मणमूलादीनं गहणं दट्ठब्बं। यथावुत्ततो अञ्ञस्स पकारस्स असम्भवतो ‘‘अनूनेहि नयेहि पवत्तानीति वुत्तं होती’’ति आह। तानि पन यथावुत्तानि समन्तपट्ठानानि। अयञ्च अत्थवण्णना अट्ठकथावचनेन अञ्ञदत्थु संसन्दतीति दस्सेन्तो आह ‘‘तेनेवाह…पे॰… वसेना’’ति।
Tividhena paricchedena desitesu dhammesu tikavohāroti āha ‘‘tikānanti tikavasena vuttadhammāna’’nti. Tīṇi parimāṇāni etesanti hi tikā. Samantāti samantato sabbabhāgatoti vuttaṃ hotīti āha ‘‘anulomādīhi sabbappakārehipī’’ti. Gatānīti pavattāni. Samantacatuvīsatipaṭṭhānānīti samantato anulomādisabbabhāgato samodhānavasena catuvīsati paṭṭhānāni. Anulomādisabbakoṭṭhāsatoti anulomādicatukoṭṭhāsato. Tikādichachabhāvanti tikādidukadukapariyosānehi chachabhāvaṃ. Tenāti yathāvuttadassanena. Dhammānulomādisabbakoṭṭhāsatoti paccanīkādidukādisahajātavārādipaccayapaccanīyādiārammaṇamūlādīnaṃ gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Yathāvuttato aññassa pakārassa asambhavato ‘‘anūnehi nayehi pavattānīti vuttaṃ hotī’’ti āha. Tāni pana yathāvuttāni samantapaṭṭhānāni. Ayañca atthavaṇṇanā aṭṭhakathāvacanena aññadatthu saṃsandatīti dassento āha ‘‘tenevāha…pe… vasenā’’ti.
हेतुनोति हेतुसभावस्स धम्मस्स। सतिपि हेतुसभावस्स आरम्मणपच्चयादिभावे सविसेसे ताव पच्चये दस्सेन्तेन ‘‘अधिपतिपच्चयादिभूतस्स चा’’ति वुत्तं। ‘‘हेतु हुत्वा पच्चयो’’ति वुत्ते धम्मस्स हेतुसभावता निद्धारिता, न पच्चयविसेसोति तस्स अधिपतिपच्चयादिभावो न निवारितोति आह ‘‘एतेनपि सो एव दोसो आपज्जती’’ति। तेनाति हेतुभावग्गहणेन। इधाति ‘‘हेतुपच्चयो’’ति एत्थ। धम्मग्गहणन्ति अलोभादिधम्मग्गहणं। सत्तिविसेसो अत्तनो बलं सत्तिकारणभावो, यो रसोतिपि वुच्चति, स्वायं अनञ्ञसाधारणताय धम्मतो अनञ्ञोपि पच्चयन्तरसमवायेयेव लब्भमानत्ता अञ्ञो विय कत्वा वुत्तो। तस्साति हेतुभावसङ्खातस्स सामत्थियस्स। हेतु हुत्वाति एत्थापि हेतुभाववाचको हेतुसद्दो, न हेतुसभावधम्मवाचकोति आह ‘‘हेतु हुत्वा पच्चयोति च वुत्त’’न्ति।
Hetunoti hetusabhāvassa dhammassa. Satipi hetusabhāvassa ārammaṇapaccayādibhāve savisese tāva paccaye dassentena ‘‘adhipatipaccayādibhūtassa cā’’ti vuttaṃ. ‘‘Hetu hutvā paccayo’’ti vutte dhammassa hetusabhāvatā niddhāritā, na paccayavisesoti tassa adhipatipaccayādibhāvo na nivāritoti āha ‘‘etenapi so eva doso āpajjatī’’ti. Tenāti hetubhāvaggahaṇena. Idhāti ‘‘hetupaccayo’’ti ettha. Dhammaggahaṇanti alobhādidhammaggahaṇaṃ. Sattiviseso attano balaṃ sattikāraṇabhāvo, yo rasotipi vuccati, svāyaṃ anaññasādhāraṇatāya dhammato anaññopi paccayantarasamavāyeyeva labbhamānattā añño viya katvā vutto. Tassāti hetubhāvasaṅkhātassa sāmatthiyassa. Hetu hutvāti etthāpi hetubhāvavācako hetusaddo, na hetusabhāvadhammavācakoti āha ‘‘hetu hutvā paccayoti ca vutta’’nti.
एवञ्च कत्वातिआदिना यथावुत्तमत्थं पाळिया समत्थेति। यदि एवं अट्ठकथायं धम्मस्सेव पच्चयतावचनं कथन्ति आह ‘‘अट्ठकथायं पना’’तिआदि । तेनेव चेत्थ अम्हेहिपि ‘‘धम्मतो अनञ्ञोपि अञ्ञो विय कत्वा’’ति च वुत्तं। यदि अट्ठकथायं ‘‘यो हि धम्मो, मूलट्ठेन उपकारको धम्मो’’ति च आदीसु धम्मेन धम्मसत्तिविभावनं कतं, अथ कस्मा इध हेतुभावेन पच्चयोति धम्मसत्तियेव विभाविताति चोदनं मनसि कत्वा वुत्तं ‘‘इधापि वा…पे॰… दस्सेती’’ति। धम्मसत्तिविभावनं पनेत्थ न सक्का पटिक्खिपितुन्ति दस्सेन्तो ‘‘न ही’’तिआदिमाह। अत्थो एतस्स अत्थीति अत्थो, अत्थाभिधायिवचनन्ति वुत्तं ‘‘एतीति एतस्स अत्थो वत्तती’’ति, तस्मा अत्थोति अत्थवचनन्ति वुत्तं होति। तेनाह ‘‘तञ्च उप्पत्तिट्ठितीनं साधारणवचन’’न्ति। तञ्चाति हि ‘‘वत्तती’’ति वचनं पच्चामट्ठं। अथ वा एतीति एतस्स अत्थोति ‘‘एती’’ति एतस्स पदस्स अत्थो ‘‘वत्तती’’ति एत्थ वत्तनकिरिया। तञ्चाति तञ्च वत्तनं। एतस्मिं पनत्थे साधारणवचनन्ति एत्थ वचन-सद्दो अत्थपरियायो वेदितब्बो ‘‘वुच्चती’’ति कत्वा। यदग्गेन उप्पत्तिया पच्चयो, तदग्गेन ठितियापि पच्चयोति कोचि आसङ्केय्याति तदासङ्कानिवत्तनत्थं वुत्तं ‘‘कोचि हि…पे॰… हेतुआदयो’’ति। एत्थ च यथा उप्पज्जनारहानं उप्पत्तिया पच्चये सतियेव उप्पादो, नासति, एवं तिट्ठन्तानम्पि ठितिपच्चयवसेनेव ठानं यथा जीवितिन्द्रियवसेन सहजातधम्मानन्ति दट्ठब्बं। ये पन अरूपधम्मानं ठितिं पटिक्खिपन्ति, यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव।
Evañca katvātiādinā yathāvuttamatthaṃ pāḷiyā samattheti. Yadi evaṃ aṭṭhakathāyaṃ dhammasseva paccayatāvacanaṃ kathanti āha ‘‘aṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādi . Teneva cettha amhehipi ‘‘dhammato anaññopi añño viya katvā’’ti ca vuttaṃ. Yadi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yo hi dhammo, mūlaṭṭhena upakārako dhammo’’ti ca ādīsu dhammena dhammasattivibhāvanaṃ kataṃ, atha kasmā idha hetubhāvena paccayoti dhammasattiyeva vibhāvitāti codanaṃ manasi katvā vuttaṃ ‘‘idhāpi vā…pe… dassetī’’ti. Dhammasattivibhāvanaṃ panettha na sakkā paṭikkhipitunti dassento ‘‘na hī’’tiādimāha. Attho etassa atthīti attho, atthābhidhāyivacananti vuttaṃ ‘‘etīti etassa attho vattatī’’ti, tasmā atthoti atthavacananti vuttaṃ hoti. Tenāha ‘‘tañca uppattiṭṭhitīnaṃ sādhāraṇavacana’’nti. Tañcāti hi ‘‘vattatī’’ti vacanaṃ paccāmaṭṭhaṃ. Atha vā etīti etassa atthoti ‘‘etī’’ti etassa padassa attho ‘‘vattatī’’ti ettha vattanakiriyā. Tañcāti tañca vattanaṃ. Etasmiṃ panatthe sādhāraṇavacananti ettha vacana-saddo atthapariyāyo veditabbo ‘‘vuccatī’’ti katvā. Yadaggena uppattiyā paccayo, tadaggena ṭhitiyāpi paccayoti koci āsaṅkeyyāti tadāsaṅkānivattanatthaṃ vuttaṃ ‘‘koci hi…pe… hetuādayo’’ti. Ettha ca yathā uppajjanārahānaṃ uppattiyā paccaye satiyeva uppādo, nāsati, evaṃ tiṭṭhantānampi ṭhitipaccayavaseneva ṭhānaṃ yathā jīvitindriyavasena sahajātadhammānanti daṭṭhabbaṃ. Ye pana arūpadhammānaṃ ṭhitiṃ paṭikkhipanti, yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva.
यथा अधिकरणसाधनो पतिट्ठत्थो हेतु-सद्दो, एवं करणसाधनो पवत्तिअत्थोपि युज्जतीति दस्सेन्तो ‘‘हिनोती’’तिआदिमाह। ‘‘लोभो निदानं कम्मानं समुदयाया’’तिआदिवचनतो हेतूनं कम्मनिदानभावो वेदितब्बो।
Yathā adhikaraṇasādhano patiṭṭhattho hetu-saddo, evaṃ karaṇasādhano pavattiatthopi yujjatīti dassento ‘‘hinotī’’tiādimāha. ‘‘Lobho nidānaṃ kammānaṃ samudayāyā’’tiādivacanato hetūnaṃ kammanidānabhāvo veditabbo.
एतेनाति हेतुपच्चयतो अञ्ञेनेव कुसलभावसिद्धिवचनेन। एके आचरिया। सभावतोवाति एतेन यथा अञ्ञेसं रूपगतं ओभासेन्तस्स पदीपस्स रूपगतोभासकेन अञ्ञेन पयोजनं नत्थि सयं ओभासनसभावत्ता, एवं अञ्ञेसं कुसलादिभावसाधकानं हेतूनं अञ्ञेन कुसलादिभावसाधकेन पयोजनं नत्थि सयमेव कुसलादिसभावत्ताति दस्सेति। न सभावसिद्धो अलोभादीनं कुसलादिभावो उभयसभावत्ता तंसम्पयुत्तफस्सादीनं वियाति इममत्थं दस्सेति ‘‘यस्मा पना’’तिआदिना। सा पन अञ्ञपटिबद्धा कुसलादिता।
Etenāti hetupaccayato aññeneva kusalabhāvasiddhivacanena. Eke ācariyā. Sabhāvatovāti etena yathā aññesaṃ rūpagataṃ obhāsentassa padīpassa rūpagatobhāsakena aññena payojanaṃ natthi sayaṃ obhāsanasabhāvattā, evaṃ aññesaṃ kusalādibhāvasādhakānaṃ hetūnaṃ aññena kusalādibhāvasādhakena payojanaṃ natthi sayameva kusalādisabhāvattāti dasseti. Na sabhāvasiddho alobhādīnaṃ kusalādibhāvo ubhayasabhāvattā taṃsampayuttaphassādīnaṃ viyāti imamatthaṃ dasseti ‘‘yasmā panā’’tiādinā. Sā pana aññapaṭibaddhā kusalāditā.
न कोचि धम्मो न होतीति रूपादिभेदेन छब्बिधेसु सङ्खतासङ्खतपञ्ञत्तिधम्मेसु कोचिपि धम्मो आरम्मणपच्चयो न न होति, स्वायं आरम्मणपच्चयभावो हेट्ठा धातुविभङ्गवण्णनायं वुत्तोयेव।
Na koci dhammo na hotīti rūpādibhedena chabbidhesu saṅkhatāsaṅkhatapaññattidhammesu kocipi dhammo ārammaṇapaccayo na na hoti, svāyaṃ ārammaṇapaccayabhāvo heṭṭhā dhātuvibhaṅgavaṇṇanāyaṃ vuttoyeva.
पुरिमाभिसङ्खारूपनिस्सयन्ति ‘‘छन्दवतो’’तिआदिना वुत्ताकारेन पुरिमसिद्धं चित्ताभिसङ्खारकसङ्खातं उपनिस्सयं। चित्तेति चित्तसीसेनायं निद्देसो दट्ठब्बो। न हि चित्तमेव तथाभिसङ्खरीयति, अथ खो तंसम्पयुत्तधम्मापि। साधयमानाति वसे वत्तयमाना। वसवत्तनञ्चेत्थ तदाकारानुविधानं। छन्दादीसु हि हीनेसु मज्झिमेसु पणीतेसु तंतंसम्पयुत्तापि तथा तथा पवत्तन्ति। तेनाह ‘‘हीनादिभावेन तदनुवत्तनतो’’ति। तेनाति अत्तनो वसे वत्तापनेन, तेसं वा वसे वत्तनेन। तेहि छन्दादयो। अधिपतिपच्चया होन्ति अत्ताधीनानं पतिभावेन पवत्तनतो। गरुकातब्बं आरम्मणं महग्गतधम्मलोभनीयधम्मादि।
Purimābhisaṅkhārūpanissayanti ‘‘chandavato’’tiādinā vuttākārena purimasiddhaṃ cittābhisaṅkhārakasaṅkhātaṃ upanissayaṃ. Citteti cittasīsenāyaṃ niddeso daṭṭhabbo. Na hi cittameva tathābhisaṅkharīyati, atha kho taṃsampayuttadhammāpi. Sādhayamānāti vase vattayamānā. Vasavattanañcettha tadākārānuvidhānaṃ. Chandādīsu hi hīnesu majjhimesu paṇītesu taṃtaṃsampayuttāpi tathā tathā pavattanti. Tenāha ‘‘hīnādibhāvena tadanuvattanato’’ti. Tenāti attano vase vattāpanena, tesaṃ vā vase vattanena. Tehi chandādayo. Adhipatipaccayā honti attādhīnānaṃ patibhāvena pavattanato. Garukātabbaṃ ārammaṇaṃ mahaggatadhammalobhanīyadhammādi.
तदनन्तरुप्पादनियमोति तस्स तस्सेव चित्तस्स अनन्तरं उप्पज्जमानतं। तंतंसहकारीपच्चयविसिट्ठस्साति तेन तेन आरम्मणादिना सहकारीकारणेन तदुप्पादनसमत्थतासङ्खातं विसेसं पत्तस्स। ताययेवाति या वेखादाने पुप्फनसमत्थता वेखापगमे लद्धोकासा, तायमेव।
Tadanantaruppādaniyamoti tassa tasseva cittassa anantaraṃ uppajjamānataṃ. Taṃtaṃsahakārīpaccayavisiṭṭhassāti tena tena ārammaṇādinā sahakārīkāraṇena taduppādanasamatthatāsaṅkhātaṃ visesaṃ pattassa. Tāyayevāti yā vekhādāne pupphanasamatthatā vekhāpagame laddhokāsā, tāyameva.
उपसग्गवसेनपि अत्थविसेसो होतीति वुत्तं ‘‘सद्दत्थमत्ततो नानाकरण’’न्ति। वचनीयत्थतोति भावत्थतो। भावत्थोपि हि वचनग्गहणानुसारेन विञ्ञेय्यत्ता ‘‘वचनीयो’’ति वुच्चति। निरोधुप्पादन्तराभावतोति पुरिमनिरोधस्स पच्छिमुप्पादस्स च ब्यवधायकाभावतो। निरन्तरुप्पादनसमत्थताति एतेन निरोधानं निरोधसमकालुप्पादवादं निवारेति। सति हि समकालत्ते ब्यवधानासङ्का एव न सिया सण्ठानाभावतो। इदमितो हेट्ठा उद्धं तिरियन्ति विभागाभावा अत्तना एकत्तमिव उपनेत्वाति योजना। सण्ठानाभावेन हि अप्पटिघभावूपलक्खणेन विभागाभावं, तेन एकत्तमिवूपनयनं सुट्ठु अनन्तरभावं साधेति, सहावट्ठानाभावेन पन अनन्तरमेव उप्पादनं।
Upasaggavasenapi atthaviseso hotīti vuttaṃ ‘‘saddatthamattato nānākaraṇa’’nti. Vacanīyatthatoti bhāvatthato. Bhāvatthopi hi vacanaggahaṇānusārena viññeyyattā ‘‘vacanīyo’’ti vuccati. Nirodhuppādantarābhāvatoti purimanirodhassa pacchimuppādassa ca byavadhāyakābhāvato. Nirantaruppādanasamatthatāti etena nirodhānaṃ nirodhasamakāluppādavādaṃ nivāreti. Sati hi samakālatte byavadhānāsaṅkā eva na siyā saṇṭhānābhāvato. Idamito heṭṭhā uddhaṃ tiriyanti vibhāgābhāvā attanā ekattamiva upanetvāti yojanā. Saṇṭhānābhāvena hi appaṭighabhāvūpalakkhaṇena vibhāgābhāvaṃ, tena ekattamivūpanayanaṃ suṭṭhu anantarabhāvaṃ sādheti, sahāvaṭṭhānābhāvena pana anantarameva uppādanaṃ.
विभागतो ञाणेन आकरीयतीति आकारो, धम्मानं पवत्तिभेदो। नेवसञ्ञानासञ्ञायतनफलसमापत्तीनं निरोधुप्पादानन्तरतायाति योजना। पुरिमचुतीति असञ्ञसत्तुप्पत्तितो पुरिमचुति। यदि कालन्तरता नत्थि, कथमिदं ‘‘सत्ताहं निरोधं समापज्जित्वा पञ्च कप्पसतानि अतिक्कमित्वा’’ति वचनन्ति आह ‘‘न हि तेसं…पे॰… वुच्चेय्या’’ति। ननु तेसं अन्तरा रूपसन्तानो पवत्ततेवाति अनुयोगं सन्धायाह ‘‘न च…पे॰… अञ्ञसन्तानत्ता’’ति। यदि एवं तेसं अञ्ञभिन्नसन्तानं विय अञ्ञमञ्ञूपकारेनपि भवितब्बन्ति चोदनाय वुत्तं ‘‘रूपारूप…पे॰… होन्ती’’ति। तेनेतं दस्सेति – यदिपि रूपारूपधम्मा एकस्मिं पुग्गले वत्तमाना विसेसतो अञ्ञमञ्ञूपकारकभावेन वत्तन्ति, अञ्ञमञ्ञं पन विसदिससभावताय विसुंयेव सन्तानभावेन पवत्तनतो ब्यवधायका न होन्ति सन्ततिवसेन मिथु अपरियापन्नत्ता, यतो ‘‘अञ्ञमञ्ञं विप्पयुत्ता, विसंसट्ठा’’ति च वुत्तन्ति। उपकारको च नाम अच्चन्तं भिन्नसन्तानानम्पि होतियेवाति न तावता सन्तानाभेदोति भिय्योपि नेसं ब्यवधायकताभावो वेदितब्बो। यथा समानजातिकानं चित्तुप्पादानं निरन्तरता सुट्ठु अनन्तरभावेन पाकटा, न तथा असमानजातिकानन्ति अधिप्पायेन ‘‘जवनानन्तरस्स जवनस्स विय भवङ्गानन्तरस्स भवङ्गस्स विया’’ति वुत्तं।
Vibhāgato ñāṇena ākarīyatīti ākāro, dhammānaṃ pavattibhedo. Nevasaññānāsaññāyatanaphalasamāpattīnaṃ nirodhuppādānantaratāyāti yojanā. Purimacutīti asaññasattuppattito purimacuti. Yadi kālantaratā natthi, kathamidaṃ ‘‘sattāhaṃ nirodhaṃ samāpajjitvā pañca kappasatāni atikkamitvā’’ti vacananti āha ‘‘na hi tesaṃ…pe… vucceyyā’’ti. Nanu tesaṃ antarā rūpasantāno pavattatevāti anuyogaṃ sandhāyāha ‘‘na ca…pe… aññasantānattā’’ti. Yadi evaṃ tesaṃ aññabhinnasantānaṃ viya aññamaññūpakārenapi bhavitabbanti codanāya vuttaṃ ‘‘rūpārūpa…pe… hontī’’ti. Tenetaṃ dasseti – yadipi rūpārūpadhammā ekasmiṃ puggale vattamānā visesato aññamaññūpakārakabhāvena vattanti, aññamaññaṃ pana visadisasabhāvatāya visuṃyeva santānabhāvena pavattanato byavadhāyakā na honti santativasena mithu apariyāpannattā, yato ‘‘aññamaññaṃ vippayuttā, visaṃsaṭṭhā’’ti ca vuttanti. Upakārako ca nāma accantaṃ bhinnasantānānampi hotiyevāti na tāvatā santānābhedoti bhiyyopi nesaṃ byavadhāyakatābhāvo veditabbo. Yathā samānajātikānaṃ cittuppādānaṃ nirantaratā suṭṭhu anantarabhāvena pākaṭā, na tathā asamānajātikānanti adhippāyena ‘‘javanānantarassa javanassa viya bhavaṅgānantarassa bhavaṅgassa viyā’’ti vuttaṃ.
पच्चयभावो चेत्थाति एत्थ च-सद्दो ब्यतिरेको। सो येन विसेसेनेत्थ उप्पादक्खणं, तं विसेसं जोतेति। अनन्तरपच्चयादीनन्ति आदि-सद्देन समनन्तरपच्चयं सङ्गण्हाति। पुरेपच्छाभावा, तदुपादिका वा उप्पादनिरोधा पुब्बन्तापरन्तपरिच्छेदो, तेन गहितानं खणत्तयपरियापन्नानन्ति अत्थो। तेनाह ‘‘उप्पज्जतीति वचनं अलभन्तान’’न्ति। उप्पादक्खणसमङ्गी हि ‘‘उप्पज्जती’’ति वुच्चति। तथा हि वुत्तं ‘‘उप्पादक्खणे उप्पज्जमानं, नो च उप्पन्नं, भङ्गक्खणे उप्पन्नं नो च उप्पज्जमान’’न्ति (यम॰ २.चित्तयमक.८१)। सोति अनन्तरादिपच्चयभावो। अपरिच्छेदन्ति कालवसेन परिच्छेदरहितं। यतोति पुब्बन्तापरन्तवसेन परिच्छेदाभावतो। तेनेवाति कालवसेन परिच्छिज्ज एव धम्मानं गहणतो।
Paccayabhāvo cetthāti ettha ca-saddo byatireko. So yena visesenettha uppādakkhaṇaṃ, taṃ visesaṃ joteti. Anantarapaccayādīnanti ādi-saddena samanantarapaccayaṃ saṅgaṇhāti. Purepacchābhāvā, tadupādikā vā uppādanirodhā pubbantāparantaparicchedo, tena gahitānaṃ khaṇattayapariyāpannānanti attho. Tenāha ‘‘uppajjatīti vacanaṃ alabhantāna’’nti. Uppādakkhaṇasamaṅgī hi ‘‘uppajjatī’’ti vuccati. Tathā hi vuttaṃ ‘‘uppādakkhaṇe uppajjamānaṃ, no ca uppannaṃ, bhaṅgakkhaṇe uppannaṃ no ca uppajjamāna’’nti (yama. 2.cittayamaka.81). Soti anantarādipaccayabhāvo. Aparicchedanti kālavasena paricchedarahitaṃ. Yatoti pubbantāparantavasena paricchedābhāvato. Tenevāti kālavasena paricchijja eva dhammānaṃ gahaṇato.
उप्पत्तिया पच्चयभावेन पाकटेनाति इदं तस्स निदस्सनभावनिदस्सनं। सिद्धञ्हि निदस्सनं। पच्चयुप्पन्नानन्ति पच्चयनिब्बत्तानं, अत्तनो फलभूतानन्ति अधिप्पायो। सहजातभावेनाति सह उप्पन्नभावेन। अत्तना सहुप्पन्नधम्मानञ्हि सहुप्पन्नभावेन उपकारकता सहजातपच्चयता। तेन ठितिक्खणेपि नेसं उपकारकता वेदितब्बा। एवञ्हि ‘‘पकासस्स पदीपो विया’’ति निदस्सनम्पि सुट्ठु युज्जति। पदीपो हि पकासस्स ठितियापि पच्चयोति।
Uppattiyāpaccayabhāvena pākaṭenāti idaṃ tassa nidassanabhāvanidassanaṃ. Siddhañhi nidassanaṃ. Paccayuppannānanti paccayanibbattānaṃ, attano phalabhūtānanti adhippāyo. Sahajātabhāvenāti saha uppannabhāvena. Attanā sahuppannadhammānañhi sahuppannabhāvena upakārakatā sahajātapaccayatā. Tena ṭhitikkhaṇepi nesaṃ upakārakatā veditabbā. Evañhi ‘‘pakāsassa padīpo viyā’’ti nidassanampi suṭṭhu yujjati. Padīpo hi pakāsassa ṭhitiyāpi paccayoti.
अञ्ञमञ्ञतावसेनेवाति इमिना सहजातादिभावेन अत्तनो उपकारकस्स उपकारकतामत्तं न अञ्ञमञ्ञपच्चयता, अथ खो अञ्ञमञ्ञपच्चयभाववसेनाति लक्खणसङ्कराभावं दस्सेति, न सहजातादिपच्चयेहि विना अञ्ञमञ्ञपच्चयस्स पवत्ति। तेनेवाह ‘‘न सहजाततादिवसेना’’ति। यदिपि अञ्ञमञ्ञपच्चयो सहजातादिपच्चयेहि विना न होति, सहजातादिपच्चया पन तेन विनापि होन्तीति सहजाततादिविधुरेनेव पकारेन अञ्ञमञ्ञपच्चयस्स पवत्तीति दस्सेन्तो ‘‘सहजातादि…पे॰… न होती’’ति वत्वा तमेवत्थं पाकटतरं कातुं ‘‘न च पुरेजात…पे॰… होन्ती’’ति आह। सहजाततादीति च आदि-सद्देन निस्सयअत्थिअविगतादीनं गहणं वेदितब्बं।
Aññamaññatāvasenevāti iminā sahajātādibhāvena attano upakārakassa upakārakatāmattaṃ na aññamaññapaccayatā, atha kho aññamaññapaccayabhāvavasenāti lakkhaṇasaṅkarābhāvaṃ dasseti, na sahajātādipaccayehi vinā aññamaññapaccayassa pavatti. Tenevāha ‘‘na sahajātatādivasenā’’ti. Yadipi aññamaññapaccayo sahajātādipaccayehi vinā na hoti, sahajātādipaccayā pana tena vināpi hontīti sahajātatādividhureneva pakārena aññamaññapaccayassa pavattīti dassento ‘‘sahajātādi…pe… na hotī’’ti vatvā tamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘na ca purejāta…pe… hontī’’ti āha. Sahajātatādīti ca ādi-saddena nissayaatthiavigatādīnaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ.
पथवीधातुयं पतिट्ठाय एव सेसधातुयो उपादारूपानि विय यथासककिच्चं करोन्तीति वुत्तं ‘‘अधिट्ठानाकारेन पथवीधातु सेसधातून’’न्ति। एत्थ अधिट्ठानाकारेनाति आधाराकारेन। आधाराकारो चेत्थ नेसं सातिसयं तदधीनवुत्तिताय वेदितब्बो, यतो भूतानि अनिद्दिसितब्बट्ठानानि वुच्चन्ति। एवञ्च कत्वा चक्खादीनम्पि अधिट्ठानाकारेन उपकारकता सुट्ठु युज्जति। न हि यथावुत्तं तदधीनवुत्तिया विसेसं मुञ्चित्वा अञ्ञो चक्खादीसु अदेसकानं अरूपधम्मानं अधिट्ठानाकारो सम्भवति। यदिपि यं यं धम्मं पटिच्च ये ये धम्मा पवत्तन्ति, तेसं सब्बेसं तदधीनवुत्तिभावो, येन पन पच्चयभावविसेसेन चक्खादीनं पटुमन्दभावेसु चक्खुविञ्ञाणादयो तदनुविधानाकारेनेव पवत्तन्ति, स्वायमिदं तेसं तदधीनवुत्तिया सिद्धो विसेसोति वुत्तो। एवञ्हि पच्चयभावसामञ्ञे सतिपि आरम्मणपच्चयतो निस्सयपच्चयस्स विसेसो सिद्धोति वेदितब्बो। स्वायं धातुविभङ्गे विभावितोयेव। खन्धादयो तंतंनिस्सयानं खन्धादीनन्ति ‘‘उपकारका’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं।
Pathavīdhātuyaṃ patiṭṭhāya eva sesadhātuyo upādārūpāni viya yathāsakakiccaṃ karontīti vuttaṃ ‘‘adhiṭṭhānākārena pathavīdhātu sesadhātūna’’nti. Ettha adhiṭṭhānākārenāti ādhārākārena. Ādhārākāro cettha nesaṃ sātisayaṃ tadadhīnavuttitāya veditabbo, yato bhūtāni aniddisitabbaṭṭhānāni vuccanti. Evañca katvā cakkhādīnampi adhiṭṭhānākārena upakārakatā suṭṭhu yujjati. Na hi yathāvuttaṃ tadadhīnavuttiyā visesaṃ muñcitvā añño cakkhādīsu adesakānaṃ arūpadhammānaṃ adhiṭṭhānākāro sambhavati. Yadipi yaṃ yaṃ dhammaṃ paṭicca ye ye dhammā pavattanti, tesaṃ sabbesaṃ tadadhīnavuttibhāvo, yena pana paccayabhāvavisesena cakkhādīnaṃ paṭumandabhāvesu cakkhuviññāṇādayo tadanuvidhānākāreneva pavattanti, svāyamidaṃ tesaṃ tadadhīnavuttiyā siddho visesoti vutto. Evañhi paccayabhāvasāmaññe satipi ārammaṇapaccayato nissayapaccayassa viseso siddhoti veditabbo. Svāyaṃ dhātuvibhaṅge vibhāvitoyeva. Khandhādayo taṃtaṃnissayānaṃ khandhādīnanti ‘‘upakārakā’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ.
यं किञ्चि कारणं निस्सयोति वदति, न वुत्तलक्खणूपपन्नमेव। एतेन पच्चयट्ठो इध निस्सयट्ठोति दस्सेति। तत्थाति निद्धारणे भुम्मं। तेन वुत्तं ‘‘निद्धारेती’’ति।
Yaṃkiñci kāraṇaṃ nissayoti vadati, na vuttalakkhaṇūpapannameva. Etena paccayaṭṭho idha nissayaṭṭhoti dasseti. Tatthāti niddhāraṇe bhummaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘niddhāretī’’ti.
सुट्ठुकततं दीपेति, कस्स? ‘‘अत्तनो’’ति वुत्तस्स पकतसद्देन विसेसियमानस्स पच्चयस्स। केन कतन्ति? अत्तनो कारणेहीति सिद्धोवायमत्थो। तथाति फलस्स उप्पादनसमत्थभावेन। अथ वा तथाति निप्फादनवसेन उपसेवनवसेन च। तत्थ निप्फादनं हेतुपच्चयसमोधानेन फलस्स निब्बत्तनं, तं सुविञ्ञेय्यन्ति अनामसित्वा उपसेवनमेव विभावेन्तो ‘‘उपसेवितो वा’’ति आह। तत्थ अल्लीयापनं परिभोगवसेन वेदितब्बं। तेनाह ‘‘उपभोगूपसेवन’’न्ति। विजाननादिवसेनाति विजाननसञ्जाननानुभवनादिवसेन। तेनाति यथावुत्तउपसेवितस्स पकतभावेन। अनागतानम्पि…पे॰… वुत्ता होति, पगेव अतीतानं पच्चुप्पन्नानञ्चाति अधिप्पायो। पच्चुप्पन्नस्सपि हि ‘‘पच्चुप्पन्नं उतु भोजनं सेनासनं उपनिस्साय झानं उप्पादेन्ती’’तिआदिवचनतो (पट्ठा॰ २.१८.८) पकतूपनिस्सयभावे लब्भतीति।
Suṭṭhukatataṃ dīpeti, kassa? ‘‘Attano’’ti vuttassa pakatasaddena visesiyamānassa paccayassa. Kena katanti? Attano kāraṇehīti siddhovāyamattho. Tathāti phalassa uppādanasamatthabhāvena. Atha vā tathāti nipphādanavasena upasevanavasena ca. Tattha nipphādanaṃ hetupaccayasamodhānena phalassa nibbattanaṃ, taṃ suviññeyyanti anāmasitvā upasevanameva vibhāvento ‘‘upasevito vā’’ti āha. Tattha allīyāpanaṃ paribhogavasena veditabbaṃ. Tenāha ‘‘upabhogūpasevana’’nti. Vijānanādivasenāti vijānanasañjānanānubhavanādivasena. Tenāti yathāvuttaupasevitassa pakatabhāvena. Anāgatānampi…pe… vuttā hoti, pageva atītānaṃ paccuppannānañcāti adhippāyo. Paccuppannassapi hi ‘‘paccuppannaṃ utu bhojanaṃ senāsanaṃ upanissāya jhānaṃ uppādentī’’tiādivacanato (paṭṭhā. 2.18.8) pakatūpanissayabhāve labbhatīti.
यथा ये धम्मा येसं धम्मानं पच्छाजातपच्चया होन्ति, ते तेसं एकंसेन विप्पयुत्तअत्थिअविगतपच्चयापि होन्ति, तथा ये धम्मा येसं धम्मानं पुरेजातपच्चया होन्ति, ते तेसं निस्सयारम्मणपच्चयापि होन्तीति उभयेसु उभयेसं पच्चयाकारानं लक्खणतो सङ्कराभावं दस्सेतुं ‘‘विप्पयुत्ताकारादीहि विसिट्ठा, निस्सयारम्मणाकारादीहि विसिट्ठा’’ति च वुत्तं। यथा हि पच्छाजातपुरेजाताकारा अञ्ञमञ्ञविसिट्ठा, एवं पच्छाजातविप्पयुत्ताकारादयो पुरेजातनिस्सयाकारादयो च अञ्ञमञ्ञविभत्तसभावा एवाति।
Yathā ye dhammā yesaṃ dhammānaṃ pacchājātapaccayā honti, te tesaṃ ekaṃsena vippayuttaatthiavigatapaccayāpi honti, tathā ye dhammā yesaṃ dhammānaṃ purejātapaccayā honti, te tesaṃ nissayārammaṇapaccayāpi hontīti ubhayesu ubhayesaṃ paccayākārānaṃ lakkhaṇato saṅkarābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘vippayuttākārādīhi visiṭṭhā, nissayārammaṇākārādīhi visiṭṭhā’’ti ca vuttaṃ. Yathā hi pacchājātapurejātākārā aññamaññavisiṭṭhā, evaṃ pacchājātavippayuttākārādayo purejātanissayākārādayo ca aññamaññavibhattasabhāvā evāti.
मनोसञ्चेतनाहारवसेन पवत्तमानेहीति इमिना चेतनाय सम्पयुत्तधम्मानम्पि तदनुगुणं अत्तनो पच्चयुप्पन्नेसु पवत्तिमाह। तेनेवाति चेतनाहारवसेन उपकारकत्ता एव।
Manosañcetanāhāravasena pavattamānehīti iminā cetanāya sampayuttadhammānampi tadanuguṇaṃ attano paccayuppannesu pavattimāha. Tenevāti cetanāhāravasena upakārakattā eva.
पयोगेन करणीयस्साति एतेन भिन्नजाति यं तादिसं पयोगेन कातुं न सक्का, तं निवत्तेति। अनेकवारं पवत्तिया आसेवनट्ठस्स पाकटभावोति कत्वा वुत्तं ‘‘पुनप्पुनं करण’’न्ति। एकस्स पन पच्चयधम्मस्स एकवारमेव पवत्ति। अत्तसदिसस्साति अरूपधम्मसारम्मणतासुक्ककण्हादिभावेहि अत्तना सदिसस्स। इदं पच्चयुप्पन्नविसेसनं, ‘‘अत्तसदिससभावतापादन’’न्ति इदं पन पच्चयभावविसेसनं, तञ्च भिन्नजातियतादिमेव विसदिससभावतं निवत्तेति, न भूमन्तरतादि। न हि परित्ता धम्मा महग्गतअप्पमाणानं धम्मानं आसेवनपच्चया न होन्तीति। वासनं वासं गाहापनं, इध पन वासनं विय वासनं, भावनन्ति अत्थो। गन्थादीसूति गन्थसिप्पादीसु। विसये चेतं भुम्मं, न निद्धारणे। तेन गन्थसिप्पादिविसया पुरिमसिद्धा अज्झयनादिकिरिया ‘‘गन्थादीसु पुरिमा पुरिमा’’ति वुत्ता, सा पन आसेवनाकारा इध उदाहरणभावेन अधिप्पेताति आह ‘‘पुरिमा पुरिमा आसेवना वियाति अधिप्पायो’’ति। निद्धारणे एव वा एतं भुम्मं। गन्थादिविसया हि आसेवना गन्थादीति वुत्ता यथा रूपविसयज्झानं रूपन्ति वुत्तं ‘‘रूपी रूपानि पस्सती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.२४८; ३.३१२; पटि॰ म॰ १.२०९; ध॰ स॰ २४८)।
Payogena karaṇīyassāti etena bhinnajāti yaṃ tādisaṃ payogena kātuṃ na sakkā, taṃ nivatteti. Anekavāraṃ pavattiyā āsevanaṭṭhassa pākaṭabhāvoti katvā vuttaṃ ‘‘punappunaṃ karaṇa’’nti. Ekassa pana paccayadhammassa ekavārameva pavatti. Attasadisassāti arūpadhammasārammaṇatāsukkakaṇhādibhāvehi attanā sadisassa. Idaṃ paccayuppannavisesanaṃ, ‘‘attasadisasabhāvatāpādana’’nti idaṃ pana paccayabhāvavisesanaṃ, tañca bhinnajātiyatādimeva visadisasabhāvataṃ nivatteti, na bhūmantaratādi. Na hi parittā dhammā mahaggataappamāṇānaṃ dhammānaṃ āsevanapaccayā na hontīti. Vāsanaṃ vāsaṃ gāhāpanaṃ, idha pana vāsanaṃ viya vāsanaṃ, bhāvananti attho. Ganthādīsūti ganthasippādīsu. Visaye cetaṃ bhummaṃ, na niddhāraṇe. Tena ganthasippādivisayā purimasiddhā ajjhayanādikiriyā ‘‘ganthādīsu purimā purimā’’ti vuttā, sā pana āsevanākārā idha udāharaṇabhāvena adhippetāti āha ‘‘purimā purimā āsevanā viyāti adhippāyo’’ti. Niddhāraṇe eva vā etaṃ bhummaṃ. Ganthādivisayā hi āsevanā ganthādīti vuttā yathā rūpavisayajjhānaṃ rūpanti vuttaṃ ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.248; 3.312; paṭi. ma. 1.209; dha. sa. 248).
अत्तनो विय सम्पयुत्तधम्मानम्पि किच्चसाधिका चेतना चित्तस्स ब्यापारभावेन लक्खीयतीति आह ‘‘चित्तपयोगो चेतना’’ति। तायाति ताय चेतनाय। उप्पन्नकिरियताविसिट्ठेति चित्तपयोगसङ्खाताय चेतनाकिरियाय उप्पत्तिया विसिट्ठे विसेसं आपन्ने। यस्मिञ्हि सन्ताने कुसलाकुसलचेतना उप्पज्जति, तत्थ यथाबलं तादिसं विसेसाधानं कत्वा निरुज्झति, यतो तत्थेव अवसेसपच्चयसमवाये तस्सा फलभूतानि विपाककटत्तारूपानि निब्बत्तिस्सन्ति। तेनाह ‘‘सेसपच्चय…पे॰… न अञ्ञथा’’ति। तेसन्ति विपाककटत्तारूपानं। तेनाति चित्तकिरियभावेन। किं वत्तब्बन्ति असहजातानम्पि भावीनं उपकारिका चेतना सहजातानं उपकारिकाति वत्तब्बमेव नत्थीति अत्थो।
Attano viya sampayuttadhammānampi kiccasādhikā cetanā cittassa byāpārabhāvena lakkhīyatīti āha ‘‘cittapayogo cetanā’’ti. Tāyāti tāya cetanāya. Uppannakiriyatāvisiṭṭheti cittapayogasaṅkhātāya cetanākiriyāya uppattiyā visiṭṭhe visesaṃ āpanne. Yasmiñhi santāne kusalākusalacetanā uppajjati, tattha yathābalaṃ tādisaṃ visesādhānaṃ katvā nirujjhati, yato tattheva avasesapaccayasamavāye tassā phalabhūtāni vipākakaṭattārūpāni nibbattissanti. Tenāha ‘‘sesapaccaya…pe… na aññathā’’ti. Tesanti vipākakaṭattārūpānaṃ. Tenāti cittakiriyabhāvena. Kiṃ vattabbanti asahajātānampi bhāvīnaṃ upakārikā cetanā sahajātānaṃ upakārikāti vattabbameva natthīti attho.
निरुस्साहसन्तभावेनाति उस्साहनं उस्साहो, नत्थि एतस्स उस्साहोति निरुस्साहो, सो एव सन्तभावोति निरुस्साहसन्तभावो, तेन। उस्साहोति च किरियमयचित्तुप्पादस्स पवत्तिआकारो वेदितब्बो, यो ब्यापारोति च वुच्चति, न वीरियुस्साहो। स्वायं यथा असमुग्घातितानुसयानं किरियमयचित्तुप्पादेसु सातिसयो लब्भति, न तथा निरनुसयानं। ततो एव ते सन्तसभावा विपाकुप्पादनब्यापाररहिताव होन्ति, किरियमयचित्तुप्पादताय पन सउस्साहा एवाति ततोपि विसेसनत्थं ‘‘निरुस्साहसन्तभावेना’’ति वुत्तं। एतेनाति निरुस्साहसन्तभावग्गहणेन। सारम्मणादिभावेनाति सारम्मणअरूपधम्मचित्तचेतसिकफस्सादिभावेन। विसदिसविपाकभावं दस्सेति यथावुत्तउस्साहमत्तरहितसन्तभावस्स विपक्कभावमापन्नेसु अरूपधम्मेसु एव लब्भनतो। सोति विपाकभावो। विपाकानं पयोगेन असाधेतब्बतायाति ‘‘छन्दवतो किं नामन सिज्झती’’तिआदिना चित्ताभिसङ्खारपयोगेन यथा कुसलाकुसला निप्फादीयन्ति, एवं विपाकानं पयोगेन अनिप्फादेतब्बत्ता। पयोगेनाति कम्मफलुप्पत्तिमूलहेतुभूतेन पुरिमपयोगेन। यं सन्धाय वुत्तं ‘‘पयोगसम्पत्तिं आगम्म विपच्चन्ती’’तिआदि। अञ्ञथाति पयोगेन विना। सेसपच्चयेसूति कम्मस्स विपाकुप्पादने सहकारीकारणेसु। कम्मस्स कटत्तायेव पयोगे सति असतिपीति वुत्तमेवत्थं अवधारणेन दस्सेन्तो विपाकानं निरुस्साहतं पाकटं करोति। न किलेसवूपसमसन्तभावो यथा तं सन्तानेसु झानसमापत्तीसूति अधिप्पायो। अयञ्च विपाकानं सन्तभावो नानुमानिको, अथ खो पच्चक्खसिद्धोति दस्सेन्तो ‘‘सन्तभावतोयेवा’’तिआदिमाह। तत्थ अभिनिपातग्गहणेन किच्चतो पञ्चविञ्ञाणानि दस्सेति। तेनेवाह ‘‘पञ्चहि विञ्ञाणेहि न किञ्चि धम्मं पटिजानाति अञ्ञत्र अभिनिपातमत्ता’’ति। तप्पच्चयवतन्ति विपाकपच्चयवन्तानं, विपाकपच्चयेन उपकत्तब्बानन्ति अत्थो। अविपाकानं रूपधम्मानं। विपाकानुकुलं पवत्तिन्ति सन्तसभावं पच्चयभावमाह।
Nirussāhasantabhāvenāti ussāhanaṃ ussāho, natthi etassa ussāhoti nirussāho, so eva santabhāvoti nirussāhasantabhāvo, tena. Ussāhoti ca kiriyamayacittuppādassa pavattiākāro veditabbo, yo byāpāroti ca vuccati, na vīriyussāho. Svāyaṃ yathā asamugghātitānusayānaṃ kiriyamayacittuppādesu sātisayo labbhati, na tathā niranusayānaṃ. Tato eva te santasabhāvā vipākuppādanabyāpārarahitāva honti, kiriyamayacittuppādatāya pana saussāhā evāti tatopi visesanatthaṃ ‘‘nirussāhasantabhāvenā’’ti vuttaṃ. Etenāti nirussāhasantabhāvaggahaṇena. Sārammaṇādibhāvenāti sārammaṇaarūpadhammacittacetasikaphassādibhāvena. Visadisavipākabhāvaṃ dasseti yathāvuttaussāhamattarahitasantabhāvassa vipakkabhāvamāpannesu arūpadhammesu eva labbhanato. Soti vipākabhāvo. Vipākānaṃ payogena asādhetabbatāyāti ‘‘chandavato kiṃ nāmana sijjhatī’’tiādinā cittābhisaṅkhārapayogena yathā kusalākusalā nipphādīyanti, evaṃ vipākānaṃ payogena anipphādetabbattā. Payogenāti kammaphaluppattimūlahetubhūtena purimapayogena. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘payogasampattiṃ āgamma vipaccantī’’tiādi. Aññathāti payogena vinā. Sesapaccayesūti kammassa vipākuppādane sahakārīkāraṇesu. Kammassa kaṭattāyeva payoge sati asatipīti vuttamevatthaṃ avadhāraṇena dassento vipākānaṃ nirussāhataṃ pākaṭaṃ karoti. Na kilesavūpasamasantabhāvo yathā taṃ santānesu jhānasamāpattīsūti adhippāyo. Ayañca vipākānaṃ santabhāvo nānumāniko, atha kho paccakkhasiddhoti dassento ‘‘santabhāvatoyevā’’tiādimāha. Tattha abhinipātaggahaṇena kiccato pañcaviññāṇāni dasseti. Tenevāha ‘‘pañcahi viññāṇehi na kiñci dhammaṃ paṭijānāti aññatra abhinipātamattā’’ti. Tappaccayavatanti vipākapaccayavantānaṃ, vipākapaccayena upakattabbānanti attho. Avipākānaṃ rūpadhammānaṃ. Vipākānukulaṃ pavattinti santasabhāvaṃ paccayabhāvamāha.
यथासकं पच्चयेहि निब्बत्तानं पच्चयुप्पन्नानं अनुबलप्पदानं उपत्थम्भकत्तं, तयिदं आहारेसु न नियतं ततो अञ्ञथापि पवत्तनतो। तथा सति तदेव तत्थ कस्मा गहितन्ति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘सतिपि…पे॰… उपत्थम्भकत्तेना’’ति। तेन पधानाप्पधानेसु पधानेन निद्देसो ञायगतोति दस्सेति। कामञ्चेत्थ ‘‘रूपारूपानं उपत्थम्भकत्तेना’’ति अविसेसतो वुत्तं, सामञ्ञजोतना पन विसेसे अवतिट्ठतीति यथारहं पच्चयभावो निद्धारेतब्बो। स्वायं तेसं उपत्थम्भकत्तस्स पधानभावविभावनेनेव आवि भवतीति तमेव दस्सेन्तो ‘‘उपत्थम्भकत्तञ्ही’’तिआदिमाह। फस्समनोसञ्चेतनाविञ्ञाणानि अत्तना सहजातधम्मानं सहुप्पादनभावेन पच्चया होन्तीति आह ‘‘सतिपि जनकत्ते अरूपीनं आहारान’’न्ति। उपत्थम्भकत्तं होति उप्पादतो परम्पि नेसं पच्चयभावतो। असतिपि जनकत्ते उपत्थम्भियमानस्स रूपस्स अञ्ञेहि यथासकं पच्चयेहि जनितत्ता। तेनाह ‘‘चतुसमुट्ठानिकरूपूपत्थम्भकरूपाहारस्सा’’ति। यदग्गेन रूपारूपाहारा अत्तनो फलस्स उप्पत्तिया पच्चया होन्ति, तदग्गेन ठितियापि पच्चया होन्तियेवाति उपत्थम्भकत्तं जनकत्तं न ब्यभिचरति, तस्मा अनुपत्थम्भकस्स आहारस्स कुतो जनकता। तेनाह ‘‘असति पन…पे॰… नत्थीति उपत्थम्भकत्तं पधान’’न्ति। यस्मा जनको अजनकोपि हुत्वा आहारो उपत्थम्भको होति, अनुपत्थम्भको पन हुत्वा जनको न होतियेव, तस्मास्स उपत्थम्भकत्तं पधानन्ति अत्थो। इदानि जनकत्तम्पि आहारानं उपत्थम्भनवसेनेव होतीति दस्सेन्तो ‘‘जनयमानोपि ही’’तिआदिमाह। अविच्छेदवसेनाति सन्ततिया घट्टनवसेन।
Yathāsakaṃ paccayehi nibbattānaṃ paccayuppannānaṃ anubalappadānaṃ upatthambhakattaṃ, tayidaṃ āhāresu na niyataṃ tato aññathāpi pavattanato. Tathā sati tadeva tattha kasmā gahitanti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘satipi…pe… upatthambhakattenā’’ti. Tena padhānāppadhānesu padhānena niddeso ñāyagatoti dasseti. Kāmañcettha ‘‘rūpārūpānaṃ upatthambhakattenā’’ti avisesato vuttaṃ, sāmaññajotanā pana visese avatiṭṭhatīti yathārahaṃ paccayabhāvo niddhāretabbo. Svāyaṃ tesaṃ upatthambhakattassa padhānabhāvavibhāvaneneva āvi bhavatīti tameva dassento ‘‘upatthambhakattañhī’’tiādimāha. Phassamanosañcetanāviññāṇāni attanā sahajātadhammānaṃ sahuppādanabhāvena paccayā hontīti āha ‘‘satipi janakatte arūpīnaṃ āhārāna’’nti. Upatthambhakattaṃ hoti uppādato parampi nesaṃ paccayabhāvato. Asatipi janakatte upatthambhiyamānassa rūpassa aññehi yathāsakaṃ paccayehi janitattā. Tenāha ‘‘catusamuṭṭhānikarūpūpatthambhakarūpāhārassā’’ti. Yadaggena rūpārūpāhārā attano phalassa uppattiyā paccayā honti, tadaggena ṭhitiyāpi paccayā hontiyevāti upatthambhakattaṃ janakattaṃ na byabhicarati, tasmā anupatthambhakassa āhārassa kuto janakatā. Tenāha ‘‘asati pana…pe… natthīti upatthambhakattaṃ padhāna’’nti. Yasmā janako ajanakopi hutvā āhāro upatthambhako hoti, anupatthambhako pana hutvā janako na hotiyeva, tasmāssa upatthambhakattaṃ padhānanti attho. Idāni janakattampi āhārānaṃ upatthambhanavaseneva hotīti dassento ‘‘janayamānopi hī’’tiādimāha. Avicchedavasenāti santatiyā ghaṭṭanavasena.
यदि अधिपतियट्ठो इन्द्रियपच्चयता, एवं सन्ते अधिपतिपच्चयतो इन्द्रियपच्चयस्स किं नानाकरणन्ति चोदनं मनसि कत्वा तं तेसं नानाकरणं दस्सेन्तो ‘‘न अधिपतिपच्चयधम्मानं विया’’तिआदिमाह। तत्थ पवत्तिनिवारकेति अत्तनो अधिपतिपच्चयपवत्तिया निवारके अञ्ञे अधिपतिपच्चयधम्मे। अभिभवित्वा पवत्तनेनाति पुरिमाभिसङ्खारसिद्धेन धोरेय्यभावेन अभिभुय्य पवत्तिया। गरुभावोति जेट्ठकभावो। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – येन जेट्ठकभावेन छन्दादयो अत्तनो पवत्तिविबन्धके तुल्ययोगीधम्मे तदञ्ञधम्मे विय अभिभुय्य पवत्तन्ति, न सो इन्द्रियपच्चयताय अधिपतियट्ठोति अधिप्पेतोति। अथ को चरहीति आह ‘‘अथ खो’’तिआदि। दस्सनादिकिच्चेसु निमित्तभूतेसु चक्खुविञ्ञाणादीहि चक्खादीहि पच्चयेहि चक्खादीनं अनुवत्तनीयताति सम्बन्धो। जीवने अनुपालने जीवन्तेहि सहजातधम्मेहि जीवितस्स, सुखितादीहि सुखितदुक्खितसोमनस्सितदोमनस्सितुपेक्खितेहि सहजातधम्मेहि सुखादीनं अनुवत्तनीयताति योजना। तंतंकिच्चेसूति वुत्तमेव दस्सनादिकिच्चं पच्चामसति। चक्खादयो पच्चया एतेसन्ति चक्खादिपच्चया, चक्खुविञ्ञाणादयो। तेहि चक्खादिपच्चयेहि। चक्खादीनन्ति चक्खादिजीवितसुखादिसद्धादीनं।
Yadi adhipatiyaṭṭho indriyapaccayatā, evaṃ sante adhipatipaccayato indriyapaccayassa kiṃ nānākaraṇanti codanaṃ manasi katvā taṃ tesaṃ nānākaraṇaṃ dassento ‘‘na adhipatipaccayadhammānaṃ viyā’’tiādimāha. Tattha pavattinivāraketi attano adhipatipaccayapavattiyā nivārake aññe adhipatipaccayadhamme. Abhibhavitvā pavattanenāti purimābhisaṅkhārasiddhena dhoreyyabhāvena abhibhuyya pavattiyā. Garubhāvoti jeṭṭhakabhāvo. Ayañhettha saṅkhepattho – yena jeṭṭhakabhāvena chandādayo attano pavattivibandhake tulyayogīdhamme tadaññadhamme viya abhibhuyya pavattanti, na so indriyapaccayatāya adhipatiyaṭṭhoti adhippetoti. Atha ko carahīti āha ‘‘atha kho’’tiādi. Dassanādikiccesu nimittabhūtesu cakkhuviññāṇādīhi cakkhādīhi paccayehi cakkhādīnaṃ anuvattanīyatāti sambandho. Jīvane anupālane jīvantehi sahajātadhammehi jīvitassa, sukhitādīhi sukhitadukkhitasomanassitadomanassitupekkhitehi sahajātadhammehi sukhādīnaṃ anuvattanīyatāti yojanā. Taṃtaṃkiccesūti vuttameva dassanādikiccaṃ paccāmasati. Cakkhādayo paccayā etesanti cakkhādipaccayā, cakkhuviññāṇādayo. Tehi cakkhādipaccayehi. Cakkhādīnanti cakkhādijīvitasukhādisaddhādīnaṃ.
तेसु किच्चेसूति दस्सनादिकिच्चेसु। चक्खादीनं इस्सरियं अधिपतियट्ठो, सा इन्द्रियपच्चयताति अत्थो। तप्पच्चयानं चक्खुविञ्ञाणादीनं तदनुवत्तनेन तेसं चक्खादीनं अनुवत्तनेन। तत्थ दस्सनादिकिच्चे। पवत्तीति च इदं तस्स अधिपतियट्ठस्स पाकटकरणं। अनुवत्तकेन हि अनुवत्तनीयो अधिपतियट्ठो पाकटो होति। यथा चक्खादीनं किच्चवसेन अधिपतियट्ठो, न एवं भावद्वयस्स। तस्स पन तादिसेन कारणतामत्तेनाति दस्सेन्तो ‘‘इत्थिपुरिसिन्द्रियानं पना’’तिआदिमाह। पच्चयेहीति कम्मादिपच्चयेहि। ततोति इत्थादिग्गहणपच्चयभावतो। तंसहितसन्तानेति इत्थिन्द्रियादिसहितसन्ताने। ‘‘सुखिन्द्रियदुक्खिन्द्रियानिपि चक्खादिग्गहणेन गहितानी’’ति इदं इन्द्रियपच्चयमेव सन्धाय वुत्तं, पच्छाजातादीहि पन तानि रूपधम्मानम्पि पच्चया होन्तियेव।
Tesu kiccesūti dassanādikiccesu. Cakkhādīnaṃ issariyaṃ adhipatiyaṭṭho, sā indriyapaccayatāti attho. Tappaccayānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ tadanuvattanena tesaṃ cakkhādīnaṃ anuvattanena. Tattha dassanādikicce. Pavattīti ca idaṃ tassa adhipatiyaṭṭhassa pākaṭakaraṇaṃ. Anuvattakena hi anuvattanīyo adhipatiyaṭṭho pākaṭo hoti. Yathā cakkhādīnaṃ kiccavasena adhipatiyaṭṭho, na evaṃ bhāvadvayassa. Tassa pana tādisena kāraṇatāmattenāti dassento ‘‘itthipurisindriyānaṃ panā’’tiādimāha. Paccayehīti kammādipaccayehi. Tatoti itthādiggahaṇapaccayabhāvato. Taṃsahitasantāneti itthindriyādisahitasantāne. ‘‘Sukhindriyadukkhindriyānipi cakkhādiggahaṇena gahitānī’’ti idaṃ indriyapaccayameva sandhāya vuttaṃ, pacchājātādīhi pana tāni rūpadhammānampi paccayā hontiyeva.
लक्खणारम्मणूपनिज्झानभूतानन्ति अनिच्चतादिलक्खणस्स पथवीकसिणादिआरम्मणस्स च उपनिज्झानवसेन पवत्तानं। वितक्कादीनन्ति वितक्कविचारपीतिवेदनाचित्तेकग्गतानं। उपगन्त्वा निज्झानन्ति उपनिकच्च निज्झानज्झानारम्मणस्स झानचक्खुना ब्यत्ततरं ओलोकनं अत्थतो चिन्तनमेव होतीति वुत्तं ‘‘पेक्खनं चिन्तनञ्चा’’ति। तेनेवाह ‘‘वितक्कनादिवसेना’’ति। वितक्कादीनंयेव साधारणो, येन तेयेव ‘‘झानङ्गानी’’ति वुच्चन्ति। सुखदुक्खवेदनाद्वयन्ति सामञ्ञवचनम्पि उपनिज्झायनट्ठस्स अधिकतत्ता अनुपनिज्झानसभावमेव तं बोधेतीति आह ‘‘सुखिन्द्रियदुक्खिन्द्रियद्वय’’न्ति। तञ्हि इधाधिप्पेतब्बं, न सोमनस्सदोमनस्सिन्द्रियं। तेन वुत्तं ‘‘अधिप्पायो’’ति। अझानङ्गा उपेक्खाचित्तेकग्गता पञ्चविञ्ञाणसहगता दट्ठब्बा वितक्कपच्छिमकत्ता झानङ्गानं। यदि एवन्ति झानङ्गवचनेनेव अझानङ्गानं निवत्तनं कतं, एवं सन्ते। एकन्तेन न उपेक्खाय विय अनेकन्तेन। अनेकन्तिकञ्हि उपेक्खाय अझानङ्गत्तं। यदि एकन्तेन अझानङ्गं सुखदुक्खिन्द्रियं, अथ कथं पसङ्गोति आह ‘‘झानङ्गट्ठाने निद्दिट्ठत्ता’’ति। अथ वा यदि एकन्तेन अझानङ्गतं वेदनाद्वयं, कथं झानङ्गवोहारोति आह ‘‘झानङ्गट्ठाने निद्दिट्ठत्ता’’ति। सतिपि…पे॰… दस्सनत्थं ‘‘ठपेत्वा सुखदुक्खिन्द्रियद्वय’’न्ति वुत्तन्ति योजना । यदि एवं यथावुत्तवेदनाद्वयेन सद्धिं तादिसा उपेक्खाचित्तेकग्गता कस्मा न ठपिताति आह ‘‘उपेक्खा…पे॰… अत्थी’’ति, पञ्चविञ्ञाणसहगतानं झानपच्चयभावो पन नत्थि, न इतरेसन्ति अधिप्पायो। गहणं कतं उपेक्खाचित्तेकग्गतानन्ति आनेत्वा योजना।
Lakkhaṇārammaṇūpanijjhānabhūtānanti aniccatādilakkhaṇassa pathavīkasiṇādiārammaṇassa ca upanijjhānavasena pavattānaṃ. Vitakkādīnanti vitakkavicārapītivedanācittekaggatānaṃ. Upagantvā nijjhānanti upanikacca nijjhānajjhānārammaṇassa jhānacakkhunā byattataraṃ olokanaṃ atthato cintanameva hotīti vuttaṃ ‘‘pekkhanaṃ cintanañcā’’ti. Tenevāha ‘‘vitakkanādivasenā’’ti. Vitakkādīnaṃyeva sādhāraṇo, yena teyeva ‘‘jhānaṅgānī’’ti vuccanti. Sukhadukkhavedanādvayanti sāmaññavacanampi upanijjhāyanaṭṭhassa adhikatattā anupanijjhānasabhāvameva taṃ bodhetīti āha ‘‘sukhindriyadukkhindriyadvaya’’nti. Tañhi idhādhippetabbaṃ, na somanassadomanassindriyaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘adhippāyo’’ti. Ajhānaṅgā upekkhācittekaggatā pañcaviññāṇasahagatā daṭṭhabbā vitakkapacchimakattā jhānaṅgānaṃ. Yadi evanti jhānaṅgavacaneneva ajhānaṅgānaṃ nivattanaṃ kataṃ, evaṃ sante. Ekantena na upekkhāya viya anekantena. Anekantikañhi upekkhāya ajhānaṅgattaṃ. Yadi ekantena ajhānaṅgaṃ sukhadukkhindriyaṃ, atha kathaṃ pasaṅgoti āha ‘‘jhānaṅgaṭṭhāne niddiṭṭhattā’’ti. Atha vā yadi ekantena ajhānaṅgataṃ vedanādvayaṃ, kathaṃ jhānaṅgavohāroti āha ‘‘jhānaṅgaṭṭhāne niddiṭṭhattā’’ti. Satipi…pe… dassanatthaṃ ‘‘ṭhapetvā sukhadukkhindriyadvaya’’nti vuttanti yojanā . Yadi evaṃ yathāvuttavedanādvayena saddhiṃ tādisā upekkhācittekaggatā kasmā na ṭhapitāti āha ‘‘upekkhā…pe… atthī’’ti, pañcaviññāṇasahagatānaṃ jhānapaccayabhāvo pana natthi, na itaresanti adhippāyo. Gahaṇaṃ kataṃ upekkhācittekaggatānanti ānetvā yojanā.
यतो ततो वाति दुग्गतितो वा सुगतितो वा संकिलेसतो वा वोदानतो वा निय्यानट्ठो, स्वायं यथाक्कमं सम्मा मिच्छा वा होतीति आह ‘‘सम्मा वा मिच्छा वाति अत्थो’’ति। अहेतुकचित्तेसु न लब्भन्तीति एत्थ अहेतुकचित्तेसु एव न लब्भन्तीति एवमवधारणं गहेतब्बं, न अहेतुकचित्तेसु न लब्भन्ति एवाति। तस्मा पुरिमस्मिञ्हि अवधारणे अहेतुकचित्तेसु अलाभो नियतोति सो पतियोगीसु निवत्तितो होति। तेनाह ‘‘सहेतुकचित्तेसु अलाभाभावदस्सनत्थं वुत्त’’न्ति। दुतिये पन अहेतुकचित्तानि अलाभे नियतानीति तेसु अनवसेसतो अलाभेन भवितब्बं। तथा सति यो केसुचि अहेतुकचित्तेसु झानपच्चयो लब्भति, सोपि निवारितो सिया। तेन वुत्तं ‘‘न अहेतुकचित्तेसू’’तिआदि। तत्थ लाभाभावदस्सनत्थन्ति लाभाभावस्सेव दस्सनत्थं न वुत्तन्ति अत्थो। तेन एकच्चालाभो अपटिक्खित्तो होति। तेनेवाह ‘‘कत्थचि कस्सचि लाभो न निवारितो’’ति। एवं अत्थे गय्हमानेति एवं वुत्तनयेन पठमपदावधारणवसेन अत्थे विञ्ञायमाने। एत्तकमेव विञ्ञायेय्याति अहेतुकचित्तेसु केसुचि चित्तेसु झानमग्गपच्चयेसु कस्सचि पच्चयस्स लाभो न निवारितोति एत्तकमेव विञ्ञायेय्य अविसेसेन वुत्तत्ता। किं पनेत्थ उपरि कातब्बन्ति आह ‘‘न सवितक्क…पे॰… कत’’न्ति। यदिपि न कतं, अत्थतो पन तं कतमेवाति वेदितब्बं।
Yato tato vāti duggatito vā sugatito vā saṃkilesato vā vodānato vā niyyānaṭṭho, svāyaṃ yathākkamaṃ sammā micchā vā hotīti āha ‘‘sammā vā micchā vāti attho’’ti. Ahetukacittesu na labbhantīti ettha ahetukacittesu eva na labbhantīti evamavadhāraṇaṃ gahetabbaṃ, na ahetukacittesu na labbhanti evāti. Tasmā purimasmiñhi avadhāraṇe ahetukacittesu alābho niyatoti so patiyogīsu nivattito hoti. Tenāha ‘‘sahetukacittesu alābhābhāvadassanatthaṃ vutta’’nti. Dutiye pana ahetukacittāni alābhe niyatānīti tesu anavasesato alābhena bhavitabbaṃ. Tathā sati yo kesuci ahetukacittesu jhānapaccayo labbhati, sopi nivārito siyā. Tena vuttaṃ ‘‘na ahetukacittesū’’tiādi. Tattha lābhābhāvadassanatthanti lābhābhāvasseva dassanatthaṃ na vuttanti attho. Tena ekaccālābho apaṭikkhitto hoti. Tenevāha ‘‘katthaci kassaci lābho na nivārito’’ti. Evaṃ atthe gayhamāneti evaṃ vuttanayena paṭhamapadāvadhāraṇavasena atthe viññāyamāne. Ettakameva viññāyeyyāti ahetukacittesu kesuci cittesu jhānamaggapaccayesu kassaci paccayassa lābho na nivāritoti ettakameva viññāyeyya avisesena vuttattā. Kiṃ panettha upari kātabbanti āha ‘‘na savitakka…pe… kata’’nti. Yadipi na kataṃ, atthato pana taṃ katamevāti veditabbaṃ.
अहेतुकचित्तेसु वा लाभाभावदस्सनत्थेतिआदि पच्छिमपदावधारणवसेन अत्थदस्सनं। तस्माति यस्मा अहेतुकचित्तेसु न लब्भन्ति एवाति एवं नियमे करियमाने यथावुत्तो अत्थो सम्भवति, तस्मा। अयञ्च अत्थो पाठन्तरेनपि संसन्दतीति दस्सेतुं ‘‘येन अलाभेना’’तिआदि वुत्तं। तं अलाभन्ति तं धम्मसङ्गणियं पकासितं अलाभं। एसाति एस इध पट्ठानवण्णनायं ‘‘अहेतुकचित्तेसु न लब्भन्ती’’ति अलाभो वुत्तो। कीदिसो पन अलाभोति तं दस्सेन्तो ‘‘यथा ही’’तिआदिमाह। तत्थ सहेतुकेसूति सहेतुकचित्तेसु। सङ्कड्ढित्वाति अविसटे कत्वा। एकत्तगतभावकरणन्ति एकभावापादनं। इमस्मिं पन पकरणे झानपच्चयो वुत्तोव यथालाभपच्चयाकारविभावने देसनाय तप्परभावतो।
Ahetukacittesu vā lābhābhāvadassanatthetiādi pacchimapadāvadhāraṇavasena atthadassanaṃ. Tasmāti yasmā ahetukacittesu na labbhanti evāti evaṃ niyame kariyamāne yathāvutto attho sambhavati, tasmā. Ayañca attho pāṭhantarenapi saṃsandatīti dassetuṃ ‘‘yena alābhenā’’tiādi vuttaṃ. Taṃ alābhanti taṃ dhammasaṅgaṇiyaṃ pakāsitaṃ alābhaṃ. Esāti esa idha paṭṭhānavaṇṇanāyaṃ ‘‘ahetukacittesu na labbhantī’’ti alābho vutto. Kīdiso pana alābhoti taṃ dassento ‘‘yathā hī’’tiādimāha. Tattha sahetukesūti sahetukacittesu. Saṅkaḍḍhitvāti avisaṭe katvā. Ekattagatabhāvakaraṇanti ekabhāvāpādanaṃ. Imasmiṃ pana pakaraṇe jhānapaccayo vuttova yathālābhapaccayākāravibhāvane desanāya tapparabhāvato.
समन्ति अविसमं, सम्मा, सह वा। पकारेहीति एकवत्थुकतादिप्पकारेहि। युत्ततायाति संसट्ठताय। सा पन संसट्ठता यस्मा सभावतो अनेकेसम्पि सतं एकत्तगमनं विय होति, तस्मा वुत्तं ‘‘एकीभावोपगमनेन विय उपकारकता’’ति। एवं उपकारकता च तेसं बहूनं सहच्च एकत्तकारिताय निदस्सेतब्बा।
Samanti avisamaṃ, sammā, saha vā. Pakārehīti ekavatthukatādippakārehi. Yuttatāyāti saṃsaṭṭhatāya. Sā pana saṃsaṭṭhatā yasmā sabhāvato anekesampi sataṃ ekattagamanaṃ viya hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘ekībhāvopagamanena viya upakārakatā’’ti. Evaṃ upakārakatā ca tesaṃ bahūnaṃ sahacca ekattakāritāya nidassetabbā.
युत्तानम्पि सतन्ति वुत्तप्पकारेन संसट्ठताय अञ्ञमञ्ञसम्बन्धताय युत्तानम्पि समानानं। अयञ्च युत्तता न सम्पयुत्तपच्चयताय विय पच्चयधम्मेसु पच्चयुप्पन्नधम्मेसु च वेदितब्बा, केवलं तत्थ अरूपसभावत्ता उभयं समधुरं, इध रूपारूपसभावत्ता विधुरन्ति अयं विसेसो। विप्पयुत्तभावेनाति विसंसट्ठभावेन। तेन वुत्तं ‘‘नानत्तूपगमेना’’ति। इदञ्हेत्थ विप्पयुत्तताय विसेसनं या नानत्तूपगमनसङ्खाता विप्पयुत्तता, न सा ‘‘ञाणविप्पयुत्त’’न्तिआदीसु विय अभावमत्तन्ति, अयञ्च उपकारकता विना संसग्गेन सहावट्ठायिताय किच्चकारितादीहि निदस्सेतब्बा। न हीतिआदि ‘‘युत्तान’’न्ति वुत्तस्स अत्थस्स समत्थनं ‘‘तादिसे योगे सतियेव विप्पयुत्तपच्चयता’’ति। तेनाह ‘‘न ही’’तिआदि। तस्सत्थो – यथा ‘‘वत्थु खन्धानं, सहजाता कुसला खन्धा चित्तसमुट्ठानानं रूपानं, पच्छाजाता कुसला खन्धा पुरेजातस्स इमस्स कायस्स विप्पयुत्तपच्चयेन पच्चयो’’तिआदिवचनतो (पट्ठा॰ १.१.४३४) वत्थुसहजातपच्छाजातवसेन युत्तानं अत्थि विप्पयुत्तपच्चयता, न एवं अयुत्तानं वत्थुसहजात…पे॰… अत्थीति। यदि एवं रूपानं रूपेहि कस्मा विप्पयुत्तपच्चयो न वुत्तोति आह ‘‘रूपानं पना’’तिआदि। विप्पयोगोयेव नत्थि सम्पयोगासङ्काय अभावतो। सम्पयुज्जमानानञ्हि अरूपानं रूपेहि, रूपानञ्च तेहि सिया सम्पयोगासङ्का, सम्पयोगलक्खणं पन नत्थीति तेसं विप्पयोगो वुत्तो। तेनाह ‘‘चतूहि सम्पयोगो चतूहि विप्पयोगो’’ति।
Yuttānampi satanti vuttappakārena saṃsaṭṭhatāya aññamaññasambandhatāya yuttānampi samānānaṃ. Ayañca yuttatā na sampayuttapaccayatāya viya paccayadhammesu paccayuppannadhammesu ca veditabbā, kevalaṃ tattha arūpasabhāvattā ubhayaṃ samadhuraṃ, idha rūpārūpasabhāvattā vidhuranti ayaṃ viseso. Vippayuttabhāvenāti visaṃsaṭṭhabhāvena. Tena vuttaṃ ‘‘nānattūpagamenā’’ti. Idañhettha vippayuttatāya visesanaṃ yā nānattūpagamanasaṅkhātā vippayuttatā, na sā ‘‘ñāṇavippayutta’’ntiādīsu viya abhāvamattanti, ayañca upakārakatā vinā saṃsaggena sahāvaṭṭhāyitāya kiccakāritādīhi nidassetabbā. Na hītiādi ‘‘yuttāna’’nti vuttassa atthassa samatthanaṃ ‘‘tādise yoge satiyeva vippayuttapaccayatā’’ti. Tenāha ‘‘na hī’’tiādi. Tassattho – yathā ‘‘vatthu khandhānaṃ, sahajātā kusalā khandhā cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ, pacchājātā kusalā khandhā purejātassa imassa kāyassa vippayuttapaccayena paccayo’’tiādivacanato (paṭṭhā. 1.1.434) vatthusahajātapacchājātavasena yuttānaṃ atthi vippayuttapaccayatā, na evaṃ ayuttānaṃ vatthusahajāta…pe… atthīti. Yadi evaṃ rūpānaṃ rūpehi kasmā vippayuttapaccayo na vuttoti āha ‘‘rūpānaṃ panā’’tiādi. Vippayogoyeva natthi sampayogāsaṅkāya abhāvato. Sampayujjamānānañhi arūpānaṃ rūpehi, rūpānañca tehi siyā sampayogāsaṅkā, sampayogalakkhaṇaṃ pana natthīti tesaṃ vippayogo vutto. Tenāha ‘‘catūhi sampayogo catūhi vippayogo’’ti.
अत्थि मे पापकम्मं कतन्ति कतभावविसिट्ठा अत्थिता वुच्चमाना किरियाय सिद्धभावमेव दीपेति, न सिज्झमानतन्ति आह ‘‘निब्बत्ततालक्खणं अत्थिभाव’’न्ति। अत्थतो पन कम्मस्स अनिब्बत्तफलताय एवमेत्थ अत्थिता वेदितब्बा। अत्थि पुग्गलोति पनेत्थ तस्सा पञ्ञत्तिया गहेतब्बता, तदुपादानस्स वा पबन्धाविच्छेदो लब्भतेवाति वुत्तं ‘‘उपलब्भमानतालक्खणं अत्थिभाव’’न्ति। पच्चयधम्मस्स यदिपि उप्पादतो पट्ठाय याव भङ्गा लब्भमानता अत्थिभावो, तथापि तस्स यथा उप्पादक्खणतो ठितिक्खणे सातिसयो ब्यापारो, एवं पच्चयुप्पन्नेपीति वुत्तं ‘‘सतिपि जनकत्ते उपत्थम्भकप्पट्ठाना अत्थिभावेन उपकारकता’’ति। वत्थारम्मणसहजातादीनन्ति आदि-सद्देन पुरेजातपच्छाजातादीनि सङ्गण्हाति। अत्थिभावेनेव न निस्सयादिभावेनाति ‘‘साधारण’’न्ति वुत्तं उपकारकत्तं विभावेति।
Atthime pāpakammaṃ katanti katabhāvavisiṭṭhā atthitā vuccamānā kiriyāya siddhabhāvameva dīpeti, na sijjhamānatanti āha ‘‘nibbattatālakkhaṇaṃ atthibhāva’’nti. Atthato pana kammassa anibbattaphalatāya evamettha atthitā veditabbā. Atthi puggaloti panettha tassā paññattiyā gahetabbatā, tadupādānassa vā pabandhāvicchedo labbhatevāti vuttaṃ ‘‘upalabbhamānatālakkhaṇaṃ atthibhāva’’nti. Paccayadhammassa yadipi uppādato paṭṭhāya yāva bhaṅgā labbhamānatā atthibhāvo, tathāpi tassa yathā uppādakkhaṇato ṭhitikkhaṇe sātisayo byāpāro, evaṃ paccayuppannepīti vuttaṃ ‘‘satipi janakatte upatthambhakappaṭṭhānā atthibhāvena upakārakatā’’ti. Vatthārammaṇasahajātādīnanti ādi-saddena purejātapacchājātādīni saṅgaṇhāti. Atthibhāveneva na nissayādibhāvenāti ‘‘sādhāraṇa’’nti vuttaṃ upakārakattaṃ vibhāveti.
फस्सादीनं अनेकेसं सहभावो नत्थीति इदं न एकचित्तुप्पादपरियापन्ने सन्धाय, अथ खो नानाचित्तुप्पादपरियापन्नेति दस्सेन्तो ‘‘एकस्मिं फस्सादिसमुदाये सति दुतियो न होती’’ति आह। स्वायमत्थो ‘‘सहभावो नत्थी’’ति सहभावपटिक्खेपेनेव विञ्ञायति। एत्तावता पन अनवबुज्झन्तानं वसेन विवरित्वा वुत्तो। तेनाति अनेकेसं फस्सादीनं सहभावाभावेन। यदि नत्थितामत्तेन उपकारकता नत्थिपच्चयता, अनानन्तरातीतवसेनपि सियाति चोदनं सन्धायाह ‘‘सतिपी’’तिआदि। तानीति पुरिमतरचित्तानि। ददमानं वियाति कस्मा वुत्तं, ननु ओकासं देतियेव। तथा हि वुत्तं ‘‘पवत्तिओकासदानेन उपकारकता’’ति? सच्चमेतं, एवमज्झासया विय पच्चयधम्मा अभावं गच्छन्तीति दस्सनत्थं विय-सद्दग्गहणं।
Phassādīnaṃ anekesaṃ sahabhāvo natthīti idaṃ na ekacittuppādapariyāpanne sandhāya, atha kho nānācittuppādapariyāpanneti dassento ‘‘ekasmiṃ phassādisamudāye sati dutiyo na hotī’’ti āha. Svāyamattho ‘‘sahabhāvo natthī’’ti sahabhāvapaṭikkhepeneva viññāyati. Ettāvatā pana anavabujjhantānaṃ vasena vivaritvā vutto. Tenāti anekesaṃ phassādīnaṃ sahabhāvābhāvena. Yadi natthitāmattena upakārakatā natthipaccayatā, anānantarātītavasenapi siyāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘satipī’’tiādi. Tānīti purimataracittāni. Dadamānaṃ viyāti kasmā vuttaṃ, nanu okāsaṃ detiyeva. Tathā hi vuttaṃ ‘‘pavattiokāsadānena upakārakatā’’ti? Saccametaṃ, evamajjhāsayā viya paccayadhammā abhāvaṃ gacchantīti dassanatthaṃ viya-saddaggahaṇaṃ.
नत्थिताविगमानं सतिपि पच्चयस्स धम्मस्स अनुपलद्धितासामञ्ञे नत्थिविगतपच्चयेसु लब्भमानं विसेसमत्थं विभावेतुं ‘‘एत्थ चा’’तिआदि वुत्तं। अभावमत्तेनाति हुत्वा अभावमत्तेन। तेनेत्थ निरोधानन्तरं पच्चयधम्मस्स उपकारकत्तं आह, यथा तं ‘‘ओकासदान’’न्ति वुत्तं। सभावविगमेनाति एतेन निरोधतो परम्पि यतो ‘‘विगतता निरोधप्पत्तता’’ति वुत्तं। पच्चयधम्मे यासं नत्थिताविगततानं वसेन नत्थिविगतपच्चया वुत्ता, तासं विसेसे दस्सिते नत्थिविगतपच्चयानं विसेसो दस्सितो होतीति ‘‘नत्थिता च निरोधानन्तरसुञ्ञता विगतता निरोधप्पत्तता’’ति वुत्तं, तत्थ निरोधानन्तरा न निरोधसमकालाति अधिप्पायो। तथाति इमिना यथा पच्चयधम्माविसेसेपि नत्थिविगतपच्चयभावविसेसो निद्धारितो, तथा अत्थिअविगतपच्चयभावविसेसोति इममत्थं उपसंहरति। यथा हि निरोधानन्तरनिरोधप्पत्तीहि नत्थिविगततानं भेदो लक्खितो, एवं पच्चयधम्मस्स धरमानतानिरोधानुपगमेहि अत्थिअविगततानन्ति। कथं पनायं धम्माविसेसे पच्चयभावविसेसो दुविञ्ञेय्यरूपेन ठितो सम्मा विभाविस्सतीति आह ‘‘धम्मानञ्ही’’तिआदि। तदभिसमयाय तेसं पच्चयविसेसानं अधिगमत्थं।
Natthitāvigamānaṃ satipi paccayassa dhammassa anupaladdhitāsāmaññe natthivigatapaccayesu labbhamānaṃ visesamatthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘ettha cā’’tiādi vuttaṃ. Abhāvamattenāti hutvā abhāvamattena. Tenettha nirodhānantaraṃ paccayadhammassa upakārakattaṃ āha, yathā taṃ ‘‘okāsadāna’’nti vuttaṃ. Sabhāvavigamenāti etena nirodhato parampi yato ‘‘vigatatā nirodhappattatā’’ti vuttaṃ. Paccayadhamme yāsaṃ natthitāvigatatānaṃ vasena natthivigatapaccayā vuttā, tāsaṃ visese dassite natthivigatapaccayānaṃ viseso dassito hotīti ‘‘natthitā ca nirodhānantarasuññatā vigatatā nirodhappattatā’’ti vuttaṃ, tattha nirodhānantarā na nirodhasamakālāti adhippāyo. Tathāti iminā yathā paccayadhammāvisesepi natthivigatapaccayabhāvaviseso niddhārito, tathā atthiavigatapaccayabhāvavisesoti imamatthaṃ upasaṃharati. Yathā hi nirodhānantaranirodhappattīhi natthivigatatānaṃ bhedo lakkhito, evaṃ paccayadhammassa dharamānatānirodhānupagamehi atthiavigatatānanti. Kathaṃ panāyaṃ dhammāvisese paccayabhāvaviseso duviññeyyarūpena ṭhito sammā vibhāvissatīti āha ‘‘dhammānañhī’’tiādi. Tadabhisamayāya tesaṃ paccayavisesānaṃ adhigamatthaṃ.
चतूसु खन्धेसु एकस्सपि असङ्गहितत्ताभावतो अनन्तरादीहीति विभत्तिं परिणामेत्वा योजना। अञ्ञन्ति सुखुमरूपं। न हि तं पुरेजातपच्चयो होति। ननु च रूपरूपम्पि पुरेजातपच्चयभावेन कुसलत्तिके नागतन्ति आह ‘‘रूपरूपं पना’’तिआदि। अञ्ञत्थ आगतमेवाति यदिपि कुसलत्तिके नागतं, सनिदस्सनत्तिकादीसु पन आगतत्ता न सक्का रूपरूपस्स पुरेजातपच्चयतं पटिक्खिपितुन्ति अत्थो।
Catūsu khandhesu ekassapi asaṅgahitattābhāvato anantarādīhīti vibhattiṃ pariṇāmetvā yojanā. Aññanti sukhumarūpaṃ. Na hi taṃ purejātapaccayo hoti. Nanu ca rūparūpampi purejātapaccayabhāvena kusalattike nāgatanti āha ‘‘rūparūpaṃ panā’’tiādi. Aññattha āgatamevāti yadipi kusalattike nāgataṃ, sanidassanattikādīsu pana āgatattā na sakkā rūparūpassa purejātapaccayataṃ paṭikkhipitunti attho.
पच्चयुद्देसवण्णना निट्ठिता।
Paccayuddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
