| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अपदान-अट्ठकथा • Apadāna-aṭṭhakathā |
२.पच्चेकबुद्धअपदानवण्णना
2.Paccekabuddhaapadānavaṇṇanā
ततो अनन्तरं अपदानं सङ्गायन्तो ‘‘पच्चेकबुद्धापदानं, आवुसो आनन्द, भगवता कत्थ पञ्ञत्त’’न्ति पुट्ठो ‘‘अथ पच्चेकबुद्धापदानं सुणाथा’’ति आह। तेसं अपदानत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव।
Tato anantaraṃ apadānaṃ saṅgāyanto ‘‘paccekabuddhāpadānaṃ, āvuso ānanda, bhagavatā kattha paññatta’’nti puṭṭho ‘‘atha paccekabuddhāpadānaṃ suṇāthā’’ti āha. Tesaṃ apadānattho heṭṭhā vuttoyeva.
८३. ‘‘सुणाथा’’ति वुत्तपदं उप्पत्तिनिब्बत्तिवसेन पकासेन्तो ‘‘तथागतं जेतवने वसन्त’’न्तिआदिमाह। तत्थ जेतकुमारस्स नामवसेन तथासञ्ञिते विहारे चतूहि इरियापथविहारेहि दिब्बब्रह्मअरियविहारेहि वा वसन्तं विहरन्तं यथा पुरिमका विपस्सिआदयो बुद्धा समत्तिंसपारमियो पूरेत्वा आगता, तथा अम्हाकम्पि भगवा आगतोति तथागतो। तं तथागतं जेतवने वसन्तन्ति सम्बन्धो। वेदेहमुनीति वेदेहरट्ठे जाता वेदेही, वेदेहिया पुत्तो वेदेहिपुत्तो। मोनं वुच्चति ञाणं, तेन इतो गतो पवत्तोति मुनि। वेदेहिपुत्तो च सो मुनि चेति ‘‘वेदेहिपुत्तमुनी’’ति वत्तब्बे ‘‘वण्णागमो’’तिआदिना निरुत्तिनयेन इ-कारस्स अत्तं पुत्त-सद्दस्स च लोपं कत्वा ‘‘वेदेहमुनी’’ति वुत्तं। ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं सतिमन्तानं धितिमन्तानं गतिमन्तानं बहुस्सुतानं उपट्ठाकानं यदिदं आनन्दो’’ति (अ॰ नि॰ १.२१९-२२३) एतदग्गे ठपितो आयस्मा आनन्दो नतङ्गो नमनकायङ्गो अञ्जलिको हुत्वा ‘‘भन्ते, पच्चेकबुद्धा नाम कीदिसा होन्ती’’ति अपुच्छीति सम्बन्धो। ते पच्चेकबुद्धा केहि हेतुभि केहि कारणेहि भवन्ति उप्पज्जन्ति। वीराति भगवन्तं आलपति।
83. ‘‘Suṇāthā’’ti vuttapadaṃ uppattinibbattivasena pakāsento ‘‘tathāgataṃ jetavane vasanta’’ntiādimāha. Tattha jetakumārassa nāmavasena tathāsaññite vihāre catūhi iriyāpathavihārehi dibbabrahmaariyavihārehi vā vasantaṃ viharantaṃ yathā purimakā vipassiādayo buddhā samattiṃsapāramiyo pūretvā āgatā, tathā amhākampi bhagavā āgatoti tathāgato. Taṃ tathāgataṃ jetavane vasantanti sambandho. Vedehamunīti vedeharaṭṭhe jātā vedehī, vedehiyā putto vedehiputto. Monaṃ vuccati ñāṇaṃ, tena ito gato pavattoti muni. Vedehiputto ca so muni ceti ‘‘vedehiputtamunī’’ti vattabbe ‘‘vaṇṇāgamo’’tiādinā niruttinayena i-kārassa attaṃ putta-saddassa ca lopaṃ katvā ‘‘vedehamunī’’ti vuttaṃ. ‘‘Etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ satimantānaṃ dhitimantānaṃ gatimantānaṃ bahussutānaṃ upaṭṭhākānaṃ yadidaṃ ānando’’ti (a. ni. 1.219-223) etadagge ṭhapito āyasmā ānando nataṅgo namanakāyaṅgo añjaliko hutvā ‘‘bhante, paccekabuddhā nāma kīdisā hontī’’ti apucchīti sambandho. Te paccekabuddhā kehi hetubhi kehi kāraṇehi bhavanti uppajjanti. Vīrāti bhagavantaṃ ālapati.
८४-८५. ततो परं विस्सज्जिताकारं दस्सेन्तो ‘‘तदाह सब्बञ्ञुवरो महेसी’’तिआदिमाह। सब्बं अतीतादिभेदं हत्थामलकं विय जानातीति सब्बञ्ञू, सब्बञ्ञू च सो वरो उत्तमो चेति सब्बञ्ञुवरो। महन्तं सीलक्खन्धं, समाधिक्खन्धं, पञ्ञाक्खन्धं, विमुत्तिक्खन्धं, महन्तं विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं एसति गवेसतीति महेसि। आनन्दभद्दं मधुरेन सरेन तदा तस्मिं पुच्छितकाले आह कथेसीति सम्बन्धो। भो आनन्द, ये पच्चेकबुद्धा पुब्बबुद्धेसु पुब्बेसु अतीतबुद्धेसु कताधिकारा कतपुञ्ञसम्भारा जिनसासनेसु अलद्धमोक्खा अप्पत्तनिब्बाना। ते सब्बे पच्चेकबुद्धा धीरा इध इमस्मिं लोके संवेगमुखेन एकपुग्गलं पधानं कत्वा पच्चेकबुद्धा जाताति अत्थो। सुतिक्खपञ्ञा सुट्ठु तिक्खपञ्ञा। विनापि बुद्धेहि बुद्धानं ओवादानुसासनीहि रहिता अपि। परित्तकेनपि अप्पमत्तकेनपि आरम्मणेन पच्चेकबोधिं पटिएक्कं बोधिं सम्मासम्बुद्धानन्तरं बोधिं अनुपापुणन्ति पटिविज्झन्ति।
84-85. Tato paraṃ vissajjitākāraṃ dassento ‘‘tadāha sabbaññuvaro mahesī’’tiādimāha. Sabbaṃ atītādibhedaṃ hatthāmalakaṃ viya jānātīti sabbaññū, sabbaññū ca so varo uttamo ceti sabbaññuvaro. Mahantaṃ sīlakkhandhaṃ, samādhikkhandhaṃ, paññākkhandhaṃ, vimuttikkhandhaṃ, mahantaṃ vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ esati gavesatīti mahesi. Ānandabhaddaṃ madhurena sarena tadā tasmiṃ pucchitakāle āha kathesīti sambandho. Bho ānanda, ye paccekabuddhā pubbabuddhesu pubbesu atītabuddhesu katādhikārā katapuññasambhārā jinasāsanesu aladdhamokkhā appattanibbānā. Te sabbe paccekabuddhā dhīrā idha imasmiṃ loke saṃvegamukhena ekapuggalaṃ padhānaṃ katvā paccekabuddhā jātāti attho. Sutikkhapaññā suṭṭhu tikkhapaññā. Vināpi buddhehi buddhānaṃ ovādānusāsanīhi rahitā api. Parittakenapi appamattakenapi ārammaṇenapaccekabodhiṃ paṭiekkaṃ bodhiṃ sammāsambuddhānantaraṃ bodhiṃ anupāpuṇanti paṭivijjhanti.
८६. सब्बम्हि लोकम्हि सकलस्मिं लोकत्तये ममं ठपेत्वा मं विहाय पचेकबुद्धेहि समोव सदिसो एव नत्थि, तेसं महामुनीनं पच्चेकबुद्धानं इमं वण्णं इमं गुणं पदेसमत्तं सङ्खेपमत्तं अहं तुम्हाकं साधु साधुकं वक्खामि कथेस्सामीति अत्थो।
86.Sabbamhilokamhi sakalasmiṃ lokattaye mamaṃ ṭhapetvā maṃ vihāya pacekabuddhehi samova sadiso eva natthi, tesaṃ mahāmunīnaṃ paccekabuddhānaṃ imaṃ vaṇṇaṃ imaṃ guṇaṃ padesamattaṃ saṅkhepamattaṃ ahaṃ tumhākaṃ sādhu sādhukaṃ vakkhāmi kathessāmīti attho.
८७. अनाचरियका हुत्वा सयमेव बुद्धानं अत्तनाव पटिविद्धानं इसीनं अन्तरे महाइसीनं मधूवखुद्दं खुद्दकमधुपटलं इव साधूनि मधुरानि वाक्यानि उदानवचनानि अनुत्तरं उत्तरविरहितं भेसजं ओसधं निब्बानं पत्थयन्ता इच्छन्ता सब्बे तुम्हे सुपसन्नचित्ता सुप्पसन्नमना सुणाथ मनसि करोथाति अत्थो।
87. Anācariyakā hutvā sayameva buddhānaṃ attanāva paṭividdhānaṃ isīnaṃ antare mahāisīnaṃ madhūvakhuddaṃ khuddakamadhupaṭalaṃ iva sādhūni madhurāni vākyāni udānavacanāni anuttaraṃ uttaravirahitaṃ bhesajaṃ osadhaṃ nibbānaṃ patthayantā icchantā sabbe tumhe supasannacittā suppasannamanā suṇātha manasi karothāti attho.
८८-८९. पच्चेकबुद्धानं समागतानन्ति रासिभूतानं उप्पन्नानं पच्चेकबुद्धानं। अरिट्ठो, उपरिट्ठो, तगरसिखि, यसस्सी, सुदस्सनो, पियदस्सी, गन्धारो, पिण्डोलो, उपासभो, निथो, तथो, सुतवा, भावितत्तो, सुम्भो, सुभो, मेथुलो, अट्ठमो, सुमेधो, अनीघो, सुदाठो, हिङ्गु, हिङ्गो, द्वेजालिनो, अट्ठको, कोसलो, सुबाहु, उपनेमिसो, नेमिसो, सन्तचित्तो, सच्चो, तथो, विरजो, पण्डितो, कालो, उपकालो, विजितो, जितो, अङ्गो, पङ्गो, गुत्तिज्जितो, पस्सी, जही, उपधिं, दुक्खमूलं, अपराजितो, सरभङ्गो, लोमहंसो , उच्चङ्गमायो, असितो, अनासवो, मनोमयो, मानच्छिदो, बन्धुमा, तदाधिमुत्तो, विमलो, केतुमा, कोतुम्बरङ्गो, मातङ्गो, अरियो, अच्चुतो, अच्चुतगामि, ब्यामको, सुमङ्गलो, दिब्बिलो चातिआदीनं पच्चेकबुद्धसतानं यानि अपदानानि परम्परं पच्चेकं ब्याकरणानि यो च आदीनवो यञ्च विरागवत्थुं अनल्लीयनकारणं यथा च येन कारणेन बोधिं अनुपापुणिंसु चतुमग्गञाणं पच्चक्खं करिंसु। सरागवत्थुसूति सुट्ठु अल्लीयितब्बवत्थूसु वत्थुकामकिलेसकामेसु विरागसञ्ञी विरत्तसञ्ञवन्तो रत्तम्हि लोकम्हि अल्लीयनसभावलोके विरतचित्ता अनल्लीयनमना हित्वा पपञ्चेति रागो पपञ्चं दोसो पपञ्चं सब्बकिलेसा पपञ्चाति पपञ्चसङ्खाते किलेसे हित्वा जिय फन्दितानीति फन्दितानि द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि जिनित्वा तथेव तेन कारणेन एवं बोधिं अनुपापुणिंसु पच्चेकबोधिञाणं पच्चक्खं करिंसूति अत्थो।
88-89.Paccekabuddhānaṃ samāgatānanti rāsibhūtānaṃ uppannānaṃ paccekabuddhānaṃ. Ariṭṭho, upariṭṭho, tagarasikhi, yasassī, sudassano, piyadassī, gandhāro, piṇḍolo, upāsabho, nitho, tatho, sutavā, bhāvitatto, sumbho, subho, methulo, aṭṭhamo, sumedho, anīgho, sudāṭho, hiṅgu, hiṅgo, dvejālino, aṭṭhako, kosalo, subāhu, upanemiso, nemiso, santacitto, sacco, tatho, virajo, paṇḍito, kālo, upakālo, vijito, jito, aṅgo, paṅgo, guttijjito, passī, jahī, upadhiṃ, dukkhamūlaṃ, aparājito, sarabhaṅgo, lomahaṃso , uccaṅgamāyo, asito, anāsavo, manomayo, mānacchido, bandhumā, tadādhimutto, vimalo, ketumā, kotumbaraṅgo, mātaṅgo, ariyo, accuto, accutagāmi, byāmako, sumaṅgalo, dibbilo cātiādīnaṃ paccekabuddhasatānaṃ yāni apadānāni paramparaṃ paccekaṃ byākaraṇāni yo ca ādīnavo yañca virāgavatthuṃ anallīyanakāraṇaṃ yathā ca yena kāraṇena bodhiṃ anupāpuṇiṃsu catumaggañāṇaṃ paccakkhaṃ kariṃsu. Sarāgavatthusūti suṭṭhu allīyitabbavatthūsu vatthukāmakilesakāmesu virāgasaññī virattasaññavanto rattamhi lokamhi allīyanasabhāvaloke viratacittā anallīyanamanā hitvā papañceti rāgo papañcaṃ doso papañcaṃ sabbakilesā papañcāti papañcasaṅkhāte kilese hitvā jiya phanditānīti phanditāni dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni jinitvā tatheva tena kāraṇena evaṃ bodhiṃ anupāpuṇiṃsu paccekabodhiñāṇaṃ paccakkhaṃ kariṃsūti attho.
९०-९१. सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डन्ति तज्जनफालनवधबन्धनं निधाय ठपेत्वा तेसं सब्बसत्तानं अन्तरे अञ्ञतरं कञ्चि एकम्पि सत्तं अविहेठयं अविहेठयन्तो अदुक्खापेन्तो मेत्तेन चित्तेन ‘‘सब्बे सत्ता सुखिता होन्तू’’ति मेत्तासहगतेन चेतसा हितानुकम्पी हितेन अनुकम्पनसभावो। अथ वा सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डन्ति सब्बेसूति सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं असेसं निस्सेसं परियादियनवचनमेतं। भूतेसूति भूता वुच्चन्ति तसा च थावरा च। येसं तसिणा तण्हा अप्पहीना, येसञ्च भयभेरवा अप्पहीना, ते तसा। किं कारणा वुच्चन्ति तसा? तसन्ति उत्तसन्ति परितसन्ति भायन्ति सन्तासं आपज्जन्ति, तं कारणा वुच्चन्ति तसा। येसं तसिणा तण्हा पहीना, येसञ्च भयभेरवा पहीना, ते थावरा। किं कारणा वुच्चन्ति थावरा? थिरन्ति न तसन्ति न उत्तसन्ति न परितसन्ति न भायन्ति न सन्तासं आपज्जन्ति, तं कारणा वुच्चन्ति थावरा।
90-91.Sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍanti tajjanaphālanavadhabandhanaṃ nidhāya ṭhapetvā tesaṃ sabbasattānaṃ antare aññataraṃ kañci ekampi sattaṃ aviheṭhayaṃ aviheṭhayanto adukkhāpento mettena cittena ‘‘sabbe sattā sukhitā hontū’’ti mettāsahagatena cetasā hitānukampī hitena anukampanasabhāvo. Atha vā sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍanti sabbesūti sabbena sabbaṃ sabbathā sabbaṃ asesaṃ nissesaṃ pariyādiyanavacanametaṃ. Bhūtesūti bhūtā vuccanti tasā ca thāvarā ca. Yesaṃ tasiṇā taṇhā appahīnā, yesañca bhayabheravā appahīnā, te tasā. Kiṃ kāraṇā vuccanti tasā? Tasanti uttasanti paritasanti bhāyanti santāsaṃ āpajjanti, taṃ kāraṇā vuccanti tasā. Yesaṃ tasiṇā taṇhā pahīnā, yesañca bhayabheravā pahīnā, te thāvarā. Kiṃ kāraṇā vuccanti thāvarā? Thiranti na tasanti na uttasanti na paritasanti na bhāyanti na santāsaṃ āpajjanti, taṃ kāraṇā vuccanti thāvarā.
तयो दण्डा – कायदण्डो, वचीदण्डो, मनोदण्डोति। तिविधं कायदुच्चरितं कायदण्डो, चतुब्बिधं वचीदुच्चरितं वचीदण्डो, तिविधं मनोदुच्चरितं मनोदण्डो। सब्बेसु सकलेसु भूतेसु सत्तेसु तं तिविधं दण्डं निधाय निदहित्वा ओरोपयित्वा समोरोपयित्वा निक्खिपित्वा पटिप्पस्सम्भेत्वा हिंसनत्थं अगहेत्वाति सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं। अविहेठयं अञ्ञतरम्पि तेसन्ति एकमेकम्पि सत्तं पाणिना वा लेड्डुना वा दण्डेन वा सत्थेन वा अन्दुया वा रज्जुया वा अविहेठयन्तो, सब्बेपि सत्ते पाणिना वा लेड्डुना वा दण्डेन वा सत्थेन वा अन्दुया वा रज्जुया वा अविहेठयं अविहेठयन्तो अञ्ञतरम्पि तेसं। न पुत्तमिच्छेय्य कुतो सहायन्ति नाति पटिक्खेपो। पुत्तन्ति चत्तारो पुत्ता अत्रजो पुत्तो, खेत्तजो, दिन्नको, अन्तेवासिको पुत्तो। सहायन्ति सहायो वुच्चति येन सह आगमनं फासु, गमनं फासु, ठानं फासु, निसज्जा फासु, आलपनं फासु, सल्लपनं फासु, समुल्लपनं फासु। न पुत्तमिच्छेय्य कुतो सहायन्ति पुत्तम्पि न इच्छेय्य न सादियेय्य न पत्थेय्य न पिहयेय्य नाभिजप्पेय्य, कुतो मित्तं वा सन्दिट्ठं वा सम्भत्तं वा सहायं वा इच्छेय्य सादियेय्य पत्थेय्य पिहयेय्य अभिजप्पेय्याति न पुत्तमिच्छेय्य कुतो सहायं। एको चरे खग्गविसाणकप्पोति सो पच्चेकसम्बुद्धो पब्बज्जासङ्खातेन एको, अदुतियट्ठेन एको, तण्हाय पहानट्ठेन एको, एकन्तवीतरागोति एको, एकन्तवीतदोसोति एको, एकन्तवीतमोहोति एको, एकन्तनिक्किलेसोति एको, एकायनमग्गं गतोति एको, एको अनुत्तरं पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको।
Tayo daṇḍā – kāyadaṇḍo, vacīdaṇḍo, manodaṇḍoti. Tividhaṃ kāyaduccaritaṃ kāyadaṇḍo, catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ vacīdaṇḍo, tividhaṃ manoduccaritaṃ manodaṇḍo. Sabbesu sakalesu bhūtesu sattesu taṃ tividhaṃ daṇḍaṃ nidhāya nidahitvā oropayitvā samoropayitvā nikkhipitvā paṭippassambhetvā hiṃsanatthaṃ agahetvāti sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ. Aviheṭhayaṃ aññatarampi tesanti ekamekampi sattaṃ pāṇinā vā leḍḍunā vā daṇḍena vā satthena vā anduyā vā rajjuyā vā aviheṭhayanto, sabbepi satte pāṇinā vā leḍḍunā vā daṇḍena vā satthena vā anduyā vā rajjuyā vā aviheṭhayaṃ aviheṭhayanto aññatarampi tesaṃ. Na puttamiccheyya kuto sahāyanti nāti paṭikkhepo. Puttanti cattāro puttā atrajo putto, khettajo, dinnako, antevāsiko putto. Sahāyanti sahāyo vuccati yena saha āgamanaṃ phāsu, gamanaṃ phāsu, ṭhānaṃ phāsu, nisajjā phāsu, ālapanaṃ phāsu, sallapanaṃ phāsu, samullapanaṃ phāsu. Na puttamiccheyya kuto sahāyanti puttampi na iccheyya na sādiyeyya na pattheyya na pihayeyya nābhijappeyya, kuto mittaṃ vā sandiṭṭhaṃ vā sambhattaṃ vā sahāyaṃ vā iccheyya sādiyeyya pattheyya pihayeyya abhijappeyyāti na puttamiccheyya kuto sahāyaṃ. Eko care khaggavisāṇakappoti so paccekasambuddho pabbajjāsaṅkhātena eko, adutiyaṭṭhena eko, taṇhāya pahānaṭṭhena eko, ekantavītarāgoti eko, ekantavītadosoti eko, ekantavītamohoti eko, ekantanikkilesoti eko, ekāyanamaggaṃ gatoti eko, eko anuttaraṃ paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो पब्बज्जासङ्खातेन एको? सो हि पच्चेकसम्बुद्धो सब्बं घरावासपलिबोधं छिन्दित्वा, पुत्तदारपलिबोधं छिन्दित्वा, ञातिपलिबोधं, मित्तामच्चपलिबोधं, सन्निधिपलिबोधं छिन्दित्वा केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा निक्खम्म अनगारियं पब्बजित्वा अकिञ्चनभावं उपगन्त्वा एकोव चरति विहरति इरियति वत्तति पालेति यपेति यापेतीति एवं सो पच्चेकसम्बुद्धो पब्बज्जासङ्खातेन एको।
Kathaṃ so paccekasambuddho pabbajjāsaṅkhātena eko? So hi paccekasambuddho sabbaṃ gharāvāsapalibodhaṃ chinditvā, puttadārapalibodhaṃ chinditvā, ñātipalibodhaṃ, mittāmaccapalibodhaṃ, sannidhipalibodhaṃ chinditvā kesamassuṃ ohāretvā kāsāyāni vatthāni acchādetvā agārasmā nikkhamma anagāriyaṃ pabbajitvā akiñcanabhāvaṃ upagantvā ekova carati viharati iriyati vattati pāleti yapeti yāpetīti evaṃ so paccekasambuddho pabbajjāsaṅkhātena eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो अदुतियट्ठेन एको? सो एवं पब्बजितो समानो एको अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवति अप्पसद्दानि अप्पनिग्घोसानि विजनवातानि मनुस्सराहस्सेय्यकानि पटिसल्लानसारुप्पानि। सो एको तिट्ठति, एको गच्छति, एको निसीदति, एको सेय्यं कप्पेति, एको गामं पिण्डाय पविसति, एको पटिक्कमति, एको रहो निसीदति, एको चङ्कमति, एको चरति विहरति इरियति वत्तति पालेति यपेति यापेतीति एवं सो अदुतियट्ठेन एको।
Kathaṃ so paccekasambuddho adutiyaṭṭhena eko? So evaṃ pabbajito samāno eko araññavanapatthāni pantāni senāsanāni paṭisevati appasaddāni appanigghosāni vijanavātāni manussarāhasseyyakāni paṭisallānasāruppāni. So eko tiṭṭhati, eko gacchati, eko nisīdati, eko seyyaṃ kappeti, eko gāmaṃ piṇḍāya pavisati, eko paṭikkamati, eko raho nisīdati, eko caṅkamati, eko carati viharati iriyati vattati pāleti yapeti yāpetīti evaṃ so adutiyaṭṭhena eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो तण्हाय पहानट्ठेन एको? सो एको अदुतियो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो महापधानं पदहन्तो मारं ससेनकं नमुचिं कण्हं पमत्तबन्धुं विधमेत्वा च तण्हाजालिनिं विसरितं विसत्तिकं पजहि विनोदेसि ब्यन्तिं अकासि अनभावं गमेसि।
Kathaṃ so paccekasambuddho taṇhāya pahānaṭṭhena eko? So eko adutiyo appamatto ātāpī pahitatto viharanto mahāpadhānaṃ padahanto māraṃ sasenakaṃ namuciṃ kaṇhaṃ pamattabandhuṃ vidhametvā ca taṇhājāliniṃ visaritaṃ visattikaṃ pajahi vinodesi byantiṃ akāsi anabhāvaṃ gamesi.
‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धान संसरं।
‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhāna saṃsaraṃ;
इत्थभावञ्ञथाभावं, संसारं नातिवत्तति॥
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattati.
‘‘एतमादीनवं ञत्वा, तण्हं दुक्खस्स सम्भवं।
‘‘Etamādīnavaṃ ñatvā, taṇhaṃ dukkhassa sambhavaṃ;
वीततण्हो अनादानो, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति॥ (इतिवु॰ १५, १०५; महानि॰ १९१) –
Vītataṇho anādāno, sato bhikkhu paribbaje’’ti. (itivu. 15, 105; mahāni. 191) –
एवं सो पच्चेकसम्बुद्धो तण्हाय पहानट्ठेन एको।
Evaṃ so paccekasambuddho taṇhāya pahānaṭṭhena eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो एकन्तवीतरागोति एको? रागस्स पहीनत्ता एकन्तवीतरागोति एको, दोसस्स पहीनत्ता एकन्तवीतदोसोति एको, मोहस्स पहीनत्ता एकन्तवीतमोहोति एको, किलेसानं पहीनत्ता एकन्तनिक्किलेसोति एको, एवं सो पच्चेकसम्बुद्धो एकन्तवीतरागोति एको।
Kathaṃ so paccekasambuddho ekantavītarāgoti eko? Rāgassa pahīnattā ekantavītarāgoti eko, dosassa pahīnattā ekantavītadosoti eko, mohassa pahīnattā ekantavītamohoti eko, kilesānaṃ pahīnattā ekantanikkilesoti eko, evaṃ so paccekasambuddho ekantavītarāgoti eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो एकायनमग्गं गतोति एको? एकायनमग्गो वुच्चति चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, सत्त बोज्झङ्गा, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो।
Kathaṃ so paccekasambuddho ekāyanamaggaṃ gatoti eko? Ekāyanamaggo vuccati cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo.
‘‘एकायनं जातिखयन्तदस्सी, मग्गं पजानाति हितानुकम्पी।
‘‘Ekāyanaṃ jātikhayantadassī, maggaṃ pajānāti hitānukampī;
एतेन मग्गेन तरिंसु पुब्बे, तरिस्सन्ति ये च तरन्ति ओघ’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ ५.३८४; महानि॰ १९१) –
Etena maggena tariṃsu pubbe, tarissanti ye ca taranti ogha’’nti. (saṃ. ni. 5.384; mahāni. 191) –
एवं सो एकायनमग्गं गतोति एको।
Evaṃ so ekāyanamaggaṃ gatoti eko.
कथं सो पच्चेकसम्बुद्धो एको अनुत्तरं पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको? बोधि वुच्चति चतूसु मग्गेसु ञाणं (महानि॰ १९१; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१)। पञ्ञा पञ्ञिन्द्रियं पञ्ञाबलं धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो वीमंसा विपस्सना सम्मादिट्ठि। सो पच्चेकसम्बुद्धो तेन पच्चेकबोधिञाणेन ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति बुज्झि, ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति बुज्झि, ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति बुज्झि। ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति बुज्झि, ‘‘सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’न्ति बुज्झि, ‘‘विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति बुज्झि, ‘‘नामरूपपच्चया सळायतन’’न्ति बुज्झि, ‘‘सळायतनपच्चया फस्सो’’ति बुज्झि, ‘‘फस्सपच्चया वेदना’’ति बुज्झि, ‘‘वेदनापच्चया तण्हा’’ति बुज्झि, ‘‘तण्हापच्चया उपादान’’न्ति बुज्झि, ‘‘उपादानपच्चया भवो’’ति बुज्झि, ‘‘भवपच्चया जाती’’ति बुज्झि, ‘‘जातिपच्चया जरामरण’’न्ति बुज्झि। ‘‘अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो’’ति बुज्झि…पे॰… ‘‘भवनिरोधा जातिनिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो’’ति बुज्झि। ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति बुज्झि, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति बुज्झि, ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति बुज्झि, ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनिपटिपदा’’ति बुज्झि। ‘‘इमे आसवा’’ति बुज्झि, ‘‘अयं आसवसमुदयो’’ति बुज्झि…पे॰… ‘‘पटिपदा’’ति बुज्झि, ‘‘इमे धम्मा अभिञ्ञेय्या’’ति बुज्झि, ‘‘इमे धम्मा पहातब्बा’’ति बुज्झि, ‘‘इमे धम्मा सच्छिकातब्बा’’ति बुज्झि, ‘‘इमे धम्मा भावेतब्बा’’ति बुज्झि। छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च बुज्झि, पञ्चन्नं उपादानक्खन्धानं समुदयञ्च…पे॰… निस्सरणञ्च बुज्झि, चतुन्नं महाभूतानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च बुज्झि, ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति बुज्झि।
Kathaṃ so paccekasambuddho eko anuttaraṃ paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko? Bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇaṃ (mahāni. 191; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121). Paññā paññindriyaṃ paññābalaṃ dhammavicayasambojjhaṅgo vīmaṃsā vipassanā sammādiṭṭhi. So paccekasambuddho tena paccekabodhiñāṇena ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti bujjhi, ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti bujjhi, ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti bujjhi. ‘‘Avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti bujjhi, ‘‘saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti bujjhi, ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti bujjhi, ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’nti bujjhi, ‘‘saḷāyatanapaccayā phasso’’ti bujjhi, ‘‘phassapaccayā vedanā’’ti bujjhi, ‘‘vedanāpaccayā taṇhā’’ti bujjhi, ‘‘taṇhāpaccayā upādāna’’nti bujjhi, ‘‘upādānapaccayā bhavo’’ti bujjhi, ‘‘bhavapaccayā jātī’’ti bujjhi, ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti bujjhi. ‘‘Avijjānirodhā saṅkhāranirodho’’ti bujjhi, ‘‘saṅkhāranirodhā viññāṇanirodho’’ti bujjhi…pe… ‘‘bhavanirodhā jātinirodho’’ti bujjhi, ‘‘jātinirodhā jarāmaraṇanirodho’’ti bujjhi. ‘‘Idaṃ dukkha’’nti bujjhi, ‘‘ayaṃ dukkhasamudayo’’ti bujjhi, ‘‘ayaṃ dukkhanirodho’’ti bujjhi, ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminipaṭipadā’’ti bujjhi. ‘‘Ime āsavā’’ti bujjhi, ‘‘ayaṃ āsavasamudayo’’ti bujjhi…pe… ‘‘paṭipadā’’ti bujjhi, ‘‘ime dhammā abhiññeyyā’’ti bujjhi, ‘‘ime dhammā pahātabbā’’ti bujjhi, ‘‘ime dhammā sacchikātabbā’’ti bujjhi, ‘‘ime dhammā bhāvetabbā’’ti bujjhi. Channaṃ phassāyatanānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca nissaraṇañca bujjhi, pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ samudayañca…pe… nissaraṇañca bujjhi, catunnaṃ mahābhūtānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca nissaraṇañca bujjhi, ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti bujjhi.
अथ वा यं बुज्झितब्बं अनुबुज्झितब्बं पटिबुज्झितब्बं सम्बुज्झितब्बं अधिगन्तब्बं फस्सितब्बं सच्छिकातब्बं, सब्बं तं तेन पच्चेकबोधिञाणेन बुज्झि अनुबुज्झि पटिबुज्झि सम्बुज्झि अधिगञ्छि फस्सेसि सच्छाकासीति, एवं सो पच्चेकसम्बुद्धो एको अनुत्तरं पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको।
Atha vā yaṃ bujjhitabbaṃ anubujjhitabbaṃ paṭibujjhitabbaṃ sambujjhitabbaṃ adhigantabbaṃ phassitabbaṃ sacchikātabbaṃ, sabbaṃ taṃ tena paccekabodhiñāṇena bujjhi anubujjhi paṭibujjhi sambujjhi adhigañchi phassesi sacchākāsīti, evaṃ so paccekasambuddho eko anuttaraṃ paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko.
चरेति अट्ठ चरियायो (चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१) – इरियापथचरिया, आयतनचरिया, सतिचरिया, समाधिचरिया, ञाणचरिया, मग्गचरिया, पत्तिचरिया, लोकत्थचरिया। इरियापथचरियाति चतूसु इरियापथेसु, आयतनचरियाति छसु अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु, सतिचरियाति चतूसु सतिपट्ठानेसु, समाधिचरियाति चतूसु झानेसु, ञाणचरियाति चतूसु अरियसच्चेसु, मग्गचरियाति चतूसु अरियमग्गेसु, पत्तिचरियाति चतूसु सामञ्ञफलेसु, लोकत्थचरियाति तथागतेसु अरहन्तेसु सम्मासम्बुद्धेसु, पदेसतो पच्चेकसम्बुद्धेसु, पदेसतो सावकेसु।
Careti aṭṭha cariyāyo (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) – iriyāpathacariyā, āyatanacariyā, saticariyā, samādhicariyā, ñāṇacariyā, maggacariyā, patticariyā, lokatthacariyā. Iriyāpathacariyāti catūsu iriyāpathesu, āyatanacariyāti chasu ajjhattikabāhiresu āyatanesu, saticariyāti catūsu satipaṭṭhānesu, samādhicariyāti catūsu jhānesu, ñāṇacariyāti catūsu ariyasaccesu, maggacariyāti catūsu ariyamaggesu, patticariyāti catūsu sāmaññaphalesu, lokatthacariyāti tathāgatesu arahantesu sammāsambuddhesu, padesato paccekasambuddhesu, padesato sāvakesu.
इरियापथचरिया च पणिधिसम्पन्नानं, आयतनचरिया च इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानं, सतिचरिया च अप्पमादविहारीनं, समाधिचरिया च अधिचित्तमनुयुत्तानं, ञाणचरिया च बुद्धिसम्पन्नानं, मग्गचरिया च सम्मापटिपन्नानं, पत्तिचरिया च अधिगतफलानं, लोकत्थचरिया च तथागतानं अरहन्तानं सम्मासम्बुद्धानं, पदेसतो पच्चेकसम्बुद्धानं, पदेसतो सावकानं। इमा अट्ठ चरियायो।
Iriyāpathacariyā ca paṇidhisampannānaṃ, āyatanacariyā ca indriyesu guttadvārānaṃ, saticariyā ca appamādavihārīnaṃ, samādhicariyā ca adhicittamanuyuttānaṃ, ñāṇacariyā ca buddhisampannānaṃ, maggacariyā ca sammāpaṭipannānaṃ, patticariyā ca adhigataphalānaṃ, lokatthacariyā ca tathāgatānaṃ arahantānaṃ sammāsambuddhānaṃ, padesato paccekasambuddhānaṃ, padesato sāvakānaṃ. Imā aṭṭha cariyāyo.
अपरापि अट्ठ चरियायो – अधिमुच्चन्तो सद्धाय चरति, पग्गण्हन्तो वीरियेन चरति, उपट्ठपेन्तो सतिया चरति, अविक्खेपं करोन्तो समाधिना चरति, पजानन्तो पञ्ञाय चरति, विजानन्तो विञ्ञाणचरियाय चरति, एवं पटिपन्नस्स कुसला धम्मा आयतनन्ति आयतनचरियाय चरति। एवं पटिपन्नो विसेसमधिगच्छतीति विसेसचरियाय चरति। इमा अट्ठ चरियायो।
Aparāpi aṭṭha cariyāyo – adhimuccanto saddhāya carati, paggaṇhanto vīriyena carati, upaṭṭhapento satiyā carati, avikkhepaṃ karonto samādhinā carati, pajānanto paññāya carati, vijānanto viññāṇacariyāya carati, evaṃ paṭipannassa kusalā dhammā āyatananti āyatanacariyāya carati. Evaṃ paṭipanno visesamadhigacchatīti visesacariyāya carati. Imā aṭṭha cariyāyo.
अपरापि अट्ठ चरियायो – दस्सनचरिया च सम्मादिट्ठिया, अभिनिरोपनचरिया च सम्मासङ्कप्पस्स, परिग्गहचरिया च सम्मावाचाय, समुट्ठानचरिया च सम्माकम्मन्तस्स, वोदानचरिया च सम्माआजीवस्स, पग्गहचरिया च सम्मावायामस्स, उपट्ठानचरिया च सम्मासतिया, अविक्खेपचरिया च सम्मासमाधिस्स। इमा अट्ठ चरियायो।
Aparāpi aṭṭha cariyāyo – dassanacariyā ca sammādiṭṭhiyā, abhiniropanacariyā ca sammāsaṅkappassa, pariggahacariyā ca sammāvācāya, samuṭṭhānacariyā ca sammākammantassa, vodānacariyā ca sammāājīvassa, paggahacariyā ca sammāvāyāmassa, upaṭṭhānacariyā ca sammāsatiyā, avikkhepacariyā ca sammāsamādhissa. Imā aṭṭha cariyāyo.
खग्गविसाणकप्पोति यथा खग्गस्स नाम विसाणं एकमेव होति, अदुतियं, एवमेव सो पच्चेकसम्बुद्धो तक्कप्पो तस्सदिसो तप्पटिभागो। यथा अतिलोणं वुच्चति लोणकप्पो, अतितित्तकं वुच्चति तित्तकप्पो, अतिमधुरं वुच्चति मधुरकप्पो, अतिउण्हं वुच्चति अग्गिकप्पो, अतिसीतं वुच्चति हिमकप्पो, महाउदकक्खन्धो वुच्चति समुद्दकप्पो, महाभिञ्ञाबलप्पत्तो सावको वुच्चति सत्थुकप्पोति। एवमेव सो पच्चेकसम्बुद्धो खग्गविसाणकप्पो, खग्गविसाणसदिसो खग्गविसाणपटिभागो एको अदुतियो मुत्तबन्धनो सम्मा लोके चरति विहरति इरियति वत्तति पालेति यपेति यापेतीति एको चरे खग्गविसाणकप्पो। तेनाहु पच्चेकसम्बुद्धा –
Khaggavisāṇakappoti yathā khaggassa nāma visāṇaṃ ekameva hoti, adutiyaṃ, evameva so paccekasambuddho takkappo tassadiso tappaṭibhāgo. Yathā atiloṇaṃ vuccati loṇakappo, atitittakaṃ vuccati tittakappo, atimadhuraṃ vuccati madhurakappo, atiuṇhaṃ vuccati aggikappo, atisītaṃ vuccati himakappo, mahāudakakkhandho vuccati samuddakappo, mahābhiññābalappatto sāvako vuccati satthukappoti. Evameva so paccekasambuddho khaggavisāṇakappo, khaggavisāṇasadiso khaggavisāṇapaṭibhāgo eko adutiyo muttabandhano sammā loke carati viharati iriyati vattati pāleti yapeti yāpetīti eko care khaggavisāṇakappo. Tenāhu paccekasambuddhā –
‘‘सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं, अविहेठयं अञ्ञतरम्पि तेसं।
‘‘Sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ, aviheṭhayaṃ aññatarampi tesaṃ;
न पुत्तमिच्छेय्य कुतो सहायं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Na puttamiccheyya kuto sahāyaṃ, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘संसग्गजातस्स भवन्ति स्नेहा, स्नेहन्वयं दुक्खमिदं पहोति।
‘‘Saṃsaggajātassa bhavanti snehā, snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahoti;
आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानो। एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno; Eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘मित्ते सुहज्जे अनुकम्पमानो, हापेति अत्थं पटिबद्धचित्तो।
‘‘Mitte suhajje anukampamāno, hāpeti atthaṃ paṭibaddhacitto;
एतं भयं सन्थवे पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘वंसो विसालोव यथा विसत्तो, पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खा।
‘‘Vaṃso visālova yathā visatto, puttesu dāresu ca yā apekkhā;
वंसे कळीरोव असज्जमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Vaṃse kaḷīrova asajjamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘मिगो अरञ्ञम्हि यथा अबद्धो, येनिच्छकं गच्छति गोचराय।
‘‘Migo araññamhi yathā abaddho, yenicchakaṃ gacchati gocarāya;
विञ्ञू नरो सेरितं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Viññū naro seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘आमन्तना होति सहायमज्झे, वासे च ठाने गमने चारिकाय।
‘‘Āmantanā hoti sahāyamajjhe, vāse ca ṭhāne gamane cārikāya;
अनभिज्झितं सेरितं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Anabhijjhitaṃ seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘खिड्डा रती होति सहायमज्झे, पुत्तेसु पेमं विपुलञ्च होति।
‘‘Khiḍḍā ratī hoti sahāyamajjhe, puttesu pemaṃ vipulañca hoti;
पियविप्पयोगं विजिगुच्छमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Piyavippayogaṃ vijigucchamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘चातुद्दिसो अप्पटिघो च होति, सन्तुस्समानो इतरीतरेन।
‘‘Cātuddiso appaṭigho ca hoti, santussamāno itarītarena;
परिस्सयानं सहिता अछम्भी, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Parissayānaṃ sahitā achambhī, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘दुस्सङ्गहा पब्बजितापि एके, अथो गहट्ठा घरमावसन्ता।
‘‘Dussaṅgahā pabbajitāpi eke, atho gahaṭṭhā gharamāvasantā;
अप्पोस्सुक्को परपुत्तेसु हुत्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Appossukko paraputtesu hutvā, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘ओरोपयित्वा गिहिब्यञ्जनानि, सञ्छिन्नपत्तो यथा कोविळारो।
‘‘Oropayitvā gihibyañjanāni, sañchinnapatto yathā koviḷāro;
छेत्वान वीरो गिहिबन्धनानि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Chetvāna vīro gihibandhanāni, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘सचे लभेथ निपकं सहायं, सद्धिं चरं साधुविहारिधीरं।
‘‘Sace labhetha nipakaṃ sahāyaṃ, saddhiṃ caraṃ sādhuvihāridhīraṃ;
अभिभुय्य सब्बानि परिस्सयानि, चरेय्य तेनत्तमनो सतीमा॥
Abhibhuyya sabbāni parissayāni, careyya tenattamano satīmā.
‘‘नो चे लभेथ निपकं सहायं, सद्धिं चरं साधुविहारिधीरं।
‘‘No ce labhetha nipakaṃ sahāyaṃ, saddhiṃ caraṃ sādhuvihāridhīraṃ;
राजाव रट्ठं विजितं पहाय, एको चरे मातङ्गरञ्ञेव नागो॥
Rājāva raṭṭhaṃ vijitaṃ pahāya, eko care mātaṅgaraññeva nāgo.
‘‘अद्धा पसंसाम सहायसम्पदं, सेट्ठा समा सेवितब्बा सहाया।
‘‘Addhā pasaṃsāma sahāyasampadaṃ, seṭṭhā samā sevitabbā sahāyā;
एते अलद्धा अनवज्जभोजी, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Ete aladdhā anavajjabhojī, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘दिस्वा सुवण्णस्स पभस्सरानि, कम्मारपुत्तेन सुनिट्ठितानि।
‘‘Disvā suvaṇṇassa pabhassarāni, kammāraputtena suniṭṭhitāni;
सङ्घट्टमानानि दुवे भुजस्मिं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Saṅghaṭṭamānāni duve bhujasmiṃ, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘एवं दुतीयेन सहा ममस्स, वाचाभिलापो अभिसज्जना वा।
‘‘Evaṃ dutīyena sahā mamassa, vācābhilāpo abhisajjanā vā;
एतं भयं आयतिं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Etaṃ bhayaṃ āyatiṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘कामा हि चित्रा मधुरा मनोरमा, विरूपरूपेन मथेन्ति चित्तं।
‘‘Kāmā hi citrā madhurā manoramā, virūparūpena mathenti cittaṃ;
आदीनवं कामगुणेसु दिस्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Ādīnavaṃ kāmaguṇesu disvā, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘ईती च गण्डो च उपद्दवो च, रोगो च सल्लञ्च भयञ्च मेतं।
‘‘Ītī ca gaṇḍo ca upaddavo ca, rogo ca sallañca bhayañca metaṃ;
एतं भयं कामगुणेसु दिस्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Etaṃ bhayaṃ kāmaguṇesu disvā, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘सीतञ्च उण्हञ्च खुदं पिपासं, वातातपे डंससरीसपे च।
‘‘Sītañca uṇhañca khudaṃ pipāsaṃ, vātātape ḍaṃsasarīsape ca;
सब्बानिपेतानि अभिब्भवित्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Sabbānipetāni abhibbhavitvā, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘नागोव यूथानि विवज्जयित्वा, सञ्जातखन्धो पदुमी उळारो।
‘‘Nāgova yūthāni vivajjayitvā, sañjātakhandho padumī uḷāro;
यथाभिरन्तं विहरं अरञ्ञे, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Yathābhirantaṃ viharaṃ araññe, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘अट्ठानतं सङ्गणिकारतस्स, यं फस्सये सामयिकं विमुत्तिं।
‘‘Aṭṭhānataṃ saṅgaṇikāratassa, yaṃ phassaye sāmayikaṃ vimuttiṃ;
आदिच्चबन्धुस्स वचो निसम्म, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Ādiccabandhussa vaco nisamma, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘दिट्ठीविसूकानि उपातिवत्तो, पत्तो नियामं पटिलद्धमग्गो।
‘‘Diṭṭhīvisūkāni upātivatto, patto niyāmaṃ paṭiladdhamaggo;
उप्पन्नञाणोम्हि अनञ्ञनेय्यो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Uppannañāṇomhi anaññaneyyo, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘निल्लोलुपो निक्कुहो निप्पिपासो, निम्मक्ख निद्धन्तकसावमोहो।
‘‘Nillolupo nikkuho nippipāso, nimmakkha niddhantakasāvamoho;
निरासयो सब्बलोके भवित्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Nirāsayo sabbaloke bhavitvā, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘पापं सहायं परिवज्जयेथ, अनत्थदस्सिं विसमे निविट्ठं।
‘‘Pāpaṃ sahāyaṃ parivajjayetha, anatthadassiṃ visame niviṭṭhaṃ;
सयं न सेवे पसुतं पमत्तं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Sayaṃ na seve pasutaṃ pamattaṃ, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘बहुस्सुतं धम्मधरं भजेथ, मित्तं उळारं पटिभानवन्तं।
‘‘Bahussutaṃ dhammadharaṃ bhajetha, mittaṃ uḷāraṃ paṭibhānavantaṃ;
अञ्ञाय अत्थानि विनेय्य कङ्खं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Aññāya atthāni vineyya kaṅkhaṃ, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘खिड्डं रतिं कामसुखञ्च लोके, अनलङ्करित्वा अनपेक्खमानो।
‘‘Khiḍḍaṃ ratiṃ kāmasukhañca loke, analaṅkaritvā anapekkhamāno;
विभूसट्ठाना विरतो सच्चवादी, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Vibhūsaṭṭhānā virato saccavādī, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘पुत्तञ्च दारं पितरञ्च मातरं, धनानि धञ्ञानि च बन्धवानि।
‘‘Puttañca dāraṃ pitarañca mātaraṃ, dhanāni dhaññāni ca bandhavāni;
हित्वान कामानि यथोधिकानि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Hitvāna kāmāni yathodhikāni, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘सङ्गो एसो परित्तमेत्थ सोख्यं, अप्पस्सादो दुक्खमेवेत्थ भिय्यो।
‘‘Saṅgo eso parittamettha sokhyaṃ, appassādo dukkhamevettha bhiyyo;
गळो एसो इति ञत्वा मतिमा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Gaḷo eso iti ñatvā matimā, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘सन्दालयित्वान संयोजनानि, जालंव भेत्वा सलिलम्बुचारी,
‘‘Sandālayitvāna saṃyojanāni, jālaṃva bhetvā salilambucārī,
अग्गीव दड्ढं अनिवत्तमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Aggīva daḍḍhaṃ anivattamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘ओक्खित्तचक्खू न च पादलोलो, गुत्तिन्द्रियो रक्खितमानसानो।
‘‘Okkhittacakkhū na ca pādalolo, guttindriyo rakkhitamānasāno;
अनवस्सुतो अपरिडय्हमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Anavassuto apariḍayhamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘ओहारयित्वा गिहिब्यञ्जनानि, सञ्छन्नपत्तो यथा पारिछत्तो।
‘‘Ohārayitvā gihibyañjanāni, sañchannapatto yathā pārichatto;
कासायवत्थो अभिनिक्खमित्वा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Kāsāyavattho abhinikkhamitvā, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘रसेसु गेधं अकरं अलोलो, अनञ्ञपोसी सपदानचारी।
‘‘Rasesu gedhaṃ akaraṃ alolo, anaññaposī sapadānacārī;
कुले कुले अप्पटिबद्धचित्तो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Kule kule appaṭibaddhacitto, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘पहाय पञ्चावरणानि चेतसो, उपक्किलेसे ब्यपनुज्ज सब्बे।
‘‘Pahāya pañcāvaraṇāni cetaso, upakkilese byapanujja sabbe;
अनिस्सितो छेज्ज सिनेहदोसं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Anissito chejja sinehadosaṃ, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘विपिट्ठिकत्वान सुखञ्च दुक्खं, पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सं।
‘‘Vipiṭṭhikatvāna sukhañca dukkhaṃ, pubbeva somanassadomanassaṃ;
लद्धानुपेक्खं समथं विसुद्धं, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Laddhānupekkhaṃ samathaṃ visuddhaṃ, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘आरद्धवीरियो परमत्थपत्तिया, अलीनचित्तो अकुसीतवुत्ति।
‘‘Āraddhavīriyo paramatthapattiyā, alīnacitto akusītavutti;
दळ्हनिक्कमो थामबलूपपन्नो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Daḷhanikkamo thāmabalūpapanno, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘पटिसल्लानं झानमरिञ्चमानो, धम्मेसु निच्चं अनुधम्मचारी।
‘‘Paṭisallānaṃ jhānamariñcamāno, dhammesu niccaṃ anudhammacārī;
आदीनवं सम्मसिता भवेसु, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Ādīnavaṃ sammasitā bhavesu, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘तण्हक्खयं पत्थयमप्पमत्तो, अनेळमूगो सुतवा सतीमा।
‘‘Taṇhakkhayaṃ patthayamappamatto, aneḷamūgo sutavā satīmā;
सङ्खातधम्मो नियतो पधानवा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Saṅkhātadhammo niyato padhānavā, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘सीहोव सद्देसु असन्तसन्तो, वातोव जालम्हि असज्जमानो।
‘‘Sīhova saddesu asantasanto, vātova jālamhi asajjamāno;
पदुमंव तोयेन अलिम्पमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Padumaṃva toyena alimpamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘सीहो यथा दाठबली पसय्ह, राजा मिगानं अभिभुय्य चारी।
‘‘Sīho yathā dāṭhabalī pasayha, rājā migānaṃ abhibhuyya cārī;
सेवेथ पन्तानि सेनासनानि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Sevetha pantāni senāsanāni, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘मेत्तं उपेक्खं करुणं विमुत्तिं, आसेवमानो मुदितञ्च काले।
‘‘Mettaṃ upekkhaṃ karuṇaṃ vimuttiṃ, āsevamāno muditañca kāle;
सब्बेन लोकेन अविरुज्झमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Sabbena lokena avirujjhamāno, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘रागञ्च दोसञ्च पहाय मोहं, सन्दालयित्वान संयोजनानि।
‘‘Rāgañca dosañca pahāya mohaṃ, sandālayitvāna saṃyojanāni;
असन्तसं जीवितसङ्खयम्हि, एको चरे खग्गविसाणकप्पो॥
Asantasaṃ jīvitasaṅkhayamhi, eko care khaggavisāṇakappo.
‘‘भजन्ति सेवन्ति च कारणत्था, निक्कारणा दुल्लभा अज्ज मित्ता।
‘‘Bhajanti sevanti ca kāraṇatthā, nikkāraṇā dullabhā ajja mittā;
अत्तत्थपञ्ञा असुचीमनुस्सा, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥
Attatthapaññā asucīmanussā, eko care khaggavisāṇakappo’’ti.
तत्थ सब्बेसु भूतेसूति खग्गविसाणपच्चेकबुद्धापदानसुत्तं। का उप्पत्ति? सब्बसुत्तानं चतुब्बिधा उप्पत्ति – अत्तज्झासयतो, परज्झासयतो, अट्ठुप्पत्तितो, पुच्छावसितोति। तत्थ खग्गविसाणसुत्तस्स अविसेसेन पुच्छावसितो उप्पत्ति। विसेसेन पन यस्मा एत्थ काचि गाथा तेन तेन पच्चेकबुद्धेन पुट्ठेन वुत्ता, काचि अपुट्ठेन अत्तना अधिगतमग्गनयानुरूपं उदानंयेव उदानेन्तेन, तस्मा कायचि गाथाय पुच्छावसितो, कायचि अत्तज्झासयतो उप्पत्ति। तत्थ या अयं अविसेसेन पुच्छावसितो उप्पत्ति, सा आदितो पभुति एवं वेदितब्बा –
Tattha sabbesu bhūtesūti khaggavisāṇapaccekabuddhāpadānasuttaṃ. Kā uppatti? Sabbasuttānaṃ catubbidhā uppatti – attajjhāsayato, parajjhāsayato, aṭṭhuppattito, pucchāvasitoti. Tattha khaggavisāṇasuttassa avisesena pucchāvasito uppatti. Visesena pana yasmā ettha kāci gāthā tena tena paccekabuddhena puṭṭhena vuttā, kāci apuṭṭhena attanā adhigatamagganayānurūpaṃ udānaṃyeva udānentena, tasmā kāyaci gāthāya pucchāvasito, kāyaci attajjhāsayato uppatti. Tattha yā ayaṃ avisesena pucchāvasito uppatti, sā ādito pabhuti evaṃ veditabbā –
एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति। अथ खो आयस्मतो आनन्दस्स रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘बुद्धानं पत्थना च अभिनीहारो च दिस्सति, तथा सावकानं, पच्चेकबुद्धानं न दिस्सति, यंनूनाहं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पुच्छेय्य’’न्ति? सो पटिसल्लाना वुट्ठितो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा यथाक्कमेन एतमत्थं पुच्छि। अथस्स भगवा पुब्बयोगावचरसुत्तं अभासि –
Ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati. Atha kho āyasmato ānandassa rahogatassa paṭisallīnassa evaṃ cetaso parivitakko udapādi – ‘‘buddhānaṃ patthanā ca abhinīhāro ca dissati, tathā sāvakānaṃ, paccekabuddhānaṃ na dissati, yaṃnūnāhaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā puccheyya’’nti? So paṭisallānā vuṭṭhito bhagavantaṃ upasaṅkamitvā yathākkamena etamatthaṃ pucchi. Athassa bhagavā pubbayogāvacarasuttaṃ abhāsi –
‘‘पञ्चिमे, आनन्द, आनिसंसा पुब्बयोगावचरे दिट्ठेव धम्मे पटिकच्चेव अञ्ञं आराधेति। नो चे दिट्ठेव धम्मे पटिकच्चेव अञ्ञं आराधेति, अथ मरणकाले अञ्ञं आराधेति। अथ देवपुत्तो समानो अञ्ञं आराधेति। अथ बुद्धानं सम्मुखीभावे खिप्पाभिञ्ञो होति। अथ पच्छिमे काले पच्चेकसम्बुद्धो होती’’ति।
‘‘Pañcime, ānanda, ānisaṃsā pubbayogāvacare diṭṭheva dhamme paṭikacceva aññaṃ ārādheti. No ce diṭṭheva dhamme paṭikacceva aññaṃ ārādheti, atha maraṇakāle aññaṃ ārādheti. Atha devaputto samāno aññaṃ ārādheti. Atha buddhānaṃ sammukhībhāve khippābhiñño hoti. Atha pacchime kāle paccekasambuddho hotī’’ti.
एवं वत्वा पुन आह –
Evaṃ vatvā puna āha –
‘‘पच्चेकसम्बुद्धा नाम, आनन्द, अभिनीहारसम्पन्ना पुब्बयोगावचरा होन्ति, तस्मा पच्चेकबुद्धबुद्धसावकानं सब्बेसं पत्थना च अभिनीहारो च इच्छितब्बो’’ति।
‘‘Paccekasambuddhā nāma, ānanda, abhinīhārasampannā pubbayogāvacarā honti, tasmā paccekabuddhabuddhasāvakānaṃ sabbesaṃ patthanā ca abhinīhāro ca icchitabbo’’ti.
सो आह – ‘‘बुद्धानं, भन्ते, पत्थना कीव चिरं वट्टती’’ति। बुद्धानं, आनन्द, हेट्ठिमपरिच्छेदेन चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च, मज्झिमपरिच्छेदेन अट्ठ असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च, उपरिमपरिच्छेदेन सोळस असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च। एते च भेदा पञ्ञाधिकसद्धाधिकवीरियाधिकानं वसेन ञातब्बा। पञ्ञाधिकानञ्हि सद्धा मन्दा होति, पञ्ञा तिक्खा। सद्धाधिकानं पञ्ञा मज्झिमा होति, सद्धा तिक्खा। वीरियाधिकानं सद्धा पञ्ञा मन्दा होति, वीरियं तिक्खन्ति। अप्पत्वा पन चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च दिवसे दिवसे वेस्सन्तरदानसदिसं दानं देन्तोपि तदनुरूपे सीलादिपारमिधम्मे आचिनन्तोपि अन्तरा बुद्धो भविस्सतीति नेतं ठानं विज्जति। कस्मा? ञाणं गब्भं न गण्हाति, वेपुल्लं नापज्जति, परिपाकं न गच्छतीति। यथा नाम तिमासचतुमासपञ्चमासच्चयेन निप्फज्जनकं सस्सं तं तं कालं अप्पत्वा दिवसे दिवसे सतक्खत्तुं सहस्सक्खत्तुं केळायन्तोपि उदकेन सिञ्चन्तोपि अन्तरा पक्खेन वा मासेन वा निप्फादेस्सतीति नेतं ठानं विज्जति। कस्मा? सस्सं गब्भं न गण्हाति, वेपुल्लं नापज्जति, परिपाकं न गच्छतीति। एवमेवं अप्पत्वा चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च अन्तरा बुद्धो भविस्सतीति नेतं ठानं विज्जति। तस्मा यथावुत्तमेव कालं पारमिपूरणं कातब्बं ञाणपरिपाकत्थाय। एत्तकेनापि च कालेन बुद्धत्तं पत्थयतो अभिनीहारकरणे अट्ठ सम्पत्तियो इच्छितब्बा। अयञ्हि –
So āha – ‘‘buddhānaṃ, bhante, patthanā kīva ciraṃ vaṭṭatī’’ti. Buddhānaṃ, ānanda, heṭṭhimaparicchedena cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca, majjhimaparicchedena aṭṭha asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca, uparimaparicchedena soḷasa asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca. Ete ca bhedā paññādhikasaddhādhikavīriyādhikānaṃ vasena ñātabbā. Paññādhikānañhi saddhā mandā hoti, paññā tikkhā. Saddhādhikānaṃ paññā majjhimā hoti, saddhā tikkhā. Vīriyādhikānaṃ saddhā paññā mandā hoti, vīriyaṃ tikkhanti. Appatvā pana cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca divase divase vessantaradānasadisaṃ dānaṃ dentopi tadanurūpe sīlādipāramidhamme ācinantopi antarā buddho bhavissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Kasmā? Ñāṇaṃ gabbhaṃ na gaṇhāti, vepullaṃ nāpajjati, paripākaṃ na gacchatīti. Yathā nāma timāsacatumāsapañcamāsaccayena nipphajjanakaṃ sassaṃ taṃ taṃ kālaṃ appatvā divase divase satakkhattuṃ sahassakkhattuṃ keḷāyantopi udakena siñcantopi antarā pakkhena vā māsena vā nipphādessatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Kasmā? Sassaṃ gabbhaṃ na gaṇhāti, vepullaṃ nāpajjati, paripākaṃ na gacchatīti. Evamevaṃ appatvā cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca antarā buddho bhavissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Tasmā yathāvuttameva kālaṃ pāramipūraṇaṃ kātabbaṃ ñāṇaparipākatthāya. Ettakenāpi ca kālena buddhattaṃ patthayato abhinīhārakaraṇe aṭṭha sampattiyo icchitabbā. Ayañhi –
‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, हेतु सत्थारदस्सनं।
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;
पब्बज्जा गुणसम्पत्ति, अधिकारो च छन्दता।
Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;
अट्ठधम्मसमोधाना, अभिनीहारो समिज्झति’’॥ (बु॰ वं॰ २.५९)।
Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhati’’. (bu. vaṃ. 2.59);
अभिनीहारोति मूलपणिधानस्सेतं अधिवचनं। तत्थ मनुस्सत्तन्ति मनुस्सजाति। अञ्ञत्र हि मनुस्सजातिया अवसेसजातीसु देवजातियम्पि ठितस्स पणिधि न इज्झति, तत्थ ठितेन पन बुद्धत्तं पत्थयन्तेन दानादीनि पुञ्ञकम्मानि कत्वा मनुस्सत्तंयेव पत्थेतब्बं, तत्थ ठत्वा पणिधि कातब्बो। एवञ्हि समिज्झति। लिङ्गसम्पत्तीति पुरिसभावो। मातुगामनपुंसकउभतोब्यञ्जनकानञ्हि मनुस्सजातियं ठितानम्पि पणिधि न इज्झति। तत्थ ठितेन पन बुद्धत्तं पत्थेन्तेन दानादीनि पुञ्ञकम्मानि कत्वा पुरिसभावोयेव पत्थेतब्बो, तत्थ ठत्वा पणिधि कातब्बो। एवञ्हि समिज्झति। हेतूति अरहत्तस्स उपनिस्सयसम्पत्ति। यो हि तस्मिं अत्तभावे वायमन्तो अरहत्तं पापुणितुं समत्थो, तस्स पणिधि समिज्झति, नो इतरस्स यथा सुमेधपण्डितस्स। सो हि दीपङ्करपादमूले पब्बजित्वा तेनत्तभावेन अरहत्तं पापुणितुं समत्थो अहोसि। सत्थारदस्सनन्ति बुद्धानं सम्मुखादस्सनं। एवञ्हि इज्झति, नो अञ्ञथा यथा सुमेधपण्डितस्स। सो हि दीपङ्करं सम्मुखा दिस्वा पणिधिं अकासि। पब्बज्जाति अनगारियभावो। सो च खो सासने वा कम्मवादिकिरियवादितापसपरिब्बाजकनिकाये वा वट्टति यथा सुमेधपण्डितस्स। सो हि सुमेधो नाम तापसो हुत्वा पणिधिं अकासि। गुणसम्पत्तीति झानादिगुणपटिलाभो । पब्बजितस्सपि हि गुणसम्पन्नस्सेव इज्झति, नो इतरस्स यथा सुमेधपण्डितस्स। सो हि पञ्चाभिञ्ञो च अट्ठसमापत्तिलाभी च हुत्वा पणिधेसि। अधिकारोति अधिककारो, परिच्चागोति अत्थो। जीवितादिपरिच्चागञ्हि कत्वा पणिदहतोयेव इज्झति, नो इतरस्स यथा सुमेधपण्डितस्स। सो हि –
Abhinīhāroti mūlapaṇidhānassetaṃ adhivacanaṃ. Tattha manussattanti manussajāti. Aññatra hi manussajātiyā avasesajātīsu devajātiyampi ṭhitassa paṇidhi na ijjhati, tattha ṭhitena pana buddhattaṃ patthayantena dānādīni puññakammāni katvā manussattaṃyeva patthetabbaṃ, tattha ṭhatvā paṇidhi kātabbo. Evañhi samijjhati. Liṅgasampattīti purisabhāvo. Mātugāmanapuṃsakaubhatobyañjanakānañhi manussajātiyaṃ ṭhitānampi paṇidhi na ijjhati. Tattha ṭhitena pana buddhattaṃ patthentena dānādīni puññakammāni katvā purisabhāvoyeva patthetabbo, tattha ṭhatvā paṇidhi kātabbo. Evañhi samijjhati. Hetūti arahattassa upanissayasampatti. Yo hi tasmiṃ attabhāve vāyamanto arahattaṃ pāpuṇituṃ samattho, tassa paṇidhi samijjhati, no itarassa yathā sumedhapaṇḍitassa. So hi dīpaṅkarapādamūle pabbajitvā tenattabhāvena arahattaṃ pāpuṇituṃ samattho ahosi. Satthāradassananti buddhānaṃ sammukhādassanaṃ. Evañhi ijjhati, no aññathā yathā sumedhapaṇḍitassa. So hi dīpaṅkaraṃ sammukhā disvā paṇidhiṃ akāsi. Pabbajjāti anagāriyabhāvo. So ca kho sāsane vā kammavādikiriyavāditāpasaparibbājakanikāye vā vaṭṭati yathā sumedhapaṇḍitassa. So hi sumedho nāma tāpaso hutvā paṇidhiṃ akāsi. Guṇasampattīti jhānādiguṇapaṭilābho . Pabbajitassapi hi guṇasampannasseva ijjhati, no itarassa yathā sumedhapaṇḍitassa. So hi pañcābhiñño ca aṭṭhasamāpattilābhī ca hutvā paṇidhesi. Adhikāroti adhikakāro, pariccāgoti attho. Jīvitādipariccāgañhi katvā paṇidahatoyeva ijjhati, no itarassa yathā sumedhapaṇḍitassa. So hi –
‘‘अक्कमित्वान मं बुद्धो, सह सिस्सेहि गच्छतु।
‘‘Akkamitvāna maṃ buddho, saha sissehi gacchatu;
मा नं कलले अक्कमित्थ, हिताय मे भविस्सती’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५३)।
Mā naṃ kalale akkamittha, hitāya me bhavissatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.53);
एवं अत्तपरिच्चागं कत्वा पणिधेसि। छन्दताति कत्तुकम्यता। सा यस्स बलवती होति, तस्स इज्झति पणिधि। सा च सचे कोचि वदेय्य ‘‘को चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च निरये पच्चित्वा बुद्धत्तं इच्छती’’ति। तं सुत्वा यो ‘‘अह’’न्ति वत्तुं उस्सहति, तस्स बलवतीति वेदितब्बा। तथा यदि कोचि वदेय्य ‘‘को सकलचक्कवाळं वीतच्चिकानं अङ्गारानं पूरं अक्कमित्वा बुद्धत्तं इच्छति, को सकलचक्कवाळं सत्तिसूलेहि आकिण्णं अक्कमन्तो अतिक्कमित्वा बुद्धत्तं इच्छति, को सकलचक्कवाळं समतित्तिकं उदकपुण्णं उत्तरित्वा बुद्धत्तं इच्छति, को सकलचक्कवाळं निरन्तरं वेळुगुम्बसञ्छन्नं मद्दन्तो अतिक्कमित्वा बुद्धत्तं इच्छती’’ति, तं सुत्वा यो ‘‘अह’’न्ति वत्तुं उस्सहति, तस्स बलवतीति वेदितब्बा। एवरूपेन च कत्तुकम्यताछन्देन समन्नागतो सुमेधपण्डितो पणिधेसीति।
Evaṃ attapariccāgaṃ katvā paṇidhesi. Chandatāti kattukamyatā. Sā yassa balavatī hoti, tassa ijjhati paṇidhi. Sā ca sace koci vadeyya ‘‘ko cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca niraye paccitvā buddhattaṃ icchatī’’ti. Taṃ sutvā yo ‘‘aha’’nti vattuṃ ussahati, tassa balavatīti veditabbā. Tathā yadi koci vadeyya ‘‘ko sakalacakkavāḷaṃ vītaccikānaṃ aṅgārānaṃ pūraṃ akkamitvā buddhattaṃ icchati, ko sakalacakkavāḷaṃ sattisūlehi ākiṇṇaṃ akkamanto atikkamitvā buddhattaṃ icchati, ko sakalacakkavāḷaṃ samatittikaṃ udakapuṇṇaṃ uttaritvā buddhattaṃ icchati, ko sakalacakkavāḷaṃ nirantaraṃ veḷugumbasañchannaṃ maddanto atikkamitvā buddhattaṃ icchatī’’ti, taṃ sutvā yo ‘‘aha’’nti vattuṃ ussahati, tassa balavatīti veditabbā. Evarūpena ca kattukamyatāchandena samannāgato sumedhapaṇḍito paṇidhesīti.
एवं समिद्धाभिनीहारो च बोधिसत्तो इमानि अट्ठारस अभब्बट्ठानानि न उपेति। सो हि ततो पभुति न जच्चन्धो होति न जच्चपधिरो, न उम्मत्तको, न एळमुगो, न पीठसप्पि , न मिलक्खेसु उप्पज्जति, न दासिया कुच्छिम्हि निब्बत्तति, न नियतमिच्छादिट्ठिको होति, नास्स लिङ्गं परिवत्तति, न पञ्चानन्तरियकम्मानि करोति, न कुट्ठी होति, न तिरच्छानयोनियं वट्टकतो पच्छिमत्तभावो हत्थितो अधिकत्तभावो होति, न खुप्पिपासिकनिज्झामतण्हिकपेतेसु उप्पज्जति, न कालकञ्चिकासुरेसु, न अवीचिनिरये, न लोकन्तरिकेसु उप्पज्जति। कामावचरेसु पन न मारो होति, रूपावचरेसु न असञ्ञीभवे, न सुद्धावासेसु उप्पज्जति, न अरूपभवेसु, न अञ्ञं चक्कवाळं सङ्कमति।
Evaṃ samiddhābhinīhāro ca bodhisatto imāni aṭṭhārasa abhabbaṭṭhānāni na upeti. So hi tato pabhuti na jaccandho hoti na jaccapadhiro, na ummattako, na eḷamugo, na pīṭhasappi , na milakkhesu uppajjati, na dāsiyā kucchimhi nibbattati, na niyatamicchādiṭṭhiko hoti, nāssa liṅgaṃ parivattati, na pañcānantariyakammāni karoti, na kuṭṭhī hoti, na tiracchānayoniyaṃ vaṭṭakato pacchimattabhāvo hatthito adhikattabhāvo hoti, na khuppipāsikanijjhāmataṇhikapetesu uppajjati, na kālakañcikāsuresu, na avīciniraye, na lokantarikesu uppajjati. Kāmāvacaresu pana na māro hoti, rūpāvacaresu na asaññībhave, na suddhāvāsesu uppajjati, na arūpabhavesu, na aññaṃ cakkavāḷaṃ saṅkamati.
या चिमा उस्साहो च उम्मङ्गो च अवत्थानञ्च हितचरिया चाति चतस्सो बुद्धभूमियो, ताहि समन्नागतो होति। तत्थ –
Yā cimā ussāho ca ummaṅgo ca avatthānañca hitacariyā cāti catasso buddhabhūmiyo, tāhi samannāgato hoti. Tattha –
‘‘उस्साहो वीरियं वुत्तं, उम्मङ्गो पञ्ञा पवुच्चति।
‘‘Ussāho vīriyaṃ vuttaṃ, ummaṅgo paññā pavuccati;
अवत्थानं अधिट्ठानं, हितचरिया मेत्ताभावना’’ति॥ –
Avatthānaṃ adhiṭṭhānaṃ, hitacariyā mettābhāvanā’’ti. –
वेदितब्बा। ये च इमे नेक्खम्मज्झासयो, पविवेकज्झासयो, अलोभज्झासयो, अदोसज्झासयो, अमोहज्झासयो, निस्सरणज्झासयोति छ अज्झासया बोधिपरिपाकाय संवत्तन्ति, येहि समन्नागतत्ता नेक्खम्मज्झासया च बोधिसत्ता कामेसु दोसदस्साविनो, पविवेकज्झासया च बोधिसत्ता सङ्गणिकाय दोसदस्साविनो, अलोभज्झासया च बोधिसत्ता लोभे दोसदस्साविनो, अदोसज्झासया च बोधिसत्ता दोसे दोसदस्साविनो, अमोहज्झासया च बोधिसत्ता मोहे दोसदस्साविनो, निस्सरणज्झासया च बोधिसत्ता सब्बभवेसु दोसदस्साविनोति वुच्चन्ति, तेहि च समन्नागतो होति।
Veditabbā. Ye ca ime nekkhammajjhāsayo, pavivekajjhāsayo, alobhajjhāsayo, adosajjhāsayo, amohajjhāsayo, nissaraṇajjhāsayoti cha ajjhāsayā bodhiparipākāya saṃvattanti, yehi samannāgatattā nekkhammajjhāsayā ca bodhisattā kāmesu dosadassāvino, pavivekajjhāsayā ca bodhisattā saṅgaṇikāya dosadassāvino, alobhajjhāsayā ca bodhisattā lobhe dosadassāvino, adosajjhāsayā ca bodhisattā dose dosadassāvino, amohajjhāsayā ca bodhisattā mohe dosadassāvino, nissaraṇajjhāsayā ca bodhisattā sabbabhavesu dosadassāvinoti vuccanti, tehi ca samannāgato hoti.
पच्चेकबुद्धानं पन कीव चिरं पत्थना वट्टतीति? पच्चेकबुद्धानं द्वे असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च, ततो ओरं न सक्का, पुब्बे वुत्तनयेनेवेत्थ कारणं वेदितब्बं। एत्तकेनापि च कालेन पच्चेकबुद्धत्तं पत्थयतो अभिनीहारकरणे पञ्च सम्पत्तियो इच्छितब्बा। तेसञ्हि –
Paccekabuddhānaṃ pana kīva ciraṃ patthanā vaṭṭatīti? Paccekabuddhānaṃ dve asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca, tato oraṃ na sakkā, pubbe vuttanayenevettha kāraṇaṃ veditabbaṃ. Ettakenāpi ca kālena paccekabuddhattaṃ patthayato abhinīhārakaraṇe pañca sampattiyo icchitabbā. Tesañhi –
‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, विगतासवदस्सनं।
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, vigatāsavadassanaṃ;
अधिकारो च छन्दता, एते अभिनीहारकारणा’’॥
Adhikāro ca chandatā, ete abhinīhārakāraṇā’’.
तत्थ विगतासवदस्सनन्ति बुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकानं यस्स कस्सचि दस्सनन्ति अत्थो। सेसं वुत्तनयमेव।
Tattha vigatāsavadassananti buddhapaccekabuddhabuddhasāvakānaṃ yassa kassaci dassananti attho. Sesaṃ vuttanayameva.
अथ ‘‘सावकानं पत्थना कित्तकं वट्टती’’ति? द्विन्नं अग्गसावकानं एकं असङ्ख्येय्यं कप्पसतसहस्सञ्च, असीतिमहासावकानं कप्पसतसहस्समेव। तथा बुद्धस्स मातापितूनं उपट्ठाकस्स पुत्तस्स चाति, ततो ओरं न सक्का, तत्थ कारणं वुत्तनयमेव। इमेसं पन सब्बेसम्पि अधिकारो च छन्दताति द्वङ्गसमन्नागतोयेव अभिनीहारो होति।
Atha ‘‘sāvakānaṃ patthanā kittakaṃ vaṭṭatī’’ti? Dvinnaṃ aggasāvakānaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ kappasatasahassañca, asītimahāsāvakānaṃ kappasatasahassameva. Tathā buddhassa mātāpitūnaṃ upaṭṭhākassa puttassa cāti, tato oraṃ na sakkā, tattha kāraṇaṃ vuttanayameva. Imesaṃ pana sabbesampi adhikāro ca chandatāti dvaṅgasamannāgatoyeva abhinīhāro hoti.
एवं इमाय पत्थनाय इमिना च अभिनीहारेन यथावुत्तप्पभेदं कालं पारमियो पूरेत्वा बुद्धा लोके उप्पज्जन्ता खत्तियकुले वा ब्राह्मणकुले वा उप्पज्जन्ति, पच्चेकबुद्धा खत्तियब्राह्मणगहपतिकुलानं अञ्ञतरस्मिं, अग्गसावका पन बुद्धा विय खत्तियब्राह्मणकुलेस्वेव। सब्बबुद्धा संवट्टमाने कप्पे न उप्पज्जन्ति, विवट्टमाने कप्पे उप्पज्जन्ति, तथा पच्चेकबुद्धा। ते पन बुद्धानं उप्पज्जनकाले न उप्पज्जन्ति। बुद्धा सयञ्च बुज्झन्ति, परे च बोधेन्ति। पच्चेकबुद्धा सयमेव बुज्झन्ति, न परे बोधेन्ति। अत्थरसमेव पटिविज्झन्ति, न धम्मरसं। न हि ते लोकुत्तरधम्मं पञ्ञत्तिं आरोपेत्वा देसेतुं सक्कोन्ति, मूगेन दिट्ठसुपिनो विय वनचरकेन नगरे सायितब्यञ्जनरसो विय च नेसं धम्माभिसमयो होति। सब्बं इद्धिसमापत्तिपटिसम्भिदापभेदं पापुणन्ति। गुणविसिट्ठताय बुद्धानं हेट्ठा सावकानं उपरि होन्ति, न अञ्ञे पब्बाजेत्वा आभिसमाचारिकं सिक्खापेन्ति, ‘‘चित्तसल्लेखो कातब्बो, वोसानं नापज्जितब्ब’’न्ति इमिना उद्देसेन उपोसथं करोन्ति, अज्ज उपोसथोति वचनमत्तेन वा, उपोसथं करोन्ता च गन्धमादने मञ्जूसकरुक्खमूले रतनमाळे सन्निपतित्वा करोन्तीति। एवं भगवा आयस्मतो आनन्दस्स पच्चेकबुद्धानं सब्बाकारपरिपूरं पत्थनञ्च अभिनीहारञ्च कथेत्वा इदानि इमाय पत्थनाय इमिना च अभिनीहारेन समुदागते ते ते पच्चेकबुद्धे कथेतुं ‘‘सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्ड’’न्तिआदिना नयेन इमं खग्गविसाणसुत्तं अभासि। अयं ताव अविसेसेन पुच्छावसितो खग्गविसाणसुत्तस्स उप्पत्ति।
Evaṃ imāya patthanāya iminā ca abhinīhārena yathāvuttappabhedaṃ kālaṃ pāramiyo pūretvā buddhā loke uppajjantā khattiyakule vā brāhmaṇakule vā uppajjanti, paccekabuddhā khattiyabrāhmaṇagahapatikulānaṃ aññatarasmiṃ, aggasāvakā pana buddhā viya khattiyabrāhmaṇakulesveva. Sabbabuddhā saṃvaṭṭamāne kappe na uppajjanti, vivaṭṭamāne kappe uppajjanti, tathā paccekabuddhā. Te pana buddhānaṃ uppajjanakāle na uppajjanti. Buddhā sayañca bujjhanti, pare ca bodhenti. Paccekabuddhā sayameva bujjhanti, na pare bodhenti. Attharasameva paṭivijjhanti, na dhammarasaṃ. Na hi te lokuttaradhammaṃ paññattiṃ āropetvā desetuṃ sakkonti, mūgena diṭṭhasupino viya vanacarakena nagare sāyitabyañjanaraso viya ca nesaṃ dhammābhisamayo hoti. Sabbaṃ iddhisamāpattipaṭisambhidāpabhedaṃ pāpuṇanti. Guṇavisiṭṭhatāya buddhānaṃ heṭṭhā sāvakānaṃ upari honti, na aññe pabbājetvā ābhisamācārikaṃ sikkhāpenti, ‘‘cittasallekho kātabbo, vosānaṃ nāpajjitabba’’nti iminā uddesena uposathaṃ karonti, ajja uposathoti vacanamattena vā, uposathaṃ karontā ca gandhamādane mañjūsakarukkhamūle ratanamāḷe sannipatitvā karontīti. Evaṃ bhagavā āyasmato ānandassa paccekabuddhānaṃ sabbākāraparipūraṃ patthanañca abhinīhārañca kathetvā idāni imāya patthanāya iminā ca abhinīhārena samudāgate te te paccekabuddhe kathetuṃ ‘‘sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍa’’ntiādinā nayena imaṃ khaggavisāṇasuttaṃ abhāsi. Ayaṃ tāva avisesena pucchāvasito khaggavisāṇasuttassa uppatti.
इदानि विसेसेन वत्तब्बा। तत्थ इमिस्सा ताव गाथाय एवं उप्पत्ति वेदितब्बा – अयं किर पच्चेकबुद्धो पच्चेकबोधिसत्तभूमिं ओगाहन्तो द्वे असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च पारमियो पूरेत्वा कस्सपस्स भगवतो सासने पब्बजित्वा आरञ्ञिको हुत्वा गतपच्चागतवत्तं पूरेन्तो समणधम्मं अकासि। एतं किर वत्तं अपरिपूरेत्वा पच्चेकबोधिं पापुणन्तो नाम नत्थि । किं पनेतं गतपच्चागतवत्तं नाम? हरणपच्चाहरणन्ति। तं यथा विभूतं होति, तथा कथेस्साम।
Idāni visesena vattabbā. Tattha imissā tāva gāthāya evaṃ uppatti veditabbā – ayaṃ kira paccekabuddho paccekabodhisattabhūmiṃ ogāhanto dve asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca pāramiyo pūretvā kassapassa bhagavato sāsane pabbajitvā āraññiko hutvā gatapaccāgatavattaṃ pūrento samaṇadhammaṃ akāsi. Etaṃ kira vattaṃ aparipūretvā paccekabodhiṃ pāpuṇanto nāma natthi . Kiṃ panetaṃ gatapaccāgatavattaṃ nāma? Haraṇapaccāharaṇanti. Taṃ yathā vibhūtaṃ hoti, tathā kathessāma.
इध एकच्चो भिक्खु हरति न पच्चाहरति, एकच्चो पच्चाहरति न हरति, एकच्चो नेव हरति न पच्चाहरति, एकच्चो हरति च पच्चाहरति च। तत्थ यो भिक्खु पगेव वुट्ठाय चेतियङ्गणबोधियङ्गणवत्तं कत्वा बोधिरुक्खे उदकं आसिञ्चित्वा पानीयघटं पूरेत्वा पानीयमाळे ठपेत्वा आचरियवत्तं उपज्झायवत्तं कत्वा द्वेअसीति खन्धकवत्तानि च चुद्दस महावत्तानि समादाय वत्तति। सो सरीरपरिकम्मं कत्वा सेनासनं पविसित्वा याव भिक्खाचारवेला, ताव विवित्तासने वीतिनामेत्वा वेलं ञत्वा निवासेत्वा कायबन्धनं बन्धित्वा उत्तरासङ्गं कत्वा सङ्घाटिं खन्धे करित्वा पत्तं अंसे आलग्गेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करोन्तो चेतियङ्गणं गन्त्वा चेतियञ्च बोधिञ्च वन्दित्वा गामसमीपे चीवरं पारुपित्वा पत्तं आदाय गामं पिण्डाय पविसति। एवं पविट्ठो च लाभी भिक्खु पुञ्ञवा उपासकेहि सक्कतो गरुकतो उपट्ठाककुले वा पटिक्कमनसालायं वा पटिक्कमित्वा उपासकेहि तं तं पञ्हं पुच्छियमानो तेसं पञ्हविस्सज्जनेन धम्मदेसनाविक्खेपेन च तं मनसिकारं छड्डेत्वा निक्खमति। विहारं आगतोपि भिक्खूहि पञ्हं पुट्ठो कथेति, धम्मं भणति, तं तं ब्यापारञ्च आपज्जति। पच्छाभत्तम्पि पुरिमयामम्पि मज्झिमयामम्पि एवं भिक्खूहि सद्धिं पपञ्चेत्वा कायदुट्ठुल्लाभिभूतो पच्छिमयामेपि सयति, नेव कम्मट्ठानं मनसि करोति। अयं वुच्चति ‘‘हरति न पच्चाहरती’’ति।
Idha ekacco bhikkhu harati na paccāharati, ekacco paccāharati na harati, ekacco neva harati na paccāharati, ekacco harati ca paccāharati ca. Tattha yo bhikkhu pageva vuṭṭhāya cetiyaṅgaṇabodhiyaṅgaṇavattaṃ katvā bodhirukkhe udakaṃ āsiñcitvā pānīyaghaṭaṃ pūretvā pānīyamāḷe ṭhapetvā ācariyavattaṃ upajjhāyavattaṃ katvā dveasīti khandhakavattāni ca cuddasa mahāvattāni samādāya vattati. So sarīraparikammaṃ katvā senāsanaṃ pavisitvā yāva bhikkhācāravelā, tāva vivittāsane vītināmetvā velaṃ ñatvā nivāsetvā kāyabandhanaṃ bandhitvā uttarāsaṅgaṃ katvā saṅghāṭiṃ khandhe karitvā pattaṃ aṃse ālaggetvā kammaṭṭhānaṃ manasi karonto cetiyaṅgaṇaṃ gantvā cetiyañca bodhiñca vanditvā gāmasamīpe cīvaraṃ pārupitvā pattaṃ ādāya gāmaṃ piṇḍāya pavisati. Evaṃ paviṭṭho ca lābhī bhikkhu puññavā upāsakehi sakkato garukato upaṭṭhākakule vā paṭikkamanasālāyaṃ vā paṭikkamitvā upāsakehi taṃ taṃ pañhaṃ pucchiyamāno tesaṃ pañhavissajjanena dhammadesanāvikkhepena ca taṃ manasikāraṃ chaḍḍetvā nikkhamati. Vihāraṃ āgatopi bhikkhūhi pañhaṃ puṭṭho katheti, dhammaṃ bhaṇati, taṃ taṃ byāpārañca āpajjati. Pacchābhattampi purimayāmampi majjhimayāmampi evaṃ bhikkhūhi saddhiṃ papañcetvā kāyaduṭṭhullābhibhūto pacchimayāmepi sayati, neva kammaṭṭhānaṃ manasi karoti. Ayaṃ vuccati ‘‘harati na paccāharatī’’ti.
यो पन ब्याधिबहुलो होति, भुत्ताहारो पच्चूससमये न सम्मा परिणमति। पगेव वुट्ठाय यथावुत्तं वत्तं कातुं न सक्कोति कम्मट्ठानं वा मनसि कातुं, अञ्ञदत्थु यागुं वा खज्जकं वा भेसज्जं वा भत्तं वा पत्थयमानो कालस्सेव पत्तचीवरमादाय गामं पविसति। तत्थ यागुं वा खज्जकं वा भेसज्जं वा भत्तं वा लद्धा पत्तं नीहरित्वा भत्तकिच्चं निट्ठापेत्वा पञ्ञत्तासने निसिन्नो कम्मट्ठानं मनसि करित्वा विसेसं पत्वा वा अपत्वा वा विहारं आगन्त्वा तेनेव मनसिकारेन विहरति। अयं वुच्चति ‘‘पच्चाहरति न हरती’’ति। एदिसा हि भिक्खू यागुं पिवित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा बुद्धसासने अरहत्तं पत्ता गणनपथं वीतिवत्ता, सीहळदीपेयेव तेसु तेसु गामेसु आसनसालायं तं आसनं नत्थि, यत्थ भिक्खू निसिन्ना यागुं पिवित्वा अरहत्तं अप्पत्ता।
Yo pana byādhibahulo hoti, bhuttāhāro paccūsasamaye na sammā pariṇamati. Pageva vuṭṭhāya yathāvuttaṃ vattaṃ kātuṃ na sakkoti kammaṭṭhānaṃ vā manasi kātuṃ, aññadatthu yāguṃ vā khajjakaṃ vā bhesajjaṃ vā bhattaṃ vā patthayamāno kālasseva pattacīvaramādāya gāmaṃ pavisati. Tattha yāguṃ vā khajjakaṃ vā bhesajjaṃ vā bhattaṃ vā laddhā pattaṃ nīharitvā bhattakiccaṃ niṭṭhāpetvā paññattāsane nisinno kammaṭṭhānaṃ manasi karitvā visesaṃ patvā vā apatvā vā vihāraṃ āgantvā teneva manasikārena viharati. Ayaṃ vuccati ‘‘paccāharati na haratī’’ti. Edisā hi bhikkhū yāguṃ pivitvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā buddhasāsane arahattaṃ pattā gaṇanapathaṃ vītivattā, sīhaḷadīpeyeva tesu tesu gāmesu āsanasālāyaṃ taṃ āsanaṃ natthi, yattha bhikkhū nisinnā yāguṃ pivitvā arahattaṃ appattā.
यो पन पमादविहारी होति निक्खित्तधुरो, सब्बवत्तानि भिन्दित्वा पञ्चविधचेतोखिलविनिबन्धनबद्धचित्तो विहरन्तो कम्मट्ठानमनसिकारमननुयुत्तो गामं पिण्डाय पविसित्वा गिहीहि सद्धिं कथापपञ्चेन पपञ्चितो तुच्छकोव निक्खमति। अयं वुच्चति ‘‘नेव हरति न पच्चाहरती’’ति।
Yo pana pamādavihārī hoti nikkhittadhuro, sabbavattāni bhinditvā pañcavidhacetokhilavinibandhanabaddhacitto viharanto kammaṭṭhānamanasikāramananuyutto gāmaṃ piṇḍāya pavisitvā gihīhi saddhiṃ kathāpapañcena papañcito tucchakova nikkhamati. Ayaṃ vuccati ‘‘neva harati na paccāharatī’’ti.
यो पन पगेव वुट्ठाय पुरिमनयेनेव सब्बवत्तानि परिपूरेत्वा याव भिक्खाचारवेला, ताव पल्लङ्कं आभुजित्वा कम्मट्ठानं मनसि करोति। कम्मट्ठानं नाम दुविधं – सब्बत्थकञ्च पारिहारियञ्च। तत्थ सब्बत्थकं नाम मेत्ता च मरणानुस्सति च। तञ्हि सब्बत्थ अत्थयितब्बं इच्छितब्बन्ति ‘‘सब्बत्थक’’न्ति वुच्चति। मेत्ता नाम आवासादीसु सब्बत्थ इच्छितब्बा। आवासेसु हि मेत्ताविहारी भिक्खु सब्रह्मचारीनं पियो होति मनापो, तेन फासु असङ्घट्ठो विहरति। देवतासु मेत्ताविहारी देवताहि रक्खितगोपितो सुखं विहरति। राजराजमहामत्तादीसु मेत्ताविहारी तेहि ममायितो सुखं विहरति। गामनिगमादीसु मेत्ताविहारी सब्बत्थ भिक्खाचरियादीसु मनुस्सेहि सक्कतो गरुकतो सुखं विहरति। मरणानुस्सतिभावनाय जीवितनिकन्तिं पहाय अप्पमत्तो विहरति।
Yo pana pageva vuṭṭhāya purimanayeneva sabbavattāni paripūretvā yāva bhikkhācāravelā, tāva pallaṅkaṃ ābhujitvā kammaṭṭhānaṃ manasi karoti. Kammaṭṭhānaṃ nāma duvidhaṃ – sabbatthakañca pārihāriyañca. Tattha sabbatthakaṃ nāma mettā ca maraṇānussati ca. Tañhi sabbattha atthayitabbaṃ icchitabbanti ‘‘sabbatthaka’’nti vuccati. Mettā nāma āvāsādīsu sabbattha icchitabbā. Āvāsesu hi mettāvihārī bhikkhu sabrahmacārīnaṃ piyo hoti manāpo, tena phāsu asaṅghaṭṭho viharati. Devatāsu mettāvihārī devatāhi rakkhitagopito sukhaṃ viharati. Rājarājamahāmattādīsu mettāvihārī tehi mamāyito sukhaṃ viharati. Gāmanigamādīsu mettāvihārī sabbattha bhikkhācariyādīsu manussehi sakkato garukato sukhaṃ viharati. Maraṇānussatibhāvanāya jīvitanikantiṃ pahāya appamatto viharati.
यं पन सदा परिहरितब्बं चरियानुकूलेन गहितं। तं दसासुभकसिणानुस्सतीसु अञ्ञतरं, चतुधातुववत्थानमेव वा, तं सदा परिहरितब्बतो रक्खितब्बतो भावेतब्बतो च ‘‘पारिहारिय’’न्ति वुच्चति, मूलकम्मट्ठानन्तिपि तदेव। अत्थकामा हि कुलपुत्ता सासने पब्बजित्वा दसपि वीसम्पि तिंसम्पि चत्तालीसम्पि पञ्ञासम्पि सतम्पि एकतो वसन्ता कतिकवत्तं कत्वा विहरन्ति – ‘‘आवुसो, तुम्हे न इणट्टा न भयट्टा न जीविकापकता पब्बजिता, दुक्खा मुच्चितुकामा पनेत्थ पब्बजिता। तस्मा गमने उप्पन्नकिलेसे गमनेयेव निग्गण्हथ, ठाने, निसज्जाय, सयने उप्पन्नकिलेसे सयनेयेव निग्गण्हथा’’ति।
Yaṃ pana sadā pariharitabbaṃ cariyānukūlena gahitaṃ. Taṃ dasāsubhakasiṇānussatīsu aññataraṃ, catudhātuvavatthānameva vā, taṃ sadā pariharitabbato rakkhitabbato bhāvetabbato ca ‘‘pārihāriya’’nti vuccati, mūlakammaṭṭhānantipi tadeva. Atthakāmā hi kulaputtā sāsane pabbajitvā dasapi vīsampi tiṃsampi cattālīsampi paññāsampi satampi ekato vasantā katikavattaṃ katvā viharanti – ‘‘āvuso, tumhe na iṇaṭṭā na bhayaṭṭā na jīvikāpakatā pabbajitā, dukkhā muccitukāmā panettha pabbajitā. Tasmā gamane uppannakilese gamaneyeva niggaṇhatha, ṭhāne, nisajjāya, sayane uppannakilese sayaneyeva niggaṇhathā’’ti.
ते एवं कतिकवत्तं कत्वा भिक्खाचारं गच्छन्ता अड्ढउसभउसभअड्ढगावुतगावुतन्तरेसु पासाणा होन्ति, ताय सञ्ञाय कम्मट्ठानं मनसिकरोन्ताव गच्छन्ति। सचे कस्सचि गमने किलेसो उप्पज्जति, सो तत्थेव नं निग्गण्हाति। तथा असक्कोन्तो तिट्ठति, अथस्स पच्छतो आगच्छन्तोपि तिट्ठति। सो ‘‘अयं भिक्खु तुय्हं उप्पन्नं वितक्कं जानाति, अननुच्छविकं ते एत’’न्ति अत्तानं पटिचोदेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा तत्थेव अरियभूमिं ओक्कमति। तथा असक्कोन्तो निसीदति। अथस्स पच्छतो आगच्छन्तोपि निसीदतीति। सोयेव नयो अरियभूमिं ओक्कमितुं असक्कोन्तोपि तं किलेसं विक्खम्भेत्वा कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तोव गच्छति , न कम्मट्ठानविप्पयुत्तेन चित्तेन पादं उद्धरति। उद्धरति चे, पटिनिवत्तित्वा पुरिमपदेसेयेव तिट्ठति। आलिन्दकवासी महाफुस्सदेवत्थेरो विय।
Te evaṃ katikavattaṃ katvā bhikkhācāraṃ gacchantā aḍḍhausabhausabhaaḍḍhagāvutagāvutantaresu pāsāṇā honti, tāya saññāya kammaṭṭhānaṃ manasikarontāva gacchanti. Sace kassaci gamane kileso uppajjati, so tattheva naṃ niggaṇhāti. Tathā asakkonto tiṭṭhati, athassa pacchato āgacchantopi tiṭṭhati. So ‘‘ayaṃ bhikkhu tuyhaṃ uppannaṃ vitakkaṃ jānāti, ananucchavikaṃ te eta’’nti attānaṃ paṭicodetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā tattheva ariyabhūmiṃ okkamati. Tathā asakkonto nisīdati. Athassa pacchato āgacchantopi nisīdatīti. Soyeva nayo ariyabhūmiṃ okkamituṃ asakkontopi taṃ kilesaṃ vikkhambhetvā kammaṭṭhānaṃ manasikarontova gacchati , na kammaṭṭhānavippayuttena cittena pādaṃ uddharati. Uddharati ce, paṭinivattitvā purimapadeseyeva tiṭṭhati. Ālindakavāsī mahāphussadevatthero viya.
सो किर एकूनवीसतिवस्सानि गतपच्चागतवत्तं पूरेन्तो एवं विहासि। मनुस्सापि सुदं अन्तरामग्गे कसन्ता च वपन्ता च मद्दन्ता च कम्मानि करोन्ता च थेरं तथा गच्छन्तं दिस्वा ‘‘अयं थेरो पुनप्पुनं निवत्तित्वा गच्छति, किं नु खो मग्गमूळ्हो, उदाहु किञ्चि पमुट्ठो’’ति समुल्लपन्ति। सो तं अनादियित्वा कम्मट्ठानयुत्तेन चित्तेनेव समणधम्मं करोन्तो वीसतिवस्सब्भन्तरे अरहत्तं पापुणि। अरहत्तपत्तदिवसेयेवस्स चङ्कमनकोटियं अधिवत्था देवता अङ्गुलीहि दीपं उज्जालेत्वा अट्ठासि, चत्तारोपि महाराजानो सक्को च देवानमिन्दो ब्रह्मा च सहम्पति उपट्ठानं आगमिंसु। तञ्च ओभासं दिस्वा वनवासी महातिस्सत्थेरो तं दुतियदिवसे पुच्छि – ‘‘रत्तिभागे आयस्मतो सन्तिके ओभासो अहोसि, किं सो’’ति? थेरो विक्खेपं करोन्तो ‘‘ओभासो नाम दीपोभासोपि होति मणिओभासोपी’’ति एवमादिमाह। सो ‘‘पटिच्छादेथ तुम्हे’’ति निबद्धो ‘‘आमा’’ति पटिजानित्वा आरोचेसि।
So kira ekūnavīsativassāni gatapaccāgatavattaṃ pūrento evaṃ vihāsi. Manussāpi sudaṃ antarāmagge kasantā ca vapantā ca maddantā ca kammāni karontā ca theraṃ tathā gacchantaṃ disvā ‘‘ayaṃ thero punappunaṃ nivattitvā gacchati, kiṃ nu kho maggamūḷho, udāhu kiñci pamuṭṭho’’ti samullapanti. So taṃ anādiyitvā kammaṭṭhānayuttena citteneva samaṇadhammaṃ karonto vīsativassabbhantare arahattaṃ pāpuṇi. Arahattapattadivaseyevassa caṅkamanakoṭiyaṃ adhivatthā devatā aṅgulīhi dīpaṃ ujjāletvā aṭṭhāsi, cattāropi mahārājāno sakko ca devānamindo brahmā ca sahampati upaṭṭhānaṃ āgamiṃsu. Tañca obhāsaṃ disvā vanavāsī mahātissatthero taṃ dutiyadivase pucchi – ‘‘rattibhāge āyasmato santike obhāso ahosi, kiṃ so’’ti? Thero vikkhepaṃ karonto ‘‘obhāso nāma dīpobhāsopi hoti maṇiobhāsopī’’ti evamādimāha. So ‘‘paṭicchādetha tumhe’’ti nibaddho ‘‘āmā’’ti paṭijānitvā ārocesi.
काळवल्लिमण्डपवासी महानागत्थेरो विय च। सोपि किर गतपच्चागतवत्तं पूरेन्तो ‘‘पठमं ताव भगवतो महापधानं पूजेस्सामी’’ति सत्त वस्सानि ठानचङ्कममेव अधिट्ठासि, पुन सोळस वस्सानि गतपच्चागतवत्तं पूरेत्वा अरहत्तं पापुणि। एवं कम्मट्ठानमनुयुत्तचित्तेनेव पादं उद्धरन्तो विप्पयुत्तेन चित्तेन उद्धटे पटिनिवत्तन्तो गामसमीपं गन्त्वा ‘‘गावी नु खो पब्बजितो नु खो’’ति आसङ्कनीयप्पदेसे ठत्वा सङ्घाटिं पारुपित्वा पत्तं गहेत्वा गामद्वारं पत्वा कच्छकन्तरतो उदकं गहेत्वा गण्डूसं कत्वा गामं पविसति ‘‘भिक्खं वा दातुं वन्दितुं वा उपगते मनुस्से ‘दीघायुका होथा’ति वचनमत्तेनापि मा मे कम्मट्ठानविक्खेपो अहोसी’’ति। सचे पन नं ‘‘अज्ज, भन्ते, किं सत्तमी, उदाहु अट्ठमी’’ति दिवसं पुच्छन्ति, उदकं गिलित्वा आरोचेति। सचे दिवसपुच्छका न होन्ति, निक्खमनवेलायं गामद्वारे निट्ठुभित्वाव याति।
Kāḷavallimaṇḍapavāsī mahānāgatthero viya ca. Sopi kira gatapaccāgatavattaṃ pūrento ‘‘paṭhamaṃ tāva bhagavato mahāpadhānaṃ pūjessāmī’’ti satta vassāni ṭhānacaṅkamameva adhiṭṭhāsi, puna soḷasa vassāni gatapaccāgatavattaṃ pūretvā arahattaṃ pāpuṇi. Evaṃ kammaṭṭhānamanuyuttacitteneva pādaṃ uddharanto vippayuttena cittena uddhaṭe paṭinivattanto gāmasamīpaṃ gantvā ‘‘gāvī nu kho pabbajito nu kho’’ti āsaṅkanīyappadese ṭhatvā saṅghāṭiṃ pārupitvā pattaṃ gahetvā gāmadvāraṃ patvā kacchakantarato udakaṃ gahetvā gaṇḍūsaṃ katvā gāmaṃ pavisati ‘‘bhikkhaṃ vā dātuṃ vandituṃ vā upagate manusse ‘dīghāyukā hothā’ti vacanamattenāpi mā me kammaṭṭhānavikkhepo ahosī’’ti. Sace pana naṃ ‘‘ajja, bhante, kiṃ sattamī, udāhu aṭṭhamī’’ti divasaṃ pucchanti, udakaṃ gilitvā āroceti. Sace divasapucchakā na honti, nikkhamanavelāyaṃ gāmadvāre niṭṭhubhitvāva yāti.
सीहळदीपे कलम्बतित्थविहारे वस्सूपगता पञ्ञास भिक्खू विय च। ते किर वस्सूपनायिकउपोसथदिवसे कतिकवत्तं अकंसु – ‘‘अरहत्तं अप्पत्वा न अञ्ञमञ्ञं आलपिस्सामा’’ति। गामञ्च पिण्डाय पविसन्ता गामद्वारे उदकगण्डूसं कत्वा पविसिंसु, दिवसे पुच्छिते उदकं गिलित्वा आरोचेसुं, अपुच्छिते गामद्वारे निट्ठुभित्वा विहारं आगमंसु। तत्थ मनुस्सा निट्ठुभनट्ठानं दिस्वा जानिंसु – ‘‘अज्ज एको आगतो, अज्ज द्वे’’ति । एवञ्च चिन्तेसुं – ‘‘किं नु खो एते अम्हेहेव सद्धिं न सल्लपन्ति , उदाहु अञ्ञमञ्ञम्पि, यदि अञ्ञमञ्ञम्पि न सल्लपन्ति, अद्धा विवादजाता भविस्सन्ति, हन्द नेसं अञ्ञमञ्ञं खमापेस्सामा’’ति। सब्बे विहारं अगमंसु। तत्थ पञ्ञासाय भिक्खूसु वस्सं उपगतेसु द्वे भिक्खू एकोकासे नाद्दसंसु। ततो तेसु यो चक्खुमा पुरिसो, सो एवमाह – ‘‘न, भो, कलहकारकानं वसनोकासो ईदिसो होति, सुसम्मट्ठं चेतियङ्गणं बोधियङ्गणं, सुनिक्खित्ता सम्मज्जनियो, सूपट्ठपितं पानीयपरिभोजनीय’’न्ति, ते ततो निवत्ता। तेपि भिक्खू अन्तोवस्सेयेव विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्वा महापवारणाय विसुद्धिपवारणं पवारेसुं।
Sīhaḷadīpe kalambatitthavihāre vassūpagatā paññāsa bhikkhū viya ca. Te kira vassūpanāyikauposathadivase katikavattaṃ akaṃsu – ‘‘arahattaṃ appatvā na aññamaññaṃ ālapissāmā’’ti. Gāmañca piṇḍāya pavisantā gāmadvāre udakagaṇḍūsaṃ katvā pavisiṃsu, divase pucchite udakaṃ gilitvā ārocesuṃ, apucchite gāmadvāre niṭṭhubhitvā vihāraṃ āgamaṃsu. Tattha manussā niṭṭhubhanaṭṭhānaṃ disvā jāniṃsu – ‘‘ajja eko āgato, ajja dve’’ti . Evañca cintesuṃ – ‘‘kiṃ nu kho ete amheheva saddhiṃ na sallapanti , udāhu aññamaññampi, yadi aññamaññampi na sallapanti, addhā vivādajātā bhavissanti, handa nesaṃ aññamaññaṃ khamāpessāmā’’ti. Sabbe vihāraṃ agamaṃsu. Tattha paññāsāya bhikkhūsu vassaṃ upagatesu dve bhikkhū ekokāse nāddasaṃsu. Tato tesu yo cakkhumā puriso, so evamāha – ‘‘na, bho, kalahakārakānaṃ vasanokāso īdiso hoti, susammaṭṭhaṃ cetiyaṅgaṇaṃ bodhiyaṅgaṇaṃ, sunikkhittā sammajjaniyo, sūpaṭṭhapitaṃ pānīyaparibhojanīya’’nti, te tato nivattā. Tepi bhikkhū antovasseyeva vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ patvā mahāpavāraṇāya visuddhipavāraṇaṃ pavāresuṃ.
एवं काळवल्लिमण्डपवासी महानागत्थेरो विय कलम्बतित्थविहारे वस्सूपगता भिक्खू विय च कम्मट्ठानयुत्तेनेव चित्तेन पादं उद्धरन्तो गामसमीपं गन्त्वा उदकगण्डूसं कत्वा वीथियो सल्लक्खेत्वा यत्थ सुरासोण्डधुत्तादयो कलहकारका चण्डहत्थिअस्सादयो वा नत्थि, तं वीथिं पटिपज्जति। तत्थ च पिण्डाय चरन्तो न तुरिततुरितो जवेन गच्छति, जवनपिण्डपातिकधुतङ्गं नाम नत्थि, विसमभूमिभागप्पत्तं पन उदकभरितसकटमिव निच्चलो हुत्वा गच्छति। अनुघरं पविट्ठो च दातुकामं वा अदातुकामं वा सल्लक्खेतुं तदनुरूपं कालं आगमेन्तो भिक्खं गहेत्वा पतिरूपे ओकासे निसीदित्वा कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तो आहारे पटिक्कूलसञ्ञं उपट्ठपेत्वा अक्खब्भञ्जनवणालेपनपुत्तमंसूपमावसेन पच्चवेक्खन्तो अट्ठङ्गसमन्नागतं आहारं आहारेति नेव दवाय न मदाय…पे॰… भुत्तावी च उदककिच्चं कत्वा मुहुत्तं भत्तकिलमथं विनोदेत्वा यथा पुरेभत्तं, एवं पच्छाभत्तं, पुरिमयामं पच्छिमयामञ्च कम्मट्ठानं मनसि करोति। अयं वुच्चति ‘‘हरति च पच्चाहरति चा’’ति। एवमेतं हरणपच्चाहरणं गतपच्चागतवत्तन्ति वुच्चति।
Evaṃ kāḷavallimaṇḍapavāsī mahānāgatthero viya kalambatitthavihāre vassūpagatā bhikkhū viya ca kammaṭṭhānayutteneva cittena pādaṃ uddharanto gāmasamīpaṃ gantvā udakagaṇḍūsaṃ katvā vīthiyo sallakkhetvā yattha surāsoṇḍadhuttādayo kalahakārakā caṇḍahatthiassādayo vā natthi, taṃ vīthiṃ paṭipajjati. Tattha ca piṇḍāya caranto na turitaturito javena gacchati, javanapiṇḍapātikadhutaṅgaṃ nāma natthi, visamabhūmibhāgappattaṃ pana udakabharitasakaṭamiva niccalo hutvā gacchati. Anugharaṃ paviṭṭho ca dātukāmaṃ vā adātukāmaṃ vā sallakkhetuṃ tadanurūpaṃ kālaṃ āgamento bhikkhaṃ gahetvā patirūpe okāse nisīditvā kammaṭṭhānaṃ manasikaronto āhāre paṭikkūlasaññaṃ upaṭṭhapetvā akkhabbhañjanavaṇālepanaputtamaṃsūpamāvasena paccavekkhanto aṭṭhaṅgasamannāgataṃ āhāraṃ āhāreti neva davāya na madāya…pe… bhuttāvī ca udakakiccaṃ katvā muhuttaṃ bhattakilamathaṃ vinodetvā yathā purebhattaṃ, evaṃ pacchābhattaṃ, purimayāmaṃ pacchimayāmañca kammaṭṭhānaṃ manasi karoti. Ayaṃ vuccati ‘‘harati ca paccāharati cā’’ti. Evametaṃ haraṇapaccāharaṇaṃ gatapaccāgatavattanti vuccati.
एतं पूरेन्तो यदि उपनिस्सयसम्पन्नो होति, पठमवये एव अरहत्तं पापुणाति। नो चे पठमवये पापुणाति, अथ मज्झिमवये पापुणाति। नो चे मज्झिमवये पापुणाति, अथ मरणसमये पापुणाति। नो चे मरणसमये पापुणाति, अथ देवपुत्तो हुत्वा पापुणाति। नो चे देवपुत्तो हुत्वा पापुणाति, अथ पच्चेकसम्बुद्धो हुत्वा परिनिब्बाति। नो चे पच्चेकसम्बुद्धो हुत्वा परिनिब्बाति, अथ बुद्धानं सम्मुखीभावे खिप्पाभिञ्ञो होति सेय्यथापि थेरो बाहियो, महापञ्ञो वा होति सेय्यथापि थेरो सारिपुत्तोति।
Etaṃ pūrento yadi upanissayasampanno hoti, paṭhamavaye eva arahattaṃ pāpuṇāti. No ce paṭhamavaye pāpuṇāti, atha majjhimavaye pāpuṇāti. No ce majjhimavaye pāpuṇāti, atha maraṇasamaye pāpuṇāti. No ce maraṇasamaye pāpuṇāti, atha devaputto hutvā pāpuṇāti. No ce devaputto hutvā pāpuṇāti, atha paccekasambuddho hutvā parinibbāti. No ce paccekasambuddho hutvā parinibbāti, atha buddhānaṃ sammukhībhāve khippābhiñño hoti seyyathāpi thero bāhiyo, mahāpañño vā hoti seyyathāpi thero sāriputtoti.
अयं पन पच्चेकबोधिसत्तो कस्सपस्स भगवतो सासने पब्बजित्वा आरञ्ञिको हुत्वा वीसति वस्ससहस्सानि एतं गतपच्चागतवत्तं पूरेत्वा कालं कत्वा कामावचरदेवलोके उप्पज्जि। ततो चवित्वा बाराणसिरञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं अग्गहेसि। कुसला इत्थियो तदहेव गब्भसण्ठानं जानन्ति। सा च तासं अञ्ञतरा , तस्मा एसापि तं गब्भपतिट्ठानं रञ्ञो निवेदेसि। धम्मता एसा, यं पुञ्ञवन्ते सत्ते गब्भे उप्पन्ने मातुगामो गब्भपरिहारं लभति। तस्मा राजा तस्सा गब्भपरिहारं अदासि। सा ततो पभुति नाच्चुण्हं किञ्चि अज्झोहरितुं लभति, नातिसीतं नाच्चम्बिलं नातिलोणं नातिकटुकं नातितित्तकं। अच्चुण्हे हि मातरा अज्झोहटे गब्भस्स लोहकुम्भिवासो विय होति, अतिसीते लोकन्तरिकवासो विय, अच्चम्बिललोणकटुकतित्तकेसु भुत्तेसु सत्थेन फालेत्वा अम्बिलादीहि सित्तानि विय दारकस्स अङ्गानि तिब्बवेदनानि होन्ति। अतिचङ्कमनट्ठाननिसज्जसयनतोपि नं निवारेन्ति ‘‘कुच्छिगतस्स सञ्चलनदुक्खं मा अहोसी’’ति। मुदुकत्थरणत्थताय भूमिया चङ्कमनादीनि मत्ताय कातुं लभति, वण्णगन्धादिसम्पन्नं सादुं सप्पायं अन्नपानं भुञ्जितुं लभति। परिग्गहेत्वाव नं चङ्कमापेन्ति निसीदापेन्ति वुट्ठापेन्ति।
Ayaṃ pana paccekabodhisatto kassapassa bhagavato sāsane pabbajitvā āraññiko hutvā vīsati vassasahassāni etaṃ gatapaccāgatavattaṃ pūretvā kālaṃ katvā kāmāvacaradevaloke uppajji. Tato cavitvā bārāṇasirañño aggamahesiyā kucchimhi paṭisandhiṃ aggahesi. Kusalā itthiyo tadaheva gabbhasaṇṭhānaṃ jānanti. Sā ca tāsaṃ aññatarā , tasmā esāpi taṃ gabbhapatiṭṭhānaṃ rañño nivedesi. Dhammatā esā, yaṃ puññavante satte gabbhe uppanne mātugāmo gabbhaparihāraṃ labhati. Tasmā rājā tassā gabbhaparihāraṃ adāsi. Sā tato pabhuti nāccuṇhaṃ kiñci ajjhoharituṃ labhati, nātisītaṃ nāccambilaṃ nātiloṇaṃ nātikaṭukaṃ nātitittakaṃ. Accuṇhe hi mātarā ajjhohaṭe gabbhassa lohakumbhivāso viya hoti, atisīte lokantarikavāso viya, accambilaloṇakaṭukatittakesu bhuttesu satthena phāletvā ambilādīhi sittāni viya dārakassa aṅgāni tibbavedanāni honti. Aticaṅkamanaṭṭhānanisajjasayanatopi naṃ nivārenti ‘‘kucchigatassa sañcalanadukkhaṃ mā ahosī’’ti. Mudukattharaṇatthatāya bhūmiyā caṅkamanādīni mattāya kātuṃ labhati, vaṇṇagandhādisampannaṃ sāduṃ sappāyaṃ annapānaṃ bhuñjituṃ labhati. Pariggahetvāva naṃ caṅkamāpenti nisīdāpenti vuṭṭhāpenti.
सा एवं परिहरियमाना गब्भपरिपाककाले सूतिघरं पविसित्वा पच्चूससमये पुत्तं विजायि पक्कतेलमद्दितमनोसिलापिण्डिसदिसं धञ्ञपुञ्ञलक्खणूपेतं। ततो नं पञ्चमदिवसे अलङ्कतपटियत्तं रञ्ञो दस्सेसुं, राजा तुट्ठो छसट्ठिया धातीहि उपट्ठापेसि। सो सब्बसम्पत्तीहि वड्ढमानो नचिरस्सेव विञ्ञुतं पापुणि। सोळसवस्सुद्देसिकं नं राजा रज्जेन अभिसिञ्चि, विविधनाटकाहि च उपट्ठापेसि। अभिसित्तो राजपुत्तो रज्जं कारेसि नामेन ब्रह्मदत्तो, सकलजम्बुदीपे वीसतिया नगरसहस्सेसु। जम्बुदीपे किर पुब्बे चतुरासीति नगरसतसहस्सानि अहेसुं, तानि परिहायन्तानि सट्ठि अहेसुं, ततो परिहायन्तानि चत्तालीसं, सब्बपरिहायनकाले पन वीसतिसहस्सानि होन्ति। अयञ्च ब्रह्मदत्तो सब्बपरिहायनकाले उप्पज्जि, तेनस्स वीसति नगरसहस्सानि अहेसुं वीसति पासादसहस्सानि, वीसति हत्थिसहस्सानि, वीसति अस्ससहस्सानि, वीसति रथसहस्सानि, वीसति पत्तिसहस्सानि, वीसति इत्थिसहस्सानि ओरोधा च नाटकित्थियो च, वीसति अमच्चसहस्सानि।
Sā evaṃ parihariyamānā gabbhaparipākakāle sūtigharaṃ pavisitvā paccūsasamaye puttaṃ vijāyi pakkatelamadditamanosilāpiṇḍisadisaṃ dhaññapuññalakkhaṇūpetaṃ. Tato naṃ pañcamadivase alaṅkatapaṭiyattaṃ rañño dassesuṃ, rājā tuṭṭho chasaṭṭhiyā dhātīhi upaṭṭhāpesi. So sabbasampattīhi vaḍḍhamāno nacirasseva viññutaṃ pāpuṇi. Soḷasavassuddesikaṃ naṃ rājā rajjena abhisiñci, vividhanāṭakāhi ca upaṭṭhāpesi. Abhisitto rājaputto rajjaṃ kāresi nāmena brahmadatto, sakalajambudīpe vīsatiyā nagarasahassesu. Jambudīpe kira pubbe caturāsīti nagarasatasahassāni ahesuṃ, tāni parihāyantāni saṭṭhi ahesuṃ, tato parihāyantāni cattālīsaṃ, sabbaparihāyanakāle pana vīsatisahassāni honti. Ayañca brahmadatto sabbaparihāyanakāle uppajji, tenassa vīsati nagarasahassāni ahesuṃ vīsati pāsādasahassāni, vīsati hatthisahassāni, vīsati assasahassāni, vīsati rathasahassāni, vīsati pattisahassāni, vīsati itthisahassāni orodhā ca nāṭakitthiyo ca, vīsati amaccasahassāni.
सो महारज्जं कारयमानोयेव कसिणपरिकम्मं कत्वा पञ्च अभिञ्ञायो, अट्ठ समापत्तियो च निब्बत्तेसि। यस्मा पन अभिसित्तरञ्ञा नाम अवस्सं अट्टकरणे निसीदितब्बं, तस्मा एकदिवसं पगेव पातरासं भुञ्जित्वा विनिच्छयट्ठाने निसीदि। तत्थ उच्चासद्दमहासद्दं अकंसु, सो ‘‘अयं सद्दो समापत्तिया उपक्किलेसो’’ति पासादतलं अभिरुहित्वा ‘‘समापत्तिं अप्पेमी’’ति निसिन्नो नासक्खि अप्पेतुं रज्जविक्खेपेन समापत्ति परिहीना। ततो चिन्तेसि – ‘‘किं रज्जं वरं, उदाहु समणधम्मो’’ति? ततो ‘‘रज्जसुखं परित्तं अनेकादीनवं, समणधम्मसुखं पन विपुलं अनेकानिसंसं उत्तमपुरिसेहि सेवितञ्चा’’ति ञत्वा अञ्ञतरं अमच्चं आणापेसि ‘‘इमं रज्जं धम्मेन समेन अनुसास, मा खो अधम्मकारं कारेसी’’ति सब्बं तस्स निय्यातेत्वा पासादं अभिरुहित्वा समापत्तिसुखेन वीतिनामेसि, न कोचि उपसङ्कमितुं लभति अञ्ञत्र मुखधोवनदन्तकट्ठदायकभत्तनीहारकादीहि।
So mahārajjaṃ kārayamānoyeva kasiṇaparikammaṃ katvā pañca abhiññāyo, aṭṭha samāpattiyo ca nibbattesi. Yasmā pana abhisittaraññā nāma avassaṃ aṭṭakaraṇe nisīditabbaṃ, tasmā ekadivasaṃ pageva pātarāsaṃ bhuñjitvā vinicchayaṭṭhāne nisīdi. Tattha uccāsaddamahāsaddaṃ akaṃsu, so ‘‘ayaṃ saddo samāpattiyā upakkileso’’ti pāsādatalaṃ abhiruhitvā ‘‘samāpattiṃ appemī’’ti nisinno nāsakkhi appetuṃ rajjavikkhepena samāpatti parihīnā. Tato cintesi – ‘‘kiṃ rajjaṃ varaṃ, udāhu samaṇadhammo’’ti? Tato ‘‘rajjasukhaṃ parittaṃ anekādīnavaṃ, samaṇadhammasukhaṃ pana vipulaṃ anekānisaṃsaṃ uttamapurisehi sevitañcā’’ti ñatvā aññataraṃ amaccaṃ āṇāpesi ‘‘imaṃ rajjaṃ dhammena samena anusāsa, mā kho adhammakāraṃ kāresī’’ti sabbaṃ tassa niyyātetvā pāsādaṃ abhiruhitvā samāpattisukhena vītināmesi, na koci upasaṅkamituṃ labhati aññatra mukhadhovanadantakaṭṭhadāyakabhattanīhārakādīhi.
ततो अद्धमासमत्ते वीतिक्कन्ते महेसी पुच्छि – ‘‘राजा उय्यानगमनबलदस्सननाटकादीसु कत्थचि न दिस्सति, कुहिं गतो’’ति? तस्सा तमत्थं आरोचेसुं। सा अमच्चस्स पाहेसि – ‘‘रज्जे पटिच्छिते अहम्पि पटिच्छिता होमि, एतु मया सद्धिं संवासं कप्पेतू’’ति। सो उभो कण्णे थकेत्वा ‘‘असवनीयमेत’’न्ति पटिक्खिपि। सा पुनपि द्वत्तिक्खत्तुं पेसेत्वा अनिच्छमानं सन्तज्जापेसि ‘‘यदि न करोसि, ठानापि तं चावेमि। जीवितापि तं वोरोपेमी’’ति। सो भीतो ‘‘मातुगामो नाम दळ्हनिच्छयो, कदाचि एवम्पि कारापेय्या’’ति। एकदिवसं रहो गन्त्वा ताय सद्धिं सिरिसयने संवासं कप्पेसि। सा पुञ्ञवती सुखसम्फस्सा, सो तस्सा सम्फस्सरागेन रत्तो तत्थ अभिक्खणं सङ्कितसङ्कितोव अगमासि। अनुक्कमेन अत्तनो घरसामिको विय निब्बिसङ्को पविसितुमारद्धो।
Tato addhamāsamatte vītikkante mahesī pucchi – ‘‘rājā uyyānagamanabaladassananāṭakādīsu katthaci na dissati, kuhiṃ gato’’ti? Tassā tamatthaṃ ārocesuṃ. Sā amaccassa pāhesi – ‘‘rajje paṭicchite ahampi paṭicchitā homi, etu mayā saddhiṃ saṃvāsaṃ kappetū’’ti. So ubho kaṇṇe thaketvā ‘‘asavanīyameta’’nti paṭikkhipi. Sā punapi dvattikkhattuṃ pesetvā anicchamānaṃ santajjāpesi ‘‘yadi na karosi, ṭhānāpi taṃ cāvemi. Jīvitāpi taṃ voropemī’’ti. So bhīto ‘‘mātugāmo nāma daḷhanicchayo, kadāci evampi kārāpeyyā’’ti. Ekadivasaṃ raho gantvā tāya saddhiṃ sirisayane saṃvāsaṃ kappesi. Sā puññavatī sukhasamphassā, so tassā samphassarāgena ratto tattha abhikkhaṇaṃ saṅkitasaṅkitova agamāsi. Anukkamena attano gharasāmiko viya nibbisaṅko pavisitumāraddho.
ततो राजमनुस्सा तं पवत्तिं रञ्ञो आरोचेसुं। राजा न सद्दहति। दुतियम्पि ततियम्पि आरोचेसुं, ततो राजा निलीनो सयमेव दिस्वा सब्बे अमच्चे सन्निपातापेत्वा आरोचेसि। ते ‘‘अयं राजापराधिको हत्थच्छेदं अरहति, पादच्छेदं अरहती’’ति याव सूले उत्तासनं, ताव सब्बकम्मकारणानि निद्दिसिंसु। राजा ‘‘एतस्स वधबन्धनताळने मय्हं विहिंसा उप्पज्जेय्य, जीविता वोरोपने पाणातिपातो भवेय्य, धनहरणे अदिन्नादानं भवेय्य, अलं एवरूपेहि कतेहि, इमं मम रज्जा निक्कड्ढथा’’ति आह। अमच्चा तं निब्बिसयं अकंसु। सो अत्तनो धनसारञ्च पुत्तदारञ्च गहेत्वा परविसयं अगमासि। तत्थ राजा सुत्वा ‘‘किं आगतोसी’’ति पुच्छि। ‘‘देव, इच्छामि तं उपट्ठातु’’न्ति। सो तं सम्पटिच्छि। अमच्चो कतिपाहच्चयेन लद्धविस्सासो तं राजानं एतदवोच – ‘‘महाराज , अमक्खिकं मधुं पस्सामि, तं खादन्तो नत्थी’’ति। राजा ‘‘किं एतं उप्पण्डेतुकामो भणती’’ति न सुणाति। सो अन्तरं लभित्वा पुनपि सुट्ठुतरं वण्णेत्वा अवोच। राजा ‘‘किं एत’’न्ति पुच्छि। ‘‘बाराणसिरज्जं, देवा’’ति। राजा ‘‘किं मं नेत्वा मारेतुकामोसी’’ति आह। सो ‘‘मा, देव, एवं अवच, यदि न सद्दहसि, मनुस्से पेसेही’’ति। सो मनुस्से पेसेसि। ते गन्त्वा गोपुरं खणित्वा रञ्ञो सयनघरे उट्ठहिंसु।
Tato rājamanussā taṃ pavattiṃ rañño ārocesuṃ. Rājā na saddahati. Dutiyampi tatiyampi ārocesuṃ, tato rājā nilīno sayameva disvā sabbe amacce sannipātāpetvā ārocesi. Te ‘‘ayaṃ rājāparādhiko hatthacchedaṃ arahati, pādacchedaṃ arahatī’’ti yāva sūle uttāsanaṃ, tāva sabbakammakāraṇāni niddisiṃsu. Rājā ‘‘etassa vadhabandhanatāḷane mayhaṃ vihiṃsā uppajjeyya, jīvitā voropane pāṇātipāto bhaveyya, dhanaharaṇe adinnādānaṃ bhaveyya, alaṃ evarūpehi katehi, imaṃ mama rajjā nikkaḍḍhathā’’ti āha. Amaccā taṃ nibbisayaṃ akaṃsu. So attano dhanasārañca puttadārañca gahetvā paravisayaṃ agamāsi. Tattha rājā sutvā ‘‘kiṃ āgatosī’’ti pucchi. ‘‘Deva, icchāmi taṃ upaṭṭhātu’’nti. So taṃ sampaṭicchi. Amacco katipāhaccayena laddhavissāso taṃ rājānaṃ etadavoca – ‘‘mahārāja , amakkhikaṃ madhuṃ passāmi, taṃ khādanto natthī’’ti. Rājā ‘‘kiṃ etaṃ uppaṇḍetukāmo bhaṇatī’’ti na suṇāti. So antaraṃ labhitvā punapi suṭṭhutaraṃ vaṇṇetvā avoca. Rājā ‘‘kiṃ eta’’nti pucchi. ‘‘Bārāṇasirajjaṃ, devā’’ti. Rājā ‘‘kiṃ maṃ netvā māretukāmosī’’ti āha. So ‘‘mā, deva, evaṃ avaca, yadi na saddahasi, manusse pesehī’’ti. So manusse pesesi. Te gantvā gopuraṃ khaṇitvā rañño sayanaghare uṭṭhahiṃsu.
राजा दिस्वा ‘‘किस्स आगतत्था’’ति पुच्छि। ‘‘चोरा मयं, महाराजा’’ति। राजा तेसं धनं दापेत्वा ‘‘मा पुन एवं अकत्था’’ति ओवदित्वा विस्सज्जेसि। ते आगन्त्वा तस्स रञ्ञो आरोचेसुं। सो पुनपि द्वत्तिक्खत्तुं तथेव वीमंसित्वा ‘‘सीलवा राजा’’ति चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा सीमन्तरे एकं नगरं उपगम्म तत्थ अमच्चस्स पाहेसि ‘‘नगरं वा मे देहि, युद्धं वा’’ति। सो ब्रह्मदत्तस्स रञ्ञो तमत्थं आरोचापेसि – ‘‘आणापेतु, देव, ‘किं युज्झामि, उदाहु नगरं देमी’’’ति। राजा ‘‘न युज्झितब्बं, नगरं दत्वा इधागच्छा’’ति पेसेसि। सो तथा अकासि। पटिराजापि तं नगरं गहेत्वा अवसेसनगरेसुपि तथेव दूतं पेसेसि। तेपि अमच्चा तथेव ब्रह्मदत्तस्स आरोचेत्वा तेन ‘‘न युज्झितब्बं, इधागन्तब्ब’’न्ति वुत्ता बाराणसिं आगमंसु।
Rājā disvā ‘‘kissa āgatatthā’’ti pucchi. ‘‘Corā mayaṃ, mahārājā’’ti. Rājā tesaṃ dhanaṃ dāpetvā ‘‘mā puna evaṃ akatthā’’ti ovaditvā vissajjesi. Te āgantvā tassa rañño ārocesuṃ. So punapi dvattikkhattuṃ tatheva vīmaṃsitvā ‘‘sīlavā rājā’’ti caturaṅginiṃ senaṃ sannayhitvā sīmantare ekaṃ nagaraṃ upagamma tattha amaccassa pāhesi ‘‘nagaraṃ vā me dehi, yuddhaṃ vā’’ti. So brahmadattassa rañño tamatthaṃ ārocāpesi – ‘‘āṇāpetu, deva, ‘kiṃ yujjhāmi, udāhu nagaraṃ demī’’’ti. Rājā ‘‘na yujjhitabbaṃ, nagaraṃ datvā idhāgacchā’’ti pesesi. So tathā akāsi. Paṭirājāpi taṃ nagaraṃ gahetvā avasesanagaresupi tatheva dūtaṃ pesesi. Tepi amaccā tatheva brahmadattassa ārocetvā tena ‘‘na yujjhitabbaṃ, idhāgantabba’’nti vuttā bārāṇasiṃ āgamaṃsu.
ततो अमच्चा ब्रह्मदत्तं आहंसु – ‘‘महाराज, तेन सह युज्झमा’’ति। राजा ‘‘मम पाणातिपातो भविस्सती’’ति वारेसि। अमच्चा ‘‘मयं, महाराज, तं जीवग्गाहं गहेत्वा इधेव आनेस्सामा’’ति नानाउपायेहि राजानं सञ्ञापेत्वा ‘‘एहि, महाराजा’’ति गन्तुमारद्धा। राजा ‘‘सचे सत्तमारणप्पहरणविलुम्पनकम्मं न करोथ, गच्छामी’’ति भणति। अमच्चा ‘‘न, देव, करोम, भयं दस्सेत्वा पलापेमा’’ति चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा घटेसु दीपे पक्खिपित्वा रत्तिं गच्छिंसु। पटिराजा तं दिवसं बाराणसिसमीपे नगरं गहेत्वा इदानि किन्ति रत्तिं सन्नाहं मोचापेत्वा पमत्तो निद्दं ओक्कमि सद्धिं बलकायेन। ततो अमच्चा ब्रह्मदत्तराजानं आदाय पटिरञ्ञो खन्धावारं गन्त्वा सब्बघटेहि दीपे नीहरापेत्वा एकपज्जोतं कत्वा उक्कुट्ठिं अकंसु। पटिरञ्ञो अमच्चो महाबलकायं दिस्वा भीतो अत्तनो राजानं उपसङ्कमित्वा ‘‘उट्ठेहि अमक्खिकं मधुं खादाही’’ति महासद्दं अकासि। तथा दुतियोपि ततियोपि। पटिराजा तेन सद्देन पटिबुज्झित्वा भयं सन्तासं आपज्जि। उक्कुट्ठिसतानि पवत्तिंसु। सो ‘‘परवचनं सद्दहित्वा अमित्तहत्थं पत्तोम्ही’’ति सब्बरत्तिं तं तं विप्पलपित्वा दुतियदिवसे ‘‘धम्मिको राजा, उपरोधं न करेय्य गन्त्वा खमापेमी’’ति चिन्तेत्वा राजानं उपसङ्कमित्वा जण्णुकेहि पतिट्ठहित्वा ‘‘खम, महाराज, मय्हं अपराध’’न्ति आह। राजा तं ओवदित्वा ‘‘उट्ठेहि, खमामि ते’’ति आह। सो रञ्ञा एवं वुत्तमत्तेयेव परमस्सासप्पत्तो अहोसि। बाराणसिरञ्ञो समीपेयेव जनपदे रज्जं लभि। ते अञ्ञमञ्ञं सहायका अहेसुं।
Tato amaccā brahmadattaṃ āhaṃsu – ‘‘mahārāja, tena saha yujjhamā’’ti. Rājā ‘‘mama pāṇātipāto bhavissatī’’ti vāresi. Amaccā ‘‘mayaṃ, mahārāja, taṃ jīvaggāhaṃ gahetvā idheva ānessāmā’’ti nānāupāyehi rājānaṃ saññāpetvā ‘‘ehi, mahārājā’’ti gantumāraddhā. Rājā ‘‘sace sattamāraṇappaharaṇavilumpanakammaṃ na karotha, gacchāmī’’ti bhaṇati. Amaccā ‘‘na, deva, karoma, bhayaṃ dassetvā palāpemā’’ti caturaṅginiṃ senaṃ sannayhitvā ghaṭesu dīpe pakkhipitvā rattiṃ gacchiṃsu. Paṭirājā taṃ divasaṃ bārāṇasisamīpe nagaraṃ gahetvā idāni kinti rattiṃ sannāhaṃ mocāpetvā pamatto niddaṃ okkami saddhiṃ balakāyena. Tato amaccā brahmadattarājānaṃ ādāya paṭirañño khandhāvāraṃ gantvā sabbaghaṭehi dīpe nīharāpetvā ekapajjotaṃ katvā ukkuṭṭhiṃ akaṃsu. Paṭirañño amacco mahābalakāyaṃ disvā bhīto attano rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘uṭṭhehi amakkhikaṃ madhuṃ khādāhī’’ti mahāsaddaṃ akāsi. Tathā dutiyopi tatiyopi. Paṭirājā tena saddena paṭibujjhitvā bhayaṃ santāsaṃ āpajji. Ukkuṭṭhisatāni pavattiṃsu. So ‘‘paravacanaṃ saddahitvā amittahatthaṃ pattomhī’’ti sabbarattiṃ taṃ taṃ vippalapitvā dutiyadivase ‘‘dhammiko rājā, uparodhaṃ na kareyya gantvā khamāpemī’’ti cintetvā rājānaṃ upasaṅkamitvā jaṇṇukehi patiṭṭhahitvā ‘‘khama, mahārāja, mayhaṃ aparādha’’nti āha. Rājā taṃ ovaditvā ‘‘uṭṭhehi, khamāmi te’’ti āha. So raññā evaṃ vuttamatteyeva paramassāsappatto ahosi. Bārāṇasirañño samīpeyeva janapade rajjaṃ labhi. Te aññamaññaṃ sahāyakā ahesuṃ.
अथ ब्रह्मदत्तो द्वेपि सेना सम्मोदमाना एकतो ठिता दिस्वा ‘‘ममेवेकस्स चित्तानुरक्खणाय अस्मिं महाजनकाये खुद्दकमक्खिकाय पिवनमत्तम्पि लोहितबिन्दु न उप्पन्नं, अहो साधु, अहो सुट्ठु, सब्बे सत्ता सुखिता होन्तु, अवेरा होन्तु, अब्यापज्जा होन्तू’’ति मेत्ताझानं उप्पादेत्वा तदेव पादकं कत्वा सङ्खारे सम्मसित्वा पच्चेकबोधिञाणं सच्छिकत्वा सयम्भुतं पापुणि। तं मग्गफलसुखेन सुखितं हत्थिक्खन्धे निसिन्नं अमच्चा पणिपातं कत्वा आहंसु – ‘‘यानकालो, महाराज, विजितबलकायस्स सक्कारो कातब्बो, पराजितबलकायस्स भत्तपरिब्बयो दातब्बो’’ति। सो आह – ‘‘नाहं, भणे, राजा, पच्चेकबुद्धो नामाह’’न्ति। ‘‘किं देवो भणति, न एदिसा पच्चेकबुद्धा होन्ती’’ति। ‘‘कीदिसा, भणे, पच्चेकबुद्धा’’ति? ‘‘पच्चेकबुद्धा नाम द्वङ्गुलकेसमस्सू अट्ठपरिक्खारयुत्ता भवन्ती’’ति। सो दक्खिणहत्थेन सीसं परामसि, तावदेव गिहिलिङ्गं अन्तरधायि, पब्बजितवेसो पातुरहोसि। द्वङ्गुलकेसमस्सु अट्ठपरिक्खारसमन्नागतो वस्ससतिकत्थेरसदिसो अहोसि। सो चतुत्थज्झानं समापज्जित्वा हत्थिक्खन्धतो वेहासं अब्भुग्गन्त्वा पदुमपुप्फे निसीदि। अमच्चा वन्दित्वा ‘‘किं, भन्ते, कम्मट्ठानं, कथं अधिगतोसी’’ति पुच्छिंसु। सो यतो अस्स मेत्ताझानकम्मट्ठानं अहोसि, तञ्च विपस्सनं विपस्सित्वा अधिगतो, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो उदानगाथञ्च ब्याकरणगाथञ्च इमंयेव गाथं अभासि ‘‘सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्ड’’न्ति।
Atha brahmadatto dvepi senā sammodamānā ekato ṭhitā disvā ‘‘mamevekassa cittānurakkhaṇāya asmiṃ mahājanakāye khuddakamakkhikāya pivanamattampi lohitabindu na uppannaṃ, aho sādhu, aho suṭṭhu, sabbe sattā sukhitā hontu, averā hontu, abyāpajjā hontū’’ti mettājhānaṃ uppādetvā tadeva pādakaṃ katvā saṅkhāre sammasitvā paccekabodhiñāṇaṃ sacchikatvā sayambhutaṃ pāpuṇi. Taṃ maggaphalasukhena sukhitaṃ hatthikkhandhe nisinnaṃ amaccā paṇipātaṃ katvā āhaṃsu – ‘‘yānakālo, mahārāja, vijitabalakāyassa sakkāro kātabbo, parājitabalakāyassa bhattaparibbayo dātabbo’’ti. So āha – ‘‘nāhaṃ, bhaṇe, rājā, paccekabuddho nāmāha’’nti. ‘‘Kiṃ devo bhaṇati, na edisā paccekabuddhā hontī’’ti. ‘‘Kīdisā, bhaṇe, paccekabuddhā’’ti? ‘‘Paccekabuddhā nāma dvaṅgulakesamassū aṭṭhaparikkhārayuttā bhavantī’’ti. So dakkhiṇahatthena sīsaṃ parāmasi, tāvadeva gihiliṅgaṃ antaradhāyi, pabbajitaveso pāturahosi. Dvaṅgulakesamassu aṭṭhaparikkhārasamannāgato vassasatikattherasadiso ahosi. So catutthajjhānaṃ samāpajjitvā hatthikkhandhato vehāsaṃ abbhuggantvā padumapupphe nisīdi. Amaccā vanditvā ‘‘kiṃ, bhante, kammaṭṭhānaṃ, kathaṃ adhigatosī’’ti pucchiṃsu. So yato assa mettājhānakammaṭṭhānaṃ ahosi, tañca vipassanaṃ vipassitvā adhigato, tasmā tamatthaṃ dassento udānagāthañca byākaraṇagāthañca imaṃyeva gāthaṃ abhāsi ‘‘sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍa’’nti.
तत्थ सब्बेसूति अनवसेसेसु। भूतेसूति सत्तेसु। अयमेत्थ सङ्खेपो , वित्थारं पन रतनसुत्तवण्णनायं वक्खाम। निधायाति निक्खिपित्वा। दण्डन्ति कायवचीमनोदण्डं, कायदुच्चरितादीनमेतं अधिवचनं। कायदुच्चरितञ्हि दण्डयतीति दण्डं, बाधेति अनयब्यसनं पापेतीति वुत्तं होति। एवं वचीदुच्चरितं मनोदुच्चरितञ्च। पहरणदण्डो एव वा दण्डो, तं निधायातिपि वुत्तं होति। अविहेठयन्ति अविहेठयन्तो। अञ्ञतरम्पीति यंकिञ्चि एकम्पि। तेसन्ति तेसं सब्बभूतानं। न पुत्तमिच्छेय्याति अत्रजो, खेत्तजो, दिन्नको, अन्तेवासिकोति इमेसु चतूसु पुत्तेसु यंकिञ्चि पुत्तं न इच्छेय्य। कुतो सहायन्ति सहायं पन इच्छेय्याति कुतो एव एतं।
Tattha sabbesūti anavasesesu. Bhūtesūti sattesu. Ayamettha saṅkhepo , vitthāraṃ pana ratanasuttavaṇṇanāyaṃ vakkhāma. Nidhāyāti nikkhipitvā. Daṇḍanti kāyavacīmanodaṇḍaṃ, kāyaduccaritādīnametaṃ adhivacanaṃ. Kāyaduccaritañhi daṇḍayatīti daṇḍaṃ, bādheti anayabyasanaṃ pāpetīti vuttaṃ hoti. Evaṃ vacīduccaritaṃ manoduccaritañca. Paharaṇadaṇḍo eva vā daṇḍo, taṃ nidhāyātipi vuttaṃ hoti. Aviheṭhayanti aviheṭhayanto. Aññatarampīti yaṃkiñci ekampi. Tesanti tesaṃ sabbabhūtānaṃ. Na puttamiccheyyāti atrajo, khettajo, dinnako, antevāsikoti imesu catūsu puttesu yaṃkiñci puttaṃ na iccheyya. Kuto sahāyanti sahāyaṃ pana iccheyyāti kuto eva etaṃ.
एकोति पब्बज्जासङ्खातेन एको, अदुतियट्ठेन एको, तण्हाय पहानट्ठेन एको, एकन्तविगतकिलेसोति एको, एको पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको। समणसहस्सस्सापि हि मज्झे वत्तमानो गिहिसंयोजनस्स छिन्नत्ता एको, एवं पब्बज्जासङ्खातेन एको। एको तिट्ठति, एको गच्छति, एको निसीदति, एको सेय्यं कप्पेति, एको इरियति वत्ततीति एवं अदुतियट्ठेन एको।
Ekoti pabbajjāsaṅkhātena eko, adutiyaṭṭhena eko, taṇhāya pahānaṭṭhena eko, ekantavigatakilesoti eko, eko paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko. Samaṇasahassassāpi hi majjhe vattamāno gihisaṃyojanassa chinnattā eko, evaṃ pabbajjāsaṅkhātena eko. Eko tiṭṭhati, eko gacchati, eko nisīdati, eko seyyaṃ kappeti, eko iriyati vattatīti evaṃ adutiyaṭṭhena eko.
‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धानसंसरं।
‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhānasaṃsaraṃ;
इत्थभावञ्ञथाभावं, संसारं नातिवत्तति॥
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattati.
‘‘एतमादीनवं ञत्वा, तण्हं दुक्खस्स सम्भवं।
‘‘Etamādīnavaṃ ñatvā, taṇhaṃ dukkhassa sambhavaṃ;
वीततण्हो अनादानो, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति॥ (इतिवु॰ १५, १०५; महानि॰ १९१; चूळनि॰पारायनानुगीतिगाथानिद्देस १०७) –
Vītataṇho anādāno, sato bhikkhu paribbaje’’ti. (itivu. 15, 105; mahāni. 191; cūḷani.pārāyanānugītigāthāniddesa 107) –
एवं तण्हापहानट्ठेन एको। सब्बकिलेसास्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्माति एवं एकन्तविगतकिलेसोति एको। अनाचरियको हुत्वा सयम्भू सामंयेव पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एवं एको पच्चेकसम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति एको।
Evaṃ taṇhāpahānaṭṭhena eko. Sabbakilesāssa pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammāti evaṃ ekantavigatakilesoti eko. Anācariyako hutvā sayambhū sāmaṃyeva paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti evaṃ eko paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko.
चरेति या इमा अट्ठ चरियायो। सेय्यथिदं – पणिधिसम्पन्नानं चतूसु इरियापथेसु इरियापथचरिया, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानं छसु अज्झत्तिकायतनेसु आयतनचरिया, अप्पमादविहारीनं चतूसु सतिपट्ठानेसु सतिचरिया, अधिचित्तमनुयुत्तानं चतूसु झानेसु समाधिचरिया, बुद्धिसम्पन्नानं चतूसु अरियसच्चेसु ञाणचरिया, सम्मापटिपन्नानं चतूसु अरियसच्चेसु मग्गचरिया, अधिगतप्फलानं चतूसु सामञ्ञफलेसु पत्तिचरिया, तिण्णं बुद्धानं सब्बसत्तेसु लोकत्थचरिया, तत्थ पदेसतो पच्चेकबुद्धबुद्धसावकानन्ति। यथाह – ‘‘चरियाति अट्ठ चरियायो इरियापथचरिया’’ति (पटि॰ म॰ १.१९७; ३.२८) वित्थारो। ताहि चरियाहि समन्नागतो भवेय्याति अत्थो। अथ वा या इमा अधिमुच्चन्तो सद्धाय चरति, पग्गण्हन्तो वीरियेन चरति, उपट्ठहन्तो सतिया चरति, अविक्खित्तो समाधिना चरति, पजानन्तो पञ्ञाय चरति, विजानन्तो विञ्ञाणेन चरति, एवं पटिपन्नस्स कुसला धम्मा आयतन्तीति आयतनचरियाय चरति, एवं पटिपन्नो विसेसं अधिगच्छतीति विसेसचरियाय चरतीति (पटि॰ म॰ १.१९७; ३.२८) एवं अपरापि अट्ठ चरियायो वुत्ता, ताहिपि समन्नागतो भवेय्याति अत्थो। खग्गविसाणकप्पोति एत्थ खग्गविसाणं नाम खग्गमिगसिङ्गं। कप्प-सद्दस्स अत्थं वित्थारतो मङ्गलसुत्तवण्णनायं पकासयिस्साम, इध पनायं ‘‘सत्थुकप्पेन वत, भो, किर सावकेन सद्धिं मन्तयमाना’’ति एवमादीसु (म॰ नि॰ १.२६०) विय पटिभागो वेदितब्बो। खग्गविसाणकप्पोति खग्गविसाणसदिसोति वुत्तं होति। अयं तावेत्थ पदतो अत्थवण्णना।
Careti yā imā aṭṭha cariyāyo. Seyyathidaṃ – paṇidhisampannānaṃ catūsu iriyāpathesu iriyāpathacariyā, indriyesu guttadvārānaṃ chasu ajjhattikāyatanesu āyatanacariyā, appamādavihārīnaṃ catūsu satipaṭṭhānesu saticariyā, adhicittamanuyuttānaṃ catūsu jhānesu samādhicariyā, buddhisampannānaṃ catūsu ariyasaccesu ñāṇacariyā, sammāpaṭipannānaṃ catūsu ariyasaccesu maggacariyā, adhigatapphalānaṃ catūsu sāmaññaphalesu patticariyā, tiṇṇaṃ buddhānaṃ sabbasattesu lokatthacariyā, tattha padesato paccekabuddhabuddhasāvakānanti. Yathāha – ‘‘cariyāti aṭṭha cariyāyo iriyāpathacariyā’’ti (paṭi. ma. 1.197; 3.28) vitthāro. Tāhi cariyāhi samannāgato bhaveyyāti attho. Atha vā yā imā adhimuccanto saddhāya carati, paggaṇhanto vīriyena carati, upaṭṭhahanto satiyā carati, avikkhitto samādhinā carati, pajānanto paññāya carati, vijānanto viññāṇena carati, evaṃ paṭipannassa kusalā dhammā āyatantīti āyatanacariyāya carati, evaṃ paṭipanno visesaṃ adhigacchatīti visesacariyāya caratīti (paṭi. ma. 1.197; 3.28) evaṃ aparāpi aṭṭha cariyāyo vuttā, tāhipi samannāgato bhaveyyāti attho. Khaggavisāṇakappoti ettha khaggavisāṇaṃ nāma khaggamigasiṅgaṃ. Kappa-saddassa atthaṃ vitthārato maṅgalasuttavaṇṇanāyaṃ pakāsayissāma, idha panāyaṃ ‘‘satthukappena vata, bho, kira sāvakena saddhiṃ mantayamānā’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.260) viya paṭibhāgo veditabbo. Khaggavisāṇakappoti khaggavisāṇasadisoti vuttaṃ hoti. Ayaṃ tāvettha padato atthavaṇṇanā.
अधिप्पायानुसन्धितो पन एवं वेदितब्बो – य्वायं वुत्तप्पकारो दण्डो भूतेसु पवत्तियमानो अहितो होति, तं तेसु अप्पवत्तनेन तप्पटिपक्खभूताय मेत्ताय परहितूपसंहारेन च सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं, निहितदण्डत्ता एव च यथा अनिहितदण्डा सत्ता भूतानि दण्डेन वा सत्थेन वा पाणिना वा लेड्डुना वा विहेठयन्ति, तथा अविहेठयं, अञ्ञतरम्पि तेसं इमं मेत्ताकम्मट्ठानमागम्म यदेव तत्थ वेदनागतं सञ्ञासङ्खारविञ्ञाणगतं तञ्च तदनुसारेनेव तदञ्ञञ्च सङ्खारगतं विपस्सित्वा इमं पच्चेकबोधिं अधिगतोम्हीति अयं ताव अधिप्पायो।
Adhippāyānusandhito pana evaṃ veditabbo – yvāyaṃ vuttappakāro daṇḍo bhūtesu pavattiyamāno ahito hoti, taṃ tesu appavattanena tappaṭipakkhabhūtāya mettāya parahitūpasaṃhārena ca sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ, nihitadaṇḍattā eva ca yathā anihitadaṇḍā sattā bhūtāni daṇḍena vā satthena vā pāṇinā vā leḍḍunā vā viheṭhayanti, tathā aviheṭhayaṃ, aññatarampi tesaṃ imaṃ mettākammaṭṭhānamāgamma yadeva tattha vedanāgataṃ saññāsaṅkhāraviññāṇagataṃ tañca tadanusāreneva tadaññañca saṅkhāragataṃ vipassitvā imaṃ paccekabodhiṃ adhigatomhīti ayaṃ tāva adhippāyo.
अयं पन अनुसन्धि – एवं वुत्ते ते अमच्चा आहंसु – ‘‘इदानि, भन्ते, कुहिं गच्छथा’’ति? ततो तेन ‘‘पुब्बे पच्चेकबुद्धा कत्थ वसन्ती’’ति आवज्जेत्वा ञत्वा ‘‘गन्धमादनपब्बते’’ति वुत्ते पुन आहंसु – ‘‘अम्हे दानि, भन्ते, पजहथ न इच्छथा’’ति। अथ पच्चेकसम्बुद्धो आह ‘‘न पुत्तमिच्छेय्या’’ति सब्बं। तत्राधिप्पायो – अहं इदानि अत्रजादीसु यंकिञ्चि पुत्तम्पि न इच्छेय्यं, कुतो पन तुम्हादिसं सहायं। तस्मा तुम्हेसुपि यो मया सद्धिं गन्तुं मादिसो वा होतुं इच्छति, सो एको चरे खग्गविसाणकप्पो। अथ वा तेहि ‘‘अम्हे दानि, भन्ते, पजहथ न इच्छथा’’ति वुत्ते सो पच्चेकसम्बुद्धो ‘‘न पुत्तमिच्छेय्य कुतो सहाय’’न्ति वत्वा अत्तनो यथावुत्तेनत्थेन एकचरियाय गुणं दिस्वा पमुदितो पीतिसोमनस्सजातो इमं उदानं उदानेसि – ‘‘एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति। एवं वत्वा पेक्खमानस्सेव महाजनस्स आकासे उप्पतित्वा गन्धमादनं अगमासि।
Ayaṃ pana anusandhi – evaṃ vutte te amaccā āhaṃsu – ‘‘idāni, bhante, kuhiṃ gacchathā’’ti? Tato tena ‘‘pubbe paccekabuddhā kattha vasantī’’ti āvajjetvā ñatvā ‘‘gandhamādanapabbate’’ti vutte puna āhaṃsu – ‘‘amhe dāni, bhante, pajahatha na icchathā’’ti. Atha paccekasambuddho āha ‘‘na puttamiccheyyā’’ti sabbaṃ. Tatrādhippāyo – ahaṃ idāni atrajādīsu yaṃkiñci puttampi na iccheyyaṃ, kuto pana tumhādisaṃ sahāyaṃ. Tasmā tumhesupi yo mayā saddhiṃ gantuṃ mādiso vā hotuṃ icchati, so eko care khaggavisāṇakappo. Atha vā tehi ‘‘amhe dāni, bhante, pajahatha na icchathā’’ti vutte so paccekasambuddho ‘‘na puttamiccheyya kuto sahāya’’nti vatvā attano yathāvuttenatthena ekacariyāya guṇaṃ disvā pamudito pītisomanassajāto imaṃ udānaṃ udānesi – ‘‘eko care khaggavisāṇakappo’’ti. Evaṃ vatvā pekkhamānasseva mahājanassa ākāse uppatitvā gandhamādanaṃ agamāsi.
गन्धमादनो नाम हिमवति चूळकाळपब्बतं महाकाळपब्बतं नागपलिवेठनं चन्दगब्भं सूरियगब्भं सुवण्णपस्सं हिमवन्तपब्बतन्ति सत्त पब्बते अतिक्कम्म होति। तत्थ नन्दमूलकं नाम पब्भारं पच्चेकबुद्धानं वसनोकासो, तिस्सो च गुहायो – सुवण्णगुहा, मणिगुहा, रजतगुहाति । तत्थ मणिगुहाद्वारे मञ्जूसको नाम रुक्खो योजनं उब्बेधेन, योजनं वित्थारेन। सो यत्तकानि उदके वा थले वा पुप्फानि, सब्बानि तानि पुप्फयति, विसेसेन पच्चेकबुद्धागमनदिवसे। तस्सूपरितो सब्बरतनमाळो होति। तत्थ सम्मज्जनकवातो कचवरं छड्डेति, समकरणवातो सब्बरतनमयवालुकं समं करोति, सिञ्चनकवातो अनोतत्तदहतो आनेत्वा उदकं सिञ्चति, सुगन्धकरणवातो हिमवन्ततो सब्बेसं सुगन्धरुक्खानं गन्धे आनेति, ओचिनकवातो पुप्फानि ओचिनित्वा पातेति, सन्थरकवातो सब्बत्थ सन्थरति। सदा सुपञ्ञत्तानेव चेत्थ आसनानि होन्ति, येसु पच्चेकबुद्धुप्पाददिवसे, उपोसथदिवसे च सब्बे पच्चेकबुद्धा सन्निपतित्वा निसीदन्ति। अयं तत्थ पकति। अयं पच्चेकबुद्धो तत्थ गन्त्वा पञ्ञत्तासने निसीदति। ततो सचे तस्मिं काले अञ्ञेपि पच्चेकबुद्धा संविज्जन्ति, तेपि तङ्खणेयेव सन्निपतित्वा पञ्ञत्तासनेसु निसीदन्ति। निसीदित्वा च किञ्चिदेव समापत्तिं समापज्जित्वा वुट्ठहन्ति। ततो सङ्घत्थेरो अधुनागतपच्चेकबुद्धं सब्बेसं अनुमोदनत्थाय ‘‘कथमधिगत’’न्ति एवं कम्मट्ठानं पुच्छति, तदापि सो तमेव अत्तनो उदानब्याकरणगाथं भासति। पुन भगवापि आयस्मता आनन्देन पुट्ठो तमेव गाथं भासति। आनन्दोपि सङ्गीतियन्ति एवं एकेका गाथा पच्चेकसम्बोधिअभिसम्बुद्धट्ठाने, मञ्जूसकमाळे, आनन्देन पुच्छितकाले, सङ्गीतियन्ति चतुक्खत्तुं भासिता होतीति।
Gandhamādano nāma himavati cūḷakāḷapabbataṃ mahākāḷapabbataṃ nāgapaliveṭhanaṃ candagabbhaṃ sūriyagabbhaṃ suvaṇṇapassaṃ himavantapabbatanti satta pabbate atikkamma hoti. Tattha nandamūlakaṃ nāma pabbhāraṃ paccekabuddhānaṃ vasanokāso, tisso ca guhāyo – suvaṇṇaguhā, maṇiguhā, rajataguhāti . Tattha maṇiguhādvāre mañjūsako nāma rukkho yojanaṃ ubbedhena, yojanaṃ vitthārena. So yattakāni udake vā thale vā pupphāni, sabbāni tāni pupphayati, visesena paccekabuddhāgamanadivase. Tassūparito sabbaratanamāḷo hoti. Tattha sammajjanakavāto kacavaraṃ chaḍḍeti, samakaraṇavāto sabbaratanamayavālukaṃ samaṃ karoti, siñcanakavāto anotattadahato ānetvā udakaṃ siñcati, sugandhakaraṇavāto himavantato sabbesaṃ sugandharukkhānaṃ gandhe āneti, ocinakavāto pupphāni ocinitvā pāteti, santharakavāto sabbattha santharati. Sadā supaññattāneva cettha āsanāni honti, yesu paccekabuddhuppādadivase, uposathadivase ca sabbe paccekabuddhā sannipatitvā nisīdanti. Ayaṃ tattha pakati. Ayaṃ paccekabuddho tattha gantvā paññattāsane nisīdati. Tato sace tasmiṃ kāle aññepi paccekabuddhā saṃvijjanti, tepi taṅkhaṇeyeva sannipatitvā paññattāsanesu nisīdanti. Nisīditvā ca kiñcideva samāpattiṃ samāpajjitvā vuṭṭhahanti. Tato saṅghatthero adhunāgatapaccekabuddhaṃ sabbesaṃ anumodanatthāya ‘‘kathamadhigata’’nti evaṃ kammaṭṭhānaṃ pucchati, tadāpi so tameva attano udānabyākaraṇagāthaṃ bhāsati. Puna bhagavāpi āyasmatā ānandena puṭṭho tameva gāthaṃ bhāsati. Ānandopi saṅgītiyanti evaṃ ekekā gāthā paccekasambodhiabhisambuddhaṭṭhāne, mañjūsakamāḷe, ānandena pucchitakāle, saṅgītiyanti catukkhattuṃ bhāsitā hotīti.
पठमगाथावण्णना निट्ठिता।
Paṭhamagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
९२. संसग्गजातस्साति गाथा का उप्पत्ति? अयम्पि पच्चेकबोधिसत्तो कस्सपस्स भगवतो सासने वीसति वस्ससहस्सानि पुरिमनयेनेव समणधम्मं करोन्तो कसिणपरिकम्मं कत्वा पठमं झानं निब्बत्तेत्वा नामरूपं ववत्थपेत्वा लक्खणसम्मसनं कत्वा अरियमग्गं अनधिगम्म ब्रह्मलोके निब्बत्ति। सो ततो चुतो बाराणसिरञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि उप्पज्जित्वा पुरिमनयेनेव वड्ढमानो यतो पभुति ‘‘अयं इत्थी, अयं पुरिसो’’ति विसेसं अञ्ञासि। तदुपादाय इत्थीनं हत्थे न रमति , उच्छादनन्हापनमण्डनादिमत्तम्पि न सादियति। तं पुरिसा एव पोसेन्ति। थञ्ञपायनकाले धातियो कञ्चुकं पटिमुञ्चित्वा पुरिसवेसेन थञ्ञं पायेन्ति। सो इत्थीनं गन्धं घायित्वा सद्दं वा सुत्वा रोदति, विञ्ञुतं पत्तोपि इत्थियो पस्सितुं न इच्छति। तेन तं अनित्थिगन्धोत्वेव सञ्जानिंसु।
92.Saṃsaggajātassāti gāthā kā uppatti? Ayampi paccekabodhisatto kassapassa bhagavato sāsane vīsati vassasahassāni purimanayeneva samaṇadhammaṃ karonto kasiṇaparikammaṃ katvā paṭhamaṃ jhānaṃ nibbattetvā nāmarūpaṃ vavatthapetvā lakkhaṇasammasanaṃ katvā ariyamaggaṃ anadhigamma brahmaloke nibbatti. So tato cuto bārāṇasirañño aggamahesiyā kucchimhi uppajjitvā purimanayeneva vaḍḍhamāno yato pabhuti ‘‘ayaṃ itthī, ayaṃ puriso’’ti visesaṃ aññāsi. Tadupādāya itthīnaṃ hatthe na ramati , ucchādananhāpanamaṇḍanādimattampi na sādiyati. Taṃ purisā eva posenti. Thaññapāyanakāle dhātiyo kañcukaṃ paṭimuñcitvā purisavesena thaññaṃ pāyenti. So itthīnaṃ gandhaṃ ghāyitvā saddaṃ vā sutvā rodati, viññutaṃ pattopi itthiyo passituṃ na icchati. Tena taṃ anitthigandhotveva sañjāniṃsu.
तस्मिं सोळसवस्सुद्देसिके जाते राजा ‘‘कुलवंसं सण्ठपेस्सामी’’ति नानाकुलेहि तस्स अनुरूपा कञ्ञायो आनेत्वा अञ्ञतरं अमच्चं आणापेसि ‘‘कुमारं रमापेही’’ति। अमच्चो उपायेन तं रमापेतुकामो तस्स अविदूरे साणिपाकारं परिक्खिपापेत्वा नाटकानि पयोजापेसि। कुमारो गीतवादितसद्दं सुत्वा ‘‘कस्सेसो सद्दो’’ति आह। अमच्चो ‘‘तवेसो, देव , नाटकित्थीनं सद्दो, पुञ्ञवन्तानं ईदिसानि नाटकानि होन्ति। अभिरम, देव, महापुञ्ञोसि त्व’’न्ति आह। कुमारो अमच्चं दण्डेन ताळापेत्वा निक्कड्ढापेसि। सो रञ्ञो आरोचेसि। राजा कुमारस्स मातरा सह गन्त्वा कुमारं खमापेत्वा पुन अमच्चं आणापेसि। कुमारो तेहि अतिनिप्पीळियमानो सेट्ठसुवण्णं दत्वा सुवण्णकारे आणापेसि ‘‘सुन्दरं इत्थिरूपं करोथा’’ति। ते विस्सकम्मुना निम्मितसदिसं सब्बालङ्कारविभूसितं इत्थिरूपं करित्वा दस्सेसुं। कुमारो दिस्वा विम्हयेन सीसं चालेत्वा मातापितूनं पेसेसि – ‘‘यदि ईदिसिं इत्थिं लभिस्सामि, गण्हिस्सामी’’ति। मातापितरो ‘‘अम्हाकं पुत्तो महापुञ्ञो, अवस्सं तेन सह कतपुञ्ञा काचि दारिका लोके उप्पन्ना भविस्सती’’ति तं सुवण्णरूपं रथं आरोपेत्वा अमच्चानं अप्पेसुं – ‘‘गच्छथ, ईदिसिं दारिकं गवेसथा’’ति। ते तं गहेत्वा सोळसमहाजनपदे विचरन्ता तं तं गामं गन्त्वा उदकतित्थादीसु यत्थ यत्थ जनसमूहं पस्सन्ति, तत्थ तत्थ देवतं विय सुवण्णरूपं ठपेत्वा नानापुप्फवत्थालङ्कारेहि पूजं कत्वा वितानं बन्धित्वा एकमन्तं तिट्ठन्ति ‘‘यदि केनचि एवरूपा दिट्ठपुब्बा भविस्सति, सो कथं समुट्ठापेस्सती’’ति? एतेनुपायेन अञ्ञत्र मद्दरट्ठा सब्बजनपदे आहिण्डित्वा तं ‘‘खुद्दकरट्ठ’’न्ति अवमञ्ञमाना तत्थ पठमं अगन्त्वा निवत्तिंसु।
Tasmiṃ soḷasavassuddesike jāte rājā ‘‘kulavaṃsaṃ saṇṭhapessāmī’’ti nānākulehi tassa anurūpā kaññāyo ānetvā aññataraṃ amaccaṃ āṇāpesi ‘‘kumāraṃ ramāpehī’’ti. Amacco upāyena taṃ ramāpetukāmo tassa avidūre sāṇipākāraṃ parikkhipāpetvā nāṭakāni payojāpesi. Kumāro gītavāditasaddaṃ sutvā ‘‘kasseso saddo’’ti āha. Amacco ‘‘taveso, deva , nāṭakitthīnaṃ saddo, puññavantānaṃ īdisāni nāṭakāni honti. Abhirama, deva, mahāpuññosi tva’’nti āha. Kumāro amaccaṃ daṇḍena tāḷāpetvā nikkaḍḍhāpesi. So rañño ārocesi. Rājā kumārassa mātarā saha gantvā kumāraṃ khamāpetvā puna amaccaṃ āṇāpesi. Kumāro tehi atinippīḷiyamāno seṭṭhasuvaṇṇaṃ datvā suvaṇṇakāre āṇāpesi ‘‘sundaraṃ itthirūpaṃ karothā’’ti. Te vissakammunā nimmitasadisaṃ sabbālaṅkāravibhūsitaṃ itthirūpaṃ karitvā dassesuṃ. Kumāro disvā vimhayena sīsaṃ cāletvā mātāpitūnaṃ pesesi – ‘‘yadi īdisiṃ itthiṃ labhissāmi, gaṇhissāmī’’ti. Mātāpitaro ‘‘amhākaṃ putto mahāpuñño, avassaṃ tena saha katapuññā kāci dārikā loke uppannā bhavissatī’’ti taṃ suvaṇṇarūpaṃ rathaṃ āropetvā amaccānaṃ appesuṃ – ‘‘gacchatha, īdisiṃ dārikaṃ gavesathā’’ti. Te taṃ gahetvā soḷasamahājanapade vicarantā taṃ taṃ gāmaṃ gantvā udakatitthādīsu yattha yattha janasamūhaṃ passanti, tattha tattha devataṃ viya suvaṇṇarūpaṃ ṭhapetvā nānāpupphavatthālaṅkārehi pūjaṃ katvā vitānaṃ bandhitvā ekamantaṃ tiṭṭhanti ‘‘yadi kenaci evarūpā diṭṭhapubbā bhavissati, so kathaṃ samuṭṭhāpessatī’’ti? Etenupāyena aññatra maddaraṭṭhā sabbajanapade āhiṇḍitvā taṃ ‘‘khuddakaraṭṭha’’nti avamaññamānā tattha paṭhamaṃ agantvā nivattiṃsu.
ततो नेसं एतदहोसि – ‘‘मद्दरट्ठम्पि ताव गच्छाम, मा नो बाराणसिं पविट्ठेपि राजा पुन पेसेसी’’ति मद्दरट्ठे सागलनगरं अगमंसु। सागलनगरे च मद्दवो नाम राजा। तस्स धीता सोळसवस्सुद्देसिका अभिरूपा अहोसि। तस्सा वण्णदासियो न्हानोदकत्थाय तित्थं गच्छन्ति। तत्थ अमच्चेहि ठपितं तं सुवण्णरूपं दूरतोव दिस्वा ‘‘अम्हे उदकत्थाय पेसेत्वा राजपुत्ती सयमेव आगता’’ति भणन्तियो समीपं गन्त्वा ‘‘नायं सामिनी, अम्हाकं सामिनी इतो अभिरूपतरा’’ति आहंसु। अमच्चा तं सुत्वा राजानं उपसङ्कमित्वा अनुरूपेन नयेन दारिकं याचिंसु। सोपि अदासि। ते बाराणसिरञ्ञो पाहेसुं – ‘‘लद्धा, देव, कुमारिका, सामं आगच्छथ, उदाहु अम्हेव आनेमा’’ति। सो ‘‘मयि आगच्छन्ते जनपदपीळा भविस्सति, तुम्हेव नं आनेथा’’ति पेसेसि।
Tato nesaṃ etadahosi – ‘‘maddaraṭṭhampi tāva gacchāma, mā no bārāṇasiṃ paviṭṭhepi rājā puna pesesī’’ti maddaraṭṭhe sāgalanagaraṃ agamaṃsu. Sāgalanagare ca maddavo nāma rājā. Tassa dhītā soḷasavassuddesikā abhirūpā ahosi. Tassā vaṇṇadāsiyo nhānodakatthāya titthaṃ gacchanti. Tattha amaccehi ṭhapitaṃ taṃ suvaṇṇarūpaṃ dūratova disvā ‘‘amhe udakatthāya pesetvā rājaputtī sayameva āgatā’’ti bhaṇantiyo samīpaṃ gantvā ‘‘nāyaṃ sāminī, amhākaṃ sāminī ito abhirūpatarā’’ti āhaṃsu. Amaccā taṃ sutvā rājānaṃ upasaṅkamitvā anurūpena nayena dārikaṃ yāciṃsu. Sopi adāsi. Te bārāṇasirañño pāhesuṃ – ‘‘laddhā, deva, kumārikā, sāmaṃ āgacchatha, udāhu amheva ānemā’’ti. So ‘‘mayi āgacchante janapadapīḷā bhavissati, tumheva naṃ ānethā’’ti pesesi.
अमच्चापि दारिकं गहेत्वा नगरा निक्खमित्वा कुमारस्स पाहेसुं – ‘‘लद्धा सुवण्णरूपसदिसा कुमारिका’’ति। कुमारो सुत्वाव रागेन अभिभूतो पठमज्झाना परिहायि। सो दूतपरम्पराय पेसेसि – ‘‘सीघं आनेथ, सीघं आनेथा’’ति। ते सब्बत्थ एकरत्तिवासेन बाराणसिं पत्वा बहिनगरे ठिता रञ्ञो पेसेसुं – ‘‘अज्जेव पविसितब्बं, नो’’ति। राजा ‘‘सेट्ठकुला आनीता दारिका, मङ्गलकिरियं कत्वा महासक्कारेन पवेसेस्साम, उय्यानं ताव नं नेथा’’ति आह। ते तथा अकंसु। सा अच्चन्तसुखुमाला कुमारिका यानुग्घाटेन उब्बाळ्हा अद्धानपरिस्समेन उप्पन्नवातरोगा मिलातमाला विय हुत्वा रत्तिभागे कालमकासि। अमच्चा ‘‘सक्कारा परिभट्ठम्हा’’ति परिदेविंसु। राजा च नागरा च ‘‘कुलवंसो विनट्ठो’’ति परिदेविंसु। सकलनगरं कोलाहलं अहोसि। कुमारस्स सुतमत्तेयेव महासोको उदपादि।
Amaccāpi dārikaṃ gahetvā nagarā nikkhamitvā kumārassa pāhesuṃ – ‘‘laddhā suvaṇṇarūpasadisā kumārikā’’ti. Kumāro sutvāva rāgena abhibhūto paṭhamajjhānā parihāyi. So dūtaparamparāya pesesi – ‘‘sīghaṃ ānetha, sīghaṃ ānethā’’ti. Te sabbattha ekarattivāsena bārāṇasiṃ patvā bahinagare ṭhitā rañño pesesuṃ – ‘‘ajjeva pavisitabbaṃ, no’’ti. Rājā ‘‘seṭṭhakulā ānītā dārikā, maṅgalakiriyaṃ katvā mahāsakkārena pavesessāma, uyyānaṃ tāva naṃ nethā’’ti āha. Te tathā akaṃsu. Sā accantasukhumālā kumārikā yānugghāṭena ubbāḷhā addhānaparissamena uppannavātarogā milātamālā viya hutvā rattibhāge kālamakāsi. Amaccā ‘‘sakkārā paribhaṭṭhamhā’’ti parideviṃsu. Rājā ca nāgarā ca ‘‘kulavaṃso vinaṭṭho’’ti parideviṃsu. Sakalanagaraṃ kolāhalaṃ ahosi. Kumārassa sutamatteyeva mahāsoko udapādi.
ततो कुमारो सोकस्स मूलं खनितुं आरद्धो। सो एवं चिन्तेसि – ‘‘अयं सोको नाम न अजातस्स होति, जातस्स पन होति। तस्मा जातिं पटिच्च सोको। जाति पन किं पटिच्चाति? भवं पटिच्च जाती’’ति। एवं पुब्बभावनानुभावेन योनिसो मनसिकरोन्तो अनुलोमपटिलोमं पटिच्चसमुप्पादं दिस्वा पुन अनुलोमञ्च सङ्खारे सम्मसन्तो तत्थेव निसिन्नो पच्चेकसम्बोधिं सच्छाकासि। अमच्चा तं मग्गफलसुखेन सुखितं सन्तिन्द्रियं सन्तमानसं निसिन्नं दिस्वा पणिपातं कत्वा आहंसु – ‘‘मा सोचि, देव, महन्तो जम्बुदीपो, अञ्ञं ततो सुन्दरतरं कञ्ञं आनेस्सामा’’ति। सो आह – ‘‘न सोचामि, निस्सोको पच्चेकबुद्धो अह’’न्ति। इतो परं सब्बं वुत्तपुरिमगाथासदिसमेव ठपेत्वा गाथावण्णनं।
Tato kumāro sokassa mūlaṃ khanituṃ āraddho. So evaṃ cintesi – ‘‘ayaṃ soko nāma na ajātassa hoti, jātassa pana hoti. Tasmā jātiṃ paṭicca soko. Jāti pana kiṃ paṭiccāti? Bhavaṃ paṭicca jātī’’ti. Evaṃ pubbabhāvanānubhāvena yoniso manasikaronto anulomapaṭilomaṃ paṭiccasamuppādaṃ disvā puna anulomañca saṅkhāre sammasanto tattheva nisinno paccekasambodhiṃ sacchākāsi. Amaccā taṃ maggaphalasukhena sukhitaṃ santindriyaṃ santamānasaṃ nisinnaṃ disvā paṇipātaṃ katvā āhaṃsu – ‘‘mā soci, deva, mahanto jambudīpo, aññaṃ tato sundarataraṃ kaññaṃ ānessāmā’’ti. So āha – ‘‘na socāmi, nissoko paccekabuddho aha’’nti. Ito paraṃ sabbaṃ vuttapurimagāthāsadisameva ṭhapetvā gāthāvaṇṇanaṃ.
गाथावण्णना पन एवं वेदितब्बा – संसग्गजातस्साति जातसंसग्गस्स। तत्थ दस्सनसवनकायसमुल्लपनसम्भोगसंसग्गवसेन पञ्चविधो संसग्गो। तत्थ अञ्ञमञ्ञं दिस्वा चक्खुविञ्ञाणवीथिवसेन उप्पन्नरागो दस्सनसंसग्गो नाम। तत्थ सीहळदीपे काळदीघवापी गामे पिण्डाय चरन्तं कल्याणविहारवासिदीघभाणकदहरभिक्खुं दिस्वा पटिबद्धचित्ता केनचि उपायेन तं अलभित्वा कालङ्कता कुटुम्बियधीता च तस्सा निवासनचोळखण्डं दिस्वा ‘‘एवरूपं वत्थं धारिनिया नाम सद्धिं संवासं नालभि’’न्ति फलितहदयो कालङ्कतो। सो एव दहरो च निदस्सनं।
Gāthāvaṇṇanā pana evaṃ veditabbā – saṃsaggajātassāti jātasaṃsaggassa. Tattha dassanasavanakāyasamullapanasambhogasaṃsaggavasena pañcavidho saṃsaggo. Tattha aññamaññaṃ disvā cakkhuviññāṇavīthivasena uppannarāgo dassanasaṃsaggo nāma. Tattha sīhaḷadīpe kāḷadīghavāpī gāme piṇḍāya carantaṃ kalyāṇavihāravāsidīghabhāṇakadaharabhikkhuṃ disvā paṭibaddhacittā kenaci upāyena taṃ alabhitvā kālaṅkatā kuṭumbiyadhītā ca tassā nivāsanacoḷakhaṇḍaṃ disvā ‘‘evarūpaṃ vatthaṃ dhāriniyā nāma saddhiṃ saṃvāsaṃ nālabhi’’nti phalitahadayo kālaṅkato. So eva daharo ca nidassanaṃ.
परेहि पन कथियमानं रूपादिसम्पत्तिं अत्तना वा हसितलपितगीतसद्दं सुत्वा सोतविञ्ञाणवीथिवसेन उप्पन्नरागो सवनसंसग्गो नाम। तत्रापि गिरिगामवासिकम्मारधीताय पञ्चहि कुमारिकाहि सद्धिं पदुमस्सरं गन्त्वा न्हत्वा मालं आरोपेत्वा उच्चासद्देन गायन्तिया सद्दं सुत्वा आकासेन गच्छन्तो कामरागेन विसेसा परिहायित्वा ब्यसनं पत्तो पञ्चग्गळलेणवासी तिस्सदहरो निदस्सनं।
Parehi pana kathiyamānaṃ rūpādisampattiṃ attanā vā hasitalapitagītasaddaṃ sutvā sotaviññāṇavīthivasena uppannarāgo savanasaṃsaggo nāma. Tatrāpi girigāmavāsikammāradhītāya pañcahi kumārikāhi saddhiṃ padumassaraṃ gantvā nhatvā mālaṃ āropetvā uccāsaddena gāyantiyā saddaṃ sutvā ākāsena gacchanto kāmarāgena visesā parihāyitvā byasanaṃ patto pañcaggaḷaleṇavāsī tissadaharo nidassanaṃ.
अञ्ञमञ्ञं अङ्गपरामसनेन उप्पन्नरागो कायसंसग्गो नाम। धम्मभासनदहरभिक्खु च राजधीता चेत्थ निदस्सनं। महाविहारे किर दहरभिक्खु धम्मं भासति। तत्थ महाजनो आगतो, राजापि अग्गमहेसिया राजधीताय च सद्धिं अगमासि। ततो राजधीताय तस्स रूपञ्च सरञ्च आगम्म बलवरागो उप्पन्नो, तस्स दहरस्सापि। तं दिस्वा राजा सल्लक्खेत्वा साणिपाकारेन परिक्खिपापेसि। ते अञ्ञमञ्ञं परामसित्वा आलिङ्गिंसु। पुन साणिपाकारं अपनेत्वा पस्सन्ता द्वेपि कालङ्कतेयेव अद्दसंसूति।
Aññamaññaṃ aṅgaparāmasanena uppannarāgo kāyasaṃsaggo nāma. Dhammabhāsanadaharabhikkhu ca rājadhītā cettha nidassanaṃ. Mahāvihāre kira daharabhikkhu dhammaṃ bhāsati. Tattha mahājano āgato, rājāpi aggamahesiyā rājadhītāya ca saddhiṃ agamāsi. Tato rājadhītāya tassa rūpañca sarañca āgamma balavarāgo uppanno, tassa daharassāpi. Taṃ disvā rājā sallakkhetvā sāṇipākārena parikkhipāpesi. Te aññamaññaṃ parāmasitvā āliṅgiṃsu. Puna sāṇipākāraṃ apanetvā passantā dvepi kālaṅkateyeva addasaṃsūti.
अञ्ञमञ्ञं आलपनसमुल्लपनवसेन उप्पन्नरागो पन समुल्लपनसंसग्गो नाम। भिक्खु भिक्खुनीहि सद्धिं परिभोगकरणे उप्पन्नरागो सम्भोगसंसग्गो नाम। द्वीसुपि एतेसु पाराजिकप्पत्तो भिक्खु च भिक्खुनी च निदस्सनं। मरिचवट्टिनाममहाविहारमहे किर दुट्ठगामणिअभयराजा महादानं पटियादेत्वा उभतोसङ्घं परिविसति। तत्थ उण्हयागुया दिन्नाय सङ्घनवकसामणेरी अनाधारकस्स सङ्घनवकस्स सामणेरस्स दन्तवलयं दत्वा समुल्लपनमकासि। ते उभोपि उपसम्पज्जित्वा सट्ठिवस्सा हुत्वा परतीरं गता अञ्ञमञ्ञं समुल्लपनेन पुब्बसञ्ञं पटिलभित्वा तावदेव सञ्जातसिनेहा सिक्खापदं वीतिक्कमित्वा पाराजिका अहेसुन्ति। एवं पञ्चविधे संसग्गे येन केनचि संसग्गेन जातसंसग्गस्स भवति स्नेहो, पुरिमरागपच्चयो बलवरागो उप्पज्जति। ततो स्नेहन्वयं दुक्खमिदं पहोति तमेव स्नेहं अनुगच्छन्तं सन्दिट्ठिकसम्परायिकं सोकपरिदेवादिनानप्पकारकं इदं दुक्खं पहोति पभवति जायति।
Aññamaññaṃ ālapanasamullapanavasena uppannarāgo pana samullapanasaṃsaggo nāma. Bhikkhu bhikkhunīhi saddhiṃ paribhogakaraṇe uppannarāgo sambhogasaṃsaggo nāma. Dvīsupi etesu pārājikappatto bhikkhu ca bhikkhunī ca nidassanaṃ. Maricavaṭṭināmamahāvihāramahe kira duṭṭhagāmaṇiabhayarājā mahādānaṃ paṭiyādetvā ubhatosaṅghaṃ parivisati. Tattha uṇhayāguyā dinnāya saṅghanavakasāmaṇerī anādhārakassa saṅghanavakassa sāmaṇerassa dantavalayaṃ datvā samullapanamakāsi. Te ubhopi upasampajjitvā saṭṭhivassā hutvā paratīraṃ gatā aññamaññaṃ samullapanena pubbasaññaṃ paṭilabhitvā tāvadeva sañjātasinehā sikkhāpadaṃ vītikkamitvā pārājikā ahesunti. Evaṃ pañcavidhe saṃsagge yena kenaci saṃsaggena jātasaṃsaggassa bhavati sneho, purimarāgapaccayo balavarāgo uppajjati. Tato snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahoti tameva snehaṃ anugacchantaṃ sandiṭṭhikasamparāyikaṃ sokaparidevādinānappakārakaṃ idaṃ dukkhaṃ pahoti pabhavati jāyati.
अपरे ‘‘आरम्मणे चित्तस्स वोस्सग्गो संसग्गो’’ति भणन्ति। ततो स्नेहो, स्नेहदुक्खमिदन्ति। एवमत्थप्पभेदं इमं अड्ढगाथं वत्वा सो पच्चेकबुद्धो आह – ‘‘स्वायं यमिदं स्नेहन्वयं सोकादिदुक्खं पहोति, तमेव स्नेहं अनुगतस्स दुक्खस्स मूलं खनन्तो पच्चेकबोधिं अधिगतो’’ति।
Apare ‘‘ārammaṇe cittassa vossaggo saṃsaggo’’ti bhaṇanti. Tato sneho, snehadukkhamidanti. Evamatthappabhedaṃ imaṃ aḍḍhagāthaṃ vatvā so paccekabuddho āha – ‘‘svāyaṃ yamidaṃ snehanvayaṃ sokādidukkhaṃ pahoti, tameva snehaṃ anugatassa dukkhassa mūlaṃ khananto paccekabodhiṃ adhigato’’ti.
एवं वुत्ते ते अमच्चा आहंसु – ‘‘अम्हेहि दानि, भन्ते, किं कत्तब्ब’’न्ति? ततो सो आह – ‘‘तुम्हे वा अञ्ञतरो वा इमम्हा दुक्खा मुच्चितुकामो, सो सब्बोपि आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानो, एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति। एत्थ च यं तं ‘‘स्नेहन्वयं दुक्खमिदं पहोती’’ति वुत्तं, तदेव सन्धाय ‘‘आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानो’’ति इदं वुत्तन्ति वेदितब्बं। अथ वा यथावुत्तेन संसग्गेन ‘संसग्गजातस्स भवति स्नेहो, स्नेहन्वयं दुक्खमिदं पहोति’, एवं यथाभूतं आदीनवं स्नेहजं पेक्खमानो अहमधिगतोति एवं सम्बन्धित्वा चतुत्थपादो पुब्बे वुत्तनयेनेव स्नेहवसेन वुत्तोति वेदितब्बो। ततो परं सब्बं पुरिमगाथाय वुत्तसदिसमेवाति।
Evaṃ vutte te amaccā āhaṃsu – ‘‘amhehi dāni, bhante, kiṃ kattabba’’nti? Tato so āha – ‘‘tumhe vā aññataro vā imamhā dukkhā muccitukāmo, so sabbopi ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo’’ti. Ettha ca yaṃ taṃ ‘‘snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahotī’’ti vuttaṃ, tadeva sandhāya ‘‘ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno’’ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Atha vā yathāvuttena saṃsaggena ‘saṃsaggajātassa bhavati sneho, snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahoti’, evaṃ yathābhūtaṃ ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno ahamadhigatoti evaṃ sambandhitvā catutthapādo pubbe vuttanayeneva snehavasena vuttoti veditabbo. Tato paraṃ sabbaṃ purimagāthāya vuttasadisamevāti.
संसग्गगाथावण्णना निट्ठिता।
Saṃsaggagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
९३. मित्ते सुहज्जेति का उप्पत्ति? अयं पच्चेकबोधिसत्तो पुरिमगाथाय वुत्तनयेनेव उप्पज्जित्वा बाराणसियं रज्जं कारेन्तो पठमज्झानं निब्बत्तेत्वा ‘‘किं समणधम्मो वरो, रज्जं वर’’न्ति वीमंसित्वा अमच्चानं रज्जं निय्यातेत्वा समणधम्मं अकासि। अमच्चा ‘‘धम्मेन समेन करोथा’’ति वुत्तापि लञ्जं गहेत्वा अधम्मेन करोन्ति। ते लञ्जं गहेत्वा सामिके पराजयन्ता एकदा अञ्ञतरं राजवल्लभं पराजेसुं। सो रञ्ञो भत्तकारकेहि सद्धिं पविसित्वा सब्बं आरोचेसि। राजा दुतियदिवसे सयं विनिच्छयट्ठानं अगमासि। ततो महाजना – ‘‘अमच्चा, देव, सामिके असामिके करोन्ती’’ति उच्चासद्दं करोन्ता महायुद्धं विय अकंसु। अथ राजा विनिच्छयट्ठाना वुट्ठाय पासादं अभिरुहित्वा समापत्तिं अप्पेतुं निसिन्नो। तेन सद्देन विक्खित्तचित्तो न सक्कोति अप्पेतुं। सो ‘‘किं मे रज्जेन, समणधम्मो वर’’न्ति रज्जसुखं पहाय पुन समापत्तिं निब्बत्तेत्वा पुब्बे वुत्तनयेनेव विपस्सित्वा पच्चेकसम्बोधिं सच्छाकासि। कम्मट्ठानञ्च पुच्छितो इमं गाथं अभासि।
93.Mitte suhajjeti kā uppatti? Ayaṃ paccekabodhisatto purimagāthāya vuttanayeneva uppajjitvā bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kārento paṭhamajjhānaṃ nibbattetvā ‘‘kiṃ samaṇadhammo varo, rajjaṃ vara’’nti vīmaṃsitvā amaccānaṃ rajjaṃ niyyātetvā samaṇadhammaṃ akāsi. Amaccā ‘‘dhammena samena karothā’’ti vuttāpi lañjaṃ gahetvā adhammena karonti. Te lañjaṃ gahetvā sāmike parājayantā ekadā aññataraṃ rājavallabhaṃ parājesuṃ. So rañño bhattakārakehi saddhiṃ pavisitvā sabbaṃ ārocesi. Rājā dutiyadivase sayaṃ vinicchayaṭṭhānaṃ agamāsi. Tato mahājanā – ‘‘amaccā, deva, sāmike asāmike karontī’’ti uccāsaddaṃ karontā mahāyuddhaṃ viya akaṃsu. Atha rājā vinicchayaṭṭhānā vuṭṭhāya pāsādaṃ abhiruhitvā samāpattiṃ appetuṃ nisinno. Tena saddena vikkhittacitto na sakkoti appetuṃ. So ‘‘kiṃ me rajjena, samaṇadhammo vara’’nti rajjasukhaṃ pahāya puna samāpattiṃ nibbattetvā pubbe vuttanayeneva vipassitvā paccekasambodhiṃ sacchākāsi. Kammaṭṭhānañca pucchito imaṃ gāthaṃ abhāsi.
तत्थ मेत्तायनवसेन मित्ता। सुहदयभावेन सुहज्जा। केचि एकन्तहितकामताय मित्ताव होन्ति न सुहज्जा। केचि गमनागमनट्ठाननिसज्जासमुल्लापादीसु, हदयसुखजननेन सुहज्जाव होन्ति, न मित्ता। केचि तदुभयवसेन सुहज्जा चेव मित्ता च होन्ति। ते दुविधा अगारिया च अनगारिया च। तत्थ अगारिया तिविधा होन्ति उपकारो समानसुखदुक्खो अनुकम्पकोति। अनगारिया विसेसेन अत्थक्खायिनो एव। ते चतूहि अङ्गेहि समन्नागता होन्ति। यथाह –
Tattha mettāyanavasena mittā. Suhadayabhāvena suhajjā. Keci ekantahitakāmatāya mittāva honti na suhajjā. Keci gamanāgamanaṭṭhānanisajjāsamullāpādīsu, hadayasukhajananena suhajjāva honti, na mittā. Keci tadubhayavasena suhajjā ceva mittā ca honti. Te duvidhā agāriyā ca anagāriyā ca. Tattha agāriyā tividhā honti upakāro samānasukhadukkho anukampakoti. Anagāriyā visesena atthakkhāyino eva. Te catūhi aṅgehi samannāgatā honti. Yathāha –
‘‘चतूहि खो, गहपतिपुत्त, ठानेहि उपकारो मित्तो सुहदो वेदितब्बो। पमत्तं रक्खति, पमत्तस्स सापतेय्यं रक्खति, भीतस्स सरणं होति, उप्पन्नेसु किच्चकरणीयेसु तद्दिगुणं भोगं अनुप्पदेति’’ (दी॰ नि॰ ३.२६१)।
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi upakāro mitto suhado veditabbo. Pamattaṃ rakkhati, pamattassa sāpateyyaṃ rakkhati, bhītassa saraṇaṃ hoti, uppannesu kiccakaraṇīyesu taddiguṇaṃ bhogaṃ anuppadeti’’ (dī. ni. 3.261).
तथा –
Tathā –
‘‘चतूहि खो, गहपतिपुत्त, ठानेहि समानसुखदुक्खो मित्तो सुहदो वेदितब्बो। गुय्हमस्स आचिक्खति, गुय्हमस्स परिगूहति, आपदासु न विजहति, जीवितंपिस्स अत्थाय परिच्चत्तं होति’’ (दी॰ नि॰ ३.२६२)।
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi samānasukhadukkho mitto suhado veditabbo. Guyhamassa ācikkhati, guyhamassa parigūhati, āpadāsu na vijahati, jīvitaṃpissa atthāya pariccattaṃ hoti’’ (dī. ni. 3.262).
तथा –
Tathā –
‘‘चतूहि खो, गहपतिपुत्त, ठानेहि अनुकम्पको मित्तो सुहदो वेदितब्बो। अभवेनस्स न नन्दति, भवेनस्स नन्दति, अवण्णं भणमानं निवारेति, वण्णं भणमानं पसंसति’’ (दी॰ नि॰ ३.२६४)।
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi anukampako mitto suhado veditabbo. Abhavenassa na nandati, bhavenassa nandati, avaṇṇaṃ bhaṇamānaṃ nivāreti, vaṇṇaṃ bhaṇamānaṃ pasaṃsati’’ (dī. ni. 3.264).
तथा –
Tathā –
‘‘चतूहि खो, गहपतिपुत्त, ठानेहि अत्थक्खायी मित्ता सुहदो वेदितब्बो। पापा निवारेति, कल्याणे निवेसेति, अस्सुतं सावेति, सग्गस्स मग्गं आचिक्खती’’ति (दी॰ नि॰ ३.२६३)।
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi atthakkhāyī mittā suhado veditabbo. Pāpā nivāreti, kalyāṇe niveseti, assutaṃ sāveti, saggassa maggaṃ ācikkhatī’’ti (dī. ni. 3.263).
तेस्विध अगारिया अधिप्पेता, अत्थतो पन सब्बेपि युज्जन्ति। ते मित्ते सुहज्जे अनुकम्पमानोति अनुदयमानो, तेसं सुखं उपसंहरितुकामो दुक्खं अपहरितुकामो च।
Tesvidha agāriyā adhippetā, atthato pana sabbepi yujjanti. Te mitte suhajje anukampamānoti anudayamāno, tesaṃ sukhaṃ upasaṃharitukāmo dukkhaṃ apaharitukāmo ca.
हापेति अत्थन्ति दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थवसेन तिविधं, तथा अत्तत्थपरत्थउभयत्थवसेनापि तिविधं अत्थं लद्धविनासनेन अलद्धानुप्पादनेनाति द्विधापि हापेति विनासेति। पटिबद्धचित्तोति ‘‘अहं इमं विना न जीवामि, एस मे गति, एस मे परायण’’न्ति एवं अत्तानं नीचे ठाने ठपेन्तोपि पटिबद्धचित्तो होति। ‘‘इमे मं विना न जीवन्ति, अहं तेसं गति, अहं तेसं परायण’’न्ति एवं अत्तानं उच्चे ठाने ठपेन्तोपि पटिबद्धचित्तो होति। इध पन एवं पटिबद्धचित्तो अधिप्पेतो। एतं भयन्ति एतं अत्थहापनभयं, अत्तनो समापत्तिहानिं सन्धायाह। सन्थवेति तिविधो सन्थवो तण्हादिट्ठिमित्तसन्थववसेन। तत्थ अट्ठसतपभेदापि तण्हा तण्हासन्थवो, द्वासट्ठिभेदापि दिट्ठि दिट्ठिसन्थवो, पटिबद्धचित्तताय मित्तानुकम्पना मित्तसन्थवो। तेसु सो इध अधिप्पेतो। तेन हिस्स समापत्ति परिहीना। तेनाह – ‘‘एतं भयं सन्थवे पेक्खमानो अहं अधिगतो’’ति। सेसं वुत्तसदिसमेवाति।
Hāpeti atthanti diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthavasena tividhaṃ, tathā attatthaparatthaubhayatthavasenāpi tividhaṃ atthaṃ laddhavināsanena aladdhānuppādanenāti dvidhāpi hāpeti vināseti. Paṭibaddhacittoti ‘‘ahaṃ imaṃ vinā na jīvāmi, esa me gati, esa me parāyaṇa’’nti evaṃ attānaṃ nīce ṭhāne ṭhapentopi paṭibaddhacitto hoti. ‘‘Ime maṃ vinā na jīvanti, ahaṃ tesaṃ gati, ahaṃ tesaṃ parāyaṇa’’nti evaṃ attānaṃ ucce ṭhāne ṭhapentopi paṭibaddhacitto hoti. Idha pana evaṃ paṭibaddhacitto adhippeto. Etaṃ bhayanti etaṃ atthahāpanabhayaṃ, attano samāpattihāniṃ sandhāyāha. Santhaveti tividho santhavo taṇhādiṭṭhimittasanthavavasena. Tattha aṭṭhasatapabhedāpi taṇhā taṇhāsanthavo, dvāsaṭṭhibhedāpi diṭṭhi diṭṭhisanthavo, paṭibaddhacittatāya mittānukampanā mittasanthavo. Tesu so idha adhippeto. Tena hissa samāpatti parihīnā. Tenāha – ‘‘etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamāno ahaṃ adhigato’’ti. Sesaṃ vuttasadisamevāti.
मित्तसुहज्जगाथावण्णना निट्ठिता।
Mittasuhajjagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
९४. वंसो विसालोति का उप्पत्ति? पुब्बे किर कस्सपस्स भगवतो सासने तयो पच्चेकबोधिसत्ता पब्बजित्वा वीसति वस्ससहस्सानि गतपच्चागतवत्तं पूरेत्वा देवलोके उप्पन्ना। ततो चवित्वा तेसं जेट्ठको बाराणसिराजकुले निब्बत्तो, इतरे द्वे पच्चन्तराजकुलेसु। ते उभोपि कम्मट्ठानं उग्गहेत्वा रज्जं पहाय पब्बजित्वा अनुक्कमेन पच्चेकबुद्धा हुत्वा नन्दमूलकपब्भारे वसन्ता एकदिवसं समापत्तितो वुट्ठाय ‘‘मयं किं कम्मं कत्वा इमं लोकुत्तरसुखं अनुप्पत्ता’’ति आवज्जेत्वा पच्चवेक्खमाना कस्सपबुद्धकाले अत्तनो अत्तनो चरियं अद्दसंसु। ततो ‘‘ततियो कुहि’’न्ति आवज्जेन्ता बाराणसिरज्जं कारेन्तं दिस्वा तस्स गुणे सरित्वा ‘‘सो पकतियाव अप्पिच्छतादिगुणसमन्नागतो होति, अम्हाकंयेव ओवादको वत्ता वचनक्खमो पापगरही, हन्द, नं आरम्मणं दस्सेत्वा आरोचेमा’’ति ओकासं गवेसन्ता तं एकदिवसं सब्बालङ्कारविभूसितं उय्यानं गच्छन्तं दिस्वा आकासेनागन्त्वा उय्यानद्वारे वेळुगुम्बमूले अट्ठंसु। महाजनो अतित्तो राजदस्सनेन राजानं उल्लोकेति। ततो राजा ‘‘अत्थि नु खो कोचि मम दस्सने ब्यापारं न करोती’’ति ओलोकेन्तो पच्चेकबुद्धे अद्दक्खि। सह दस्सनेनेव चस्स तेसु सिनेहो उप्पज्जि। सो हत्थिक्खन्धा ओरुय्ह सन्तेन आचारेन उपसङ्कमित्वा ‘‘भन्ते, किं नाम तुम्हे’’ति पुच्छि। ते ‘‘मयं, महाराज, असज्जमाना नामा’’ति आहंसु । ‘‘भन्ते, असज्जमानाति एतस्स को अत्थो’’ति? ‘‘अलग्गनत्थो, महाराजा’’ति। ततो वेळुगुम्बं दस्सेत्वा आहंसु – ‘‘सेय्यथापि, महाराज, इमं वेळुगुम्बं सब्बसो मूलखन्धसाखानुसाखाहि संसिब्बित्वा ठितं असिहत्थो पुरिसो मूले छेत्वा आविञ्छन्तो न सक्कुणेय्य उद्धरितुं, एवमेव त्वं अन्तो च बहि च जटाय जटितो आसत्तविसत्तो तत्थ विलग्गो। सेय्यथापि वा पनस्स वेमज्झगतोपि अयं वंसकळीरो असञ्जातसाखत्ता केनचि अलग्गोव ठितो, सक्का च पन अग्गे वा मूले वा छेत्वा उद्धरितुं, एवमेव मयं कत्थचि असज्जमाना सब्बा दिसा गच्छामा’’ति तावदेव चतुत्थज्झानं समापज्जित्वा पस्सतो एव रञ्ञो आकासेन नन्दमूलकपब्भारं अगमंसु। ततो राजा चिन्तेसि – ‘‘कदा नु खो अहम्पि एवं असज्जमानो भवेय्य’’न्ति तत्थेव ठितो विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छाकासि। पुरिमनयेनेव कम्मट्ठानं पुच्छितो इमं गाथं अभासि।
94.Vaṃso visāloti kā uppatti? Pubbe kira kassapassa bhagavato sāsane tayo paccekabodhisattā pabbajitvā vīsati vassasahassāni gatapaccāgatavattaṃ pūretvā devaloke uppannā. Tato cavitvā tesaṃ jeṭṭhako bārāṇasirājakule nibbatto, itare dve paccantarājakulesu. Te ubhopi kammaṭṭhānaṃ uggahetvā rajjaṃ pahāya pabbajitvā anukkamena paccekabuddhā hutvā nandamūlakapabbhāre vasantā ekadivasaṃ samāpattito vuṭṭhāya ‘‘mayaṃ kiṃ kammaṃ katvā imaṃ lokuttarasukhaṃ anuppattā’’ti āvajjetvā paccavekkhamānā kassapabuddhakāle attano attano cariyaṃ addasaṃsu. Tato ‘‘tatiyo kuhi’’nti āvajjentā bārāṇasirajjaṃ kārentaṃ disvā tassa guṇe saritvā ‘‘so pakatiyāva appicchatādiguṇasamannāgato hoti, amhākaṃyeva ovādako vattā vacanakkhamo pāpagarahī, handa, naṃ ārammaṇaṃ dassetvā ārocemā’’ti okāsaṃ gavesantā taṃ ekadivasaṃ sabbālaṅkāravibhūsitaṃ uyyānaṃ gacchantaṃ disvā ākāsenāgantvā uyyānadvāre veḷugumbamūle aṭṭhaṃsu. Mahājano atitto rājadassanena rājānaṃ ulloketi. Tato rājā ‘‘atthi nu kho koci mama dassane byāpāraṃ na karotī’’ti olokento paccekabuddhe addakkhi. Saha dassaneneva cassa tesu sineho uppajji. So hatthikkhandhā oruyha santena ācārena upasaṅkamitvā ‘‘bhante, kiṃ nāma tumhe’’ti pucchi. Te ‘‘mayaṃ, mahārāja, asajjamānā nāmā’’ti āhaṃsu . ‘‘Bhante, asajjamānāti etassa ko attho’’ti? ‘‘Alagganattho, mahārājā’’ti. Tato veḷugumbaṃ dassetvā āhaṃsu – ‘‘seyyathāpi, mahārāja, imaṃ veḷugumbaṃ sabbaso mūlakhandhasākhānusākhāhi saṃsibbitvā ṭhitaṃ asihattho puriso mūle chetvā āviñchanto na sakkuṇeyya uddharituṃ, evameva tvaṃ anto ca bahi ca jaṭāya jaṭito āsattavisatto tattha vilaggo. Seyyathāpi vā panassa vemajjhagatopi ayaṃ vaṃsakaḷīro asañjātasākhattā kenaci alaggova ṭhito, sakkā ca pana agge vā mūle vā chetvā uddharituṃ, evameva mayaṃ katthaci asajjamānā sabbā disā gacchāmā’’ti tāvadeva catutthajjhānaṃ samāpajjitvā passato eva rañño ākāsena nandamūlakapabbhāraṃ agamaṃsu. Tato rājā cintesi – ‘‘kadā nu kho ahampi evaṃ asajjamāno bhaveyya’’nti tattheva ṭhito vipassanto paccekabodhiṃ sacchākāsi. Purimanayeneva kammaṭṭhānaṃ pucchito imaṃ gāthaṃ abhāsi.
तत्थ वंसोति वेळु। विसालोति वित्थिण्णो। व-कारो अवधारणत्थो, एव-कारो वा अयं, सन्धिवसेन एत्थ ए-कारो नट्ठा। तस्स परपदेन सम्बन्धो। तं पच्छा योजेस्साम। यथाति पटिभागे। विसत्तोति लग्गो जटितो संसिब्बितो। पुत्तेसु दारेसु चाति पुत्तधीतुभरियासु। या अपेक्खाति या तण्हा यो सिनेहो। वंसक्कळीरोव असज्जमानोति वंसकळीरो विय अलग्गमानो। किं वुत्तं होति? यथा वंसो विसालो विसत्तो एव होति, पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खा, सापि एवं तानि वत्थूनि, संसिब्बित्वा ठितत्ता विसत्ता एव। स्वाहं ताय अपेक्खाय अपेक्खवा विसालो वंसो विय विसत्तोति एवं अपेक्खाय आदीनवं दिस्वा तं अपेक्खं मग्गञाणेन छिन्दन्तो अयं वंसकळीरोव रूपादीसु वा लाभादीसु वा कामभवादीसु वा दिट्ठादीसु वा तण्हामानदिट्ठिवसेन असज्जमानो पच्चेकबोधिं अधिगतोति। सेसं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं।
Tattha vaṃsoti veḷu. Visāloti vitthiṇṇo. Va-kāro avadhāraṇattho, eva-kāro vā ayaṃ, sandhivasena ettha e-kāro naṭṭhā. Tassa parapadena sambandho. Taṃ pacchā yojessāma. Yathāti paṭibhāge. Visattoti laggo jaṭito saṃsibbito. Puttesu dāresu cāti puttadhītubhariyāsu. Yā apekkhāti yā taṇhā yo sineho. Vaṃsakkaḷīrova asajjamānoti vaṃsakaḷīro viya alaggamāno. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā vaṃso visālo visatto eva hoti, puttesu dāresu ca yā apekkhā, sāpi evaṃ tāni vatthūni, saṃsibbitvā ṭhitattā visattā eva. Svāhaṃ tāya apekkhāya apekkhavā visālo vaṃso viya visattoti evaṃ apekkhāya ādīnavaṃ disvā taṃ apekkhaṃ maggañāṇena chindanto ayaṃ vaṃsakaḷīrova rūpādīsu vā lābhādīsu vā kāmabhavādīsu vā diṭṭhādīsu vā taṇhāmānadiṭṭhivasena asajjamāno paccekabodhiṃ adhigatoti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ.
वंसक्कळीरगाथावण्णना निट्ठिता।
Vaṃsakkaḷīragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
९५. मिगो अरञ्ञम्हीति का उप्पत्ति? एको किर भिक्खु कस्सपस्स भगवतो सासने योगावचरो कालं कत्वा बाराणसियं सेट्ठिकुले उप्पन्नो अड्ढे महद्धने महाभोगे। सो सुभगो अहोसि, ततो परदारिको हुत्वा कालङ्कतो निरये निब्बत्तो तत्थ पच्चित्वा पक्कावसेसेन सेट्ठिभरियाय कुच्छिम्हि इत्थी हुत्वा पटिसन्धिं गण्हि। निरयतो आगतानं सत्तानं गत्तानि उण्हानि होन्ति। तेन सेट्ठिभरिया डय्हमानेन उदरेन किच्छेन कसिरेन तं गब्भं धारेत्वा कालेन दारिकं विजायि। सा जातदिवसतो पभुति मातापितूनं सेसबन्धुपरिजनानञ्च देस्सा अहोसि। वयप्पत्ता च यम्हि कुले दिन्ना, तत्थापि सामिकसस्सुससुरानं देस्साव अहोसि अप्पिया अमनापा। अथ नक्खत्ते घोसिते सेट्ठिपुत्तो ताय सद्धिं कीळितुं अनिच्छन्तो वेसिं आनेत्वा कीळति। सा तं दासीनं सन्तिका सुत्वा सेट्ठिपुत्तं उपसङ्कमित्वा नानप्पकारेहि अनुनयित्वा च आह – ‘‘अय्यपुत्त, इत्थी नाम सचेपि दसन्नं राजूनं कनिट्ठा होति, चक्कवत्तिनो वा धीता, तथापि सामिकस्स पेसनकरा होति। सामिके अनालपन्ते सूले आरोपिता विय दुक्खं पटिसंवेदेति। सचे अहं अनुग्गहारहा अनुग्गहेतब्बा, नो चे, विस्सज्जेतब्बा। अत्तनो ञातिकुलं गमिस्सामी’’ति। सेट्ठिपुत्तो – ‘‘होतु, भद्दे, मा सोचि कीळनसज्जा होहि, नक्खत्तं कीळिस्सामा’’ति आह। सेट्ठिधीता तावत्तकेन सल्लापमत्तेन उस्साहजाता ‘‘स्वे नक्खत्तं कीळिस्सामी’’ति बहुं खज्जभोज्जं पटियादेति। सेट्ठिपुत्तो दुतियदिवसे अनारोचेत्वाव कीळनट्ठानं गतो। सा ‘‘इदानि पेसेस्सति, इदानि पेसेस्सती’’ति मग्गं ओलोकेन्ती निसिन्ना उस्सूरं दिस्वा मनुस्से पेसेसि। ते पच्चागन्त्वा ‘‘सेट्ठिपुत्तो गतो’’ति आरोचेसुं। सा तं सब्बं पटियादितं आदाय यानं अभिरुहित्वा उय्यानं गन्तुं आरद्धा।
95.Migoaraññamhīti kā uppatti? Eko kira bhikkhu kassapassa bhagavato sāsane yogāvacaro kālaṃ katvā bārāṇasiyaṃ seṭṭhikule uppanno aḍḍhe mahaddhane mahābhoge. So subhago ahosi, tato paradāriko hutvā kālaṅkato niraye nibbatto tattha paccitvā pakkāvasesena seṭṭhibhariyāya kucchimhi itthī hutvā paṭisandhiṃ gaṇhi. Nirayato āgatānaṃ sattānaṃ gattāni uṇhāni honti. Tena seṭṭhibhariyā ḍayhamānena udarena kicchena kasirena taṃ gabbhaṃ dhāretvā kālena dārikaṃ vijāyi. Sā jātadivasato pabhuti mātāpitūnaṃ sesabandhuparijanānañca dessā ahosi. Vayappattā ca yamhi kule dinnā, tatthāpi sāmikasassusasurānaṃ dessāva ahosi appiyā amanāpā. Atha nakkhatte ghosite seṭṭhiputto tāya saddhiṃ kīḷituṃ anicchanto vesiṃ ānetvā kīḷati. Sā taṃ dāsīnaṃ santikā sutvā seṭṭhiputtaṃ upasaṅkamitvā nānappakārehi anunayitvā ca āha – ‘‘ayyaputta, itthī nāma sacepi dasannaṃ rājūnaṃ kaniṭṭhā hoti, cakkavattino vā dhītā, tathāpi sāmikassa pesanakarā hoti. Sāmike anālapante sūle āropitā viya dukkhaṃ paṭisaṃvedeti. Sace ahaṃ anuggahārahā anuggahetabbā, no ce, vissajjetabbā. Attano ñātikulaṃ gamissāmī’’ti. Seṭṭhiputto – ‘‘hotu, bhadde, mā soci kīḷanasajjā hohi, nakkhattaṃ kīḷissāmā’’ti āha. Seṭṭhidhītā tāvattakena sallāpamattena ussāhajātā ‘‘sve nakkhattaṃ kīḷissāmī’’ti bahuṃ khajjabhojjaṃ paṭiyādeti. Seṭṭhiputto dutiyadivase anārocetvāva kīḷanaṭṭhānaṃ gato. Sā ‘‘idāni pesessati, idāni pesessatī’’ti maggaṃ olokentī nisinnā ussūraṃ disvā manusse pesesi. Te paccāgantvā ‘‘seṭṭhiputto gato’’ti ārocesuṃ. Sā taṃ sabbaṃ paṭiyāditaṃ ādāya yānaṃ abhiruhitvā uyyānaṃ gantuṃ āraddhā.
अथ नन्दमूलकपब्भारे पच्चेकसम्बुद्धो सत्तमे दिवसे निरोधा वुट्ठाय नागलतादन्तकट्ठं खादित्वा अनोतत्तदहे मुखं धोवित्वा ‘‘कत्थ अज्ज भिक्खं चरिस्सामा’’ति आवज्जेन्तो तं सेट्ठिधीतरं दिस्वा ‘‘मयि इमिस्सा सद्धाकारं कारेत्वा तं कम्मं परिक्खयं गमिस्सती’’ति ञत्वा पब्भारसमीपे सट्ठियोजनमनोसिलातले ठत्वा पत्तचीवरमादाय अभिञ्ञापादकं झानं समापज्जित्वा आकासेनागन्त्वा तस्सा पटिपथे ओरुय्ह बाराणसिं अभिमुखो अगमासि। तं दिस्वाव दासियो सेट्ठिधीताय आरोचेसुं। सा याना ओरुय्ह सक्कच्चं वन्दित्वा पत्तं सब्बरससम्पन्नेन खादनीयेन भोजनीयेन पूरेत्वा पदुमपुप्फेन पटिच्छादेत्वा हेट्ठापि पदुमपुप्फं कत्वा पुप्फकलापं हत्थेन गहेत्वा पच्चेकबुद्धस्स हत्थे पत्तं दत्वा वन्दित्वा पुप्फकलापहत्था पत्थनं अकासि – ‘‘भन्ते, यथा इदं पुप्फं, एवाहं यत्थ यत्थ उपपज्जामि, तत्थ तत्थ महाजनस्स पिया भवेय्यं मनापा’’ति। एवं पत्थेत्वा दुतियम्पि पत्थेसि – ‘‘भन्ते, दुक्खो गब्भवासो , तं अनुपगम्म पदुमपुप्फे एव पटिसन्धि भवेय्या’’ति। ततियम्पि पत्थेसि – ‘‘भन्ते, जेगुच्छो मातुगामो, चक्कवत्तिधीतापि परवसं गच्छति। तस्मा अहं इत्थिभावं अनुपगम्म पुरिसो भवेय्य’’न्ति। चतुत्थम्पि पत्थेसि – ‘‘भन्ते, इमं संसारदुक्खं अतिक्कम्म परियोसाने तुम्हेहि पत्तं अमतं पापुणेय्य’’न्ति। एवं चतुरो पणिधी कत्वा तं पदुमपुप्फकलापं पूजेत्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा ‘‘पुप्फसदिसो एव मे गन्धो चेव वण्णो च होतू’’ति इमं पञ्चमं पणिधिं अकासि।
Atha nandamūlakapabbhāre paccekasambuddho sattame divase nirodhā vuṭṭhāya nāgalatādantakaṭṭhaṃ khāditvā anotattadahe mukhaṃ dhovitvā ‘‘kattha ajja bhikkhaṃ carissāmā’’ti āvajjento taṃ seṭṭhidhītaraṃ disvā ‘‘mayi imissā saddhākāraṃ kāretvā taṃ kammaṃ parikkhayaṃ gamissatī’’ti ñatvā pabbhārasamīpe saṭṭhiyojanamanosilātale ṭhatvā pattacīvaramādāya abhiññāpādakaṃ jhānaṃ samāpajjitvā ākāsenāgantvā tassā paṭipathe oruyha bārāṇasiṃ abhimukho agamāsi. Taṃ disvāva dāsiyo seṭṭhidhītāya ārocesuṃ. Sā yānā oruyha sakkaccaṃ vanditvā pattaṃ sabbarasasampannena khādanīyena bhojanīyena pūretvā padumapupphena paṭicchādetvā heṭṭhāpi padumapupphaṃ katvā pupphakalāpaṃ hatthena gahetvā paccekabuddhassa hatthe pattaṃ datvā vanditvā pupphakalāpahatthā patthanaṃ akāsi – ‘‘bhante, yathā idaṃ pupphaṃ, evāhaṃ yattha yattha upapajjāmi, tattha tattha mahājanassa piyā bhaveyyaṃ manāpā’’ti. Evaṃ patthetvā dutiyampi patthesi – ‘‘bhante, dukkho gabbhavāso , taṃ anupagamma padumapupphe eva paṭisandhi bhaveyyā’’ti. Tatiyampi patthesi – ‘‘bhante, jeguccho mātugāmo, cakkavattidhītāpi paravasaṃ gacchati. Tasmā ahaṃ itthibhāvaṃ anupagamma puriso bhaveyya’’nti. Catutthampi patthesi – ‘‘bhante, imaṃ saṃsāradukkhaṃ atikkamma pariyosāne tumhehi pattaṃ amataṃ pāpuṇeyya’’nti. Evaṃ caturo paṇidhī katvā taṃ padumapupphakalāpaṃ pūjetvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā ‘‘pupphasadiso eva me gandho ceva vaṇṇo ca hotū’’ti imaṃ pañcamaṃ paṇidhiṃ akāsi.
ततो पच्चेकबुद्धो पत्तञ्च पुप्फकलापञ्च गहेत्वा आकासे ठत्वा –
Tato paccekabuddho pattañca pupphakalāpañca gahetvā ākāse ṭhatvā –
‘‘इच्छितं पत्थितं तुय्हं, खिप्पमेव समिज्झतु।
‘‘Icchitaṃ patthitaṃ tuyhaṃ, khippameva samijjhatu;
सब्बे पूरेन्तु सङ्कप्पा, चन्दो पन्नरसो यथा’’ति॥ –
Sabbe pūrentu saṅkappā, cando pannaraso yathā’’ti. –
इमाय गाथाय सेट्ठिधीताय अनुमोदनं कत्वा ‘‘सेट्ठिधीता मं गच्छन्तं पस्सतू’’ति अधिट्ठहित्वा आकासेन नन्दमूलकपब्भारं अगमासि। सेट्ठिधीताय तं पस्सन्तिया महती पीति उप्पज्जि। भवन्तरे कतं अकुसलं कम्मं अनोकासताय परिक्खीणं चिञ्चम्बिलधोततम्बलोहभाजनमिव सुद्धा जाता। तावदेवस्सा पतिकुले ञातिकुले च सब्बो जनो तुट्ठो। ‘‘किं करोमा’’ति पियवचनानि च पण्णाकारानि च पेसेसि। सामिकोपि मनुस्से पेसेसि – ‘‘सेट्ठिधीतरं सीघं आनेथ, अहं विस्सरित्वा उय्यानं आगतो’’ति। ततो पभुति च नं उरे विलित्तचन्दनं विय आमुत्तमुत्ताहारं विय पुप्फमाला विय च पियायन्तो परिहरि। सा तत्थ यावतायुकं इस्सरियभोगयुत्तसुखं अनुभवित्वा कालं कत्वा पुरिसभावेन देवलोके पदुमपुप्फे उप्पज्जि। सो देवपुत्तो गच्छन्तोपि पदुमपुप्फगब्भे एव गच्छति, तिट्ठन्तोपि निसीदन्तोपि सयन्तोपि पदुमपुप्फगब्भेयेव सयति। ‘‘महापदुमदेवपुत्तो’’ति च नं वोहरिंसु। एवं सो तेन इद्धानुभावेन अनुलोमपटिलोमं छ देवलोके एव संसरति।
Imāya gāthāya seṭṭhidhītāya anumodanaṃ katvā ‘‘seṭṭhidhītā maṃ gacchantaṃ passatū’’ti adhiṭṭhahitvā ākāsena nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi. Seṭṭhidhītāya taṃ passantiyā mahatī pīti uppajji. Bhavantare kataṃ akusalaṃ kammaṃ anokāsatāya parikkhīṇaṃ ciñcambiladhotatambalohabhājanamiva suddhā jātā. Tāvadevassā patikule ñātikule ca sabbo jano tuṭṭho. ‘‘Kiṃ karomā’’ti piyavacanāni ca paṇṇākārāni ca pesesi. Sāmikopi manusse pesesi – ‘‘seṭṭhidhītaraṃ sīghaṃ ānetha, ahaṃ vissaritvā uyyānaṃ āgato’’ti. Tato pabhuti ca naṃ ure vilittacandanaṃ viya āmuttamuttāhāraṃ viya pupphamālā viya ca piyāyanto parihari. Sā tattha yāvatāyukaṃ issariyabhogayuttasukhaṃ anubhavitvā kālaṃ katvā purisabhāvena devaloke padumapupphe uppajji. So devaputto gacchantopi padumapupphagabbhe eva gacchati, tiṭṭhantopi nisīdantopi sayantopi padumapupphagabbheyeva sayati. ‘‘Mahāpadumadevaputto’’ti ca naṃ vohariṃsu. Evaṃ so tena iddhānubhāvena anulomapaṭilomaṃ cha devaloke eva saṃsarati.
तेन च समयेन बाराणसिरञ्ञो वीसति इत्थिसहस्सानि होन्ति। तासु एकापि पुत्तं न लभति। अमच्चा राजानं विञ्ञापेसुं – ‘‘देव, कुलवंसानुपालको पुत्तो इच्छितब्बो, अत्रजे अविज्जमाने खेत्तजोपि कुलवंसधरो होती’’ति। अथ राजा ‘‘ठपेत्वा महेसिं अवसेसा इत्थियो सत्ताहं धम्मनाटकं करोथा’’ति यथाकामं बहि चरापेसि, तथापि पुत्तं नालत्थ। पुन अमच्चा आहंसु – ‘‘महाराज, महेसी नाम पुञ्ञेन च पञ्ञाय च सब्बइत्थीनं अग्गा, अप्पेव नाम देवो महेसिया कुच्छिम्हि पुत्तं लभेय्या’’ति। राजा महेसिया एतमत्थं आरोचेसि। सा आह – ‘‘महाराज, या इत्थी सीलवती सच्चवादिनी, सा पुत्तं लभेय्य, हिरोत्तप्परहिताय कुतो पुत्तो’’ति पासादं अभिरुहित्वा पञ्च सीलानि समादियित्वा पुनप्पुनं आवज्जेसि, सीलवतिया राजधीताय पञ्च सीलानि आवज्जेन्तिया पुत्तपत्थनाचित्ते उप्पन्नमत्ते सक्कस्स आसनं संकम्पि।
Tena ca samayena bārāṇasirañño vīsati itthisahassāni honti. Tāsu ekāpi puttaṃ na labhati. Amaccā rājānaṃ viññāpesuṃ – ‘‘deva, kulavaṃsānupālako putto icchitabbo, atraje avijjamāne khettajopi kulavaṃsadharo hotī’’ti. Atha rājā ‘‘ṭhapetvā mahesiṃ avasesā itthiyo sattāhaṃ dhammanāṭakaṃ karothā’’ti yathākāmaṃ bahi carāpesi, tathāpi puttaṃ nālattha. Puna amaccā āhaṃsu – ‘‘mahārāja, mahesī nāma puññena ca paññāya ca sabbaitthīnaṃ aggā, appeva nāma devo mahesiyā kucchimhi puttaṃ labheyyā’’ti. Rājā mahesiyā etamatthaṃ ārocesi. Sā āha – ‘‘mahārāja, yā itthī sīlavatī saccavādinī, sā puttaṃ labheyya, hirottapparahitāya kuto putto’’ti pāsādaṃ abhiruhitvā pañca sīlāni samādiyitvā punappunaṃ āvajjesi, sīlavatiyā rājadhītāya pañca sīlāni āvajjentiyā puttapatthanācitte uppannamatte sakkassa āsanaṃ saṃkampi.
अथ सक्को आवज्जेन्तो एतमत्थं विदित्वा – ‘‘सीलवतिया राजधीताय पुत्तवरं देमी’’ति आकासेनागन्त्वा देविया सम्मुखे ठितो ‘‘किं वरेसि, देवी’’ति? ‘‘पुत्तं, महाराजा’’ति। ‘‘दम्मि ते, देवि, पुत्तं, मा चिन्तयी’’ति वत्वा देवलोकं गन्त्वा ‘‘अत्थि नु खो एत्थ खीणायुको’’ति आवज्जेन्तो ‘‘अयं महापदुमो उपरिदेवलोकं गन्तुकामो च भविस्सती’’ति ञत्वा तस्स विमानं गन्त्वा ‘‘तात महापदुम, मनुस्सलोकं गच्छाही’’ति याचि। सो ‘‘मा एवं, महाराज, भण, जेगुच्छितो मनुस्सलोको’’ति । ‘‘तात, त्वं मनुस्सलोके पुञ्ञं कत्वा इधूपपन्नो, तत्थेव ठत्वा पारमियो पूरेतब्बा, गच्छ, ताता’’ति। ‘‘दुक्खो, महाराज, गब्भवासो, न सक्कोमि तत्थ वसितु’’न्ति। ‘‘तात, ते गब्भवासो नत्थि, तथा हि त्वं कम्ममकासि, यथा पदुमगब्भेयेव निब्बत्तिस्ससि, गच्छ, ताता’’ति पुनप्पुनं वुच्चमानो अधिवासेसि।
Atha sakko āvajjento etamatthaṃ viditvā – ‘‘sīlavatiyā rājadhītāya puttavaraṃ demī’’ti ākāsenāgantvā deviyā sammukhe ṭhito ‘‘kiṃ varesi, devī’’ti? ‘‘Puttaṃ, mahārājā’’ti. ‘‘Dammi te, devi, puttaṃ, mā cintayī’’ti vatvā devalokaṃ gantvā ‘‘atthi nu kho ettha khīṇāyuko’’ti āvajjento ‘‘ayaṃ mahāpadumo uparidevalokaṃ gantukāmo ca bhavissatī’’ti ñatvā tassa vimānaṃ gantvā ‘‘tāta mahāpaduma, manussalokaṃ gacchāhī’’ti yāci. So ‘‘mā evaṃ, mahārāja, bhaṇa, jegucchito manussaloko’’ti . ‘‘Tāta, tvaṃ manussaloke puññaṃ katvā idhūpapanno, tattheva ṭhatvā pāramiyo pūretabbā, gaccha, tātā’’ti. ‘‘Dukkho, mahārāja, gabbhavāso, na sakkomi tattha vasitu’’nti. ‘‘Tāta, te gabbhavāso natthi, tathā hi tvaṃ kammamakāsi, yathā padumagabbheyeva nibbattissasi, gaccha, tātā’’ti punappunaṃ vuccamāno adhivāsesi.
सो देवलोका चवित्वा बाराणसिरञ्ञो उय्याने सिलापट्टपोक्खरणियं पदुमगब्भे निब्बत्तो। तञ्च रत्तिं पच्चूससमये महेसी सुपिनन्तेन वीसतिइत्थिसहस्सपरिवुता उय्यानं गन्त्वा सिलापट्टपोक्खरणियं पदुमगब्भे पुत्तं लद्धा विय अहोसि। सा पभाताय रत्तिया सीलानि रक्खमाना तत्थ गन्त्वा एकं पदुमपुप्फं अद्दस, तं नेव तीरे होति न गम्भीरे। सह दस्सनेनेव चस्सा तत्थ पुत्तसिनेहो उप्पज्जि। सा सयं एव ओतरित्वा तं पुप्फं अग्गहेसि, पुप्फे गहितमत्तेयेव पत्तानि विकसिंसु। तत्थ सुवण्णपटिमं विय दारकं अद्दस, दिस्वाव ‘‘पुत्तो मे लद्धो’’ति सद्दं निच्छारेसि। महाजनो साधुकारसहस्सानि पवत्तेसि। रञ्ञो च पेसेसि। राजा सुत्वा ‘‘कत्थ लद्धो’’ति पुच्छित्वा लद्धोकासं सुत्वा ‘‘उय्यानञ्च पोक्खरणियं पदुमञ्च अम्हाकंयेव, तस्मा अम्हाकं खेत्ते जातत्ता खेत्तजो नामायं पुत्तो’’ति वत्वा नगरं पवेसेत्वा वीसतिसहस्सइत्थियो धातिकिच्चं कारेसि। या या कुमारस्स रुचिं ञत्वा पत्थितं पत्थितं खादनीयं खादापेति, सा सा सहस्सं लभति। सकलबाराणसी चलिता, सब्बो जनो कुमारस्स पण्णाकारसहस्सानि पेसेसि। कुमारो तं तं अतिनेत्वा ‘‘इमं खाद, इमं भुञ्जा’’ति वुच्चमानो भोजनेन उब्बाळ्हो उक्कण्ठितो हुत्वा गोपुरद्वारं गन्त्वा लाखागुळकेन कीळति।
So devalokā cavitvā bārāṇasirañño uyyāne silāpaṭṭapokkharaṇiyaṃ padumagabbhe nibbatto. Tañca rattiṃ paccūsasamaye mahesī supinantena vīsatiitthisahassaparivutā uyyānaṃ gantvā silāpaṭṭapokkharaṇiyaṃ padumagabbhe puttaṃ laddhā viya ahosi. Sā pabhātāya rattiyā sīlāni rakkhamānā tattha gantvā ekaṃ padumapupphaṃ addasa, taṃ neva tīre hoti na gambhīre. Saha dassaneneva cassā tattha puttasineho uppajji. Sā sayaṃ eva otaritvā taṃ pupphaṃ aggahesi, pupphe gahitamatteyeva pattāni vikasiṃsu. Tattha suvaṇṇapaṭimaṃ viya dārakaṃ addasa, disvāva ‘‘putto me laddho’’ti saddaṃ nicchāresi. Mahājano sādhukārasahassāni pavattesi. Rañño ca pesesi. Rājā sutvā ‘‘kattha laddho’’ti pucchitvā laddhokāsaṃ sutvā ‘‘uyyānañca pokkharaṇiyaṃ padumañca amhākaṃyeva, tasmā amhākaṃ khette jātattā khettajo nāmāyaṃ putto’’ti vatvā nagaraṃ pavesetvā vīsatisahassaitthiyo dhātikiccaṃ kāresi. Yā yā kumārassa ruciṃ ñatvā patthitaṃ patthitaṃ khādanīyaṃ khādāpeti, sā sā sahassaṃ labhati. Sakalabārāṇasī calitā, sabbo jano kumārassa paṇṇākārasahassāni pesesi. Kumāro taṃ taṃ atinetvā ‘‘imaṃ khāda, imaṃ bhuñjā’’ti vuccamāno bhojanena ubbāḷho ukkaṇṭhito hutvā gopuradvāraṃ gantvā lākhāguḷakena kīḷati.
तदा अञ्ञतरो पच्चेकबुद्धो बाराणसिं निस्साय इसिपतने वसति। सो कालस्सेव वुट्ठाय सेनासनवत्तसरीरपरिकम्ममनसिकारादीनि सब्बकिच्चानि कत्वा पटिसल्लाना वुट्ठितो ‘‘अज्ज कत्थ भिक्खं गहेस्सामी’’ति आवज्जेन्तो कुमारस्स सम्पत्तिं दिस्वा ‘‘एस पुब्बे किं कम्मं करी’’ति वीमंसन्तो ‘‘मादिसस्स पिण्डपातं दत्वा चतस्सो पत्थना पत्थेसि, तत्थ तिस्सो सिद्धा, एका ताव न सिज्झति, तस्स उपायेन आरम्मणं दस्सेमी’’ति भिक्खाचारवसेन कुमारस्स सन्तिकं अगमासि। कुमारो तं दिस्वा ‘‘समण, मा इध आगच्छि, इमे हि तम्पि ‘इमं खाद, इमं भुञ्जा’ति वदेय्यु’’न्ति आह। सो एकवचनेनेव ततो निवत्तित्वा अत्तनो सेनासनं अगमासि। कुमारो परिजनं आह – ‘‘अयं समणो मया वुत्तमत्तोव निवत्तो, कुद्धो नु खो ममा’’ति। सो तेहि ‘‘पब्बजिता नाम न कोधपरायणा होन्ति, परेन पसन्नमनेन यं दिन्नं, तेन यापेन्ती’’ति वुच्चमानेपि ‘‘दुट्ठो एवरूपो नाम समणो, खमापेस्सामि न’’न्ति मातापितूनं आरोचेत्वा हत्थिं अभिरुहित्वा महता राजानुभावेन इसिपतनं गन्त्वा मिगयूथं दिस्वा पुच्छि – ‘‘किन्नामेते’’ति? ‘‘एते, सामि, मिगा नामा’’ति। ‘‘एतेसं ‘इमं खादथ, इमं भुञ्जथ, इमं सायथा’ति वत्वा पटिजग्गन्ता अत्थी’’ति? ‘‘नत्थि, सामि, यत्थ तिणोदकं सुलभं तत्थ वसन्ती’’ति।
Tadā aññataro paccekabuddho bārāṇasiṃ nissāya isipatane vasati. So kālasseva vuṭṭhāya senāsanavattasarīraparikammamanasikārādīni sabbakiccāni katvā paṭisallānā vuṭṭhito ‘‘ajja kattha bhikkhaṃ gahessāmī’’ti āvajjento kumārassa sampattiṃ disvā ‘‘esa pubbe kiṃ kammaṃ karī’’ti vīmaṃsanto ‘‘mādisassa piṇḍapātaṃ datvā catasso patthanā patthesi, tattha tisso siddhā, ekā tāva na sijjhati, tassa upāyena ārammaṇaṃ dassemī’’ti bhikkhācāravasena kumārassa santikaṃ agamāsi. Kumāro taṃ disvā ‘‘samaṇa, mā idha āgacchi, ime hi tampi ‘imaṃ khāda, imaṃ bhuñjā’ti vadeyyu’’nti āha. So ekavacaneneva tato nivattitvā attano senāsanaṃ agamāsi. Kumāro parijanaṃ āha – ‘‘ayaṃ samaṇo mayā vuttamattova nivatto, kuddho nu kho mamā’’ti. So tehi ‘‘pabbajitā nāma na kodhaparāyaṇā honti, parena pasannamanena yaṃ dinnaṃ, tena yāpentī’’ti vuccamānepi ‘‘duṭṭho evarūpo nāma samaṇo, khamāpessāmi na’’nti mātāpitūnaṃ ārocetvā hatthiṃ abhiruhitvā mahatā rājānubhāvena isipatanaṃ gantvā migayūthaṃ disvā pucchi – ‘‘kinnāmete’’ti? ‘‘Ete, sāmi, migā nāmā’’ti. ‘‘Etesaṃ ‘imaṃ khādatha, imaṃ bhuñjatha, imaṃ sāyathā’ti vatvā paṭijaggantā atthī’’ti? ‘‘Natthi, sāmi, yattha tiṇodakaṃ sulabhaṃ tattha vasantī’’ti.
कुमारो ‘‘यथा इमे अरक्खियमानाव यत्थ इच्छन्ति, तत्थ वसन्ति, कदा नु खो अहम्पि एवं वसेय्य’’न्ति एतं आरम्मणं अग्गहेसि। पच्चेकबुद्धोपि तस्स आगमनं ञत्वा सेनासनमग्गञ्च चङ्कमनञ्च सम्मज्जित्वा मट्ठं कत्वा एकद्वत्तिक्खत्तुं चङ्कमित्वा पदनिक्खेपं दस्सेत्वा दिवाविहारोकासञ्च पण्णसालञ्च सम्मज्जित्वा मट्ठं कत्वा पविसनपदनिक्खेपं दस्सेत्वा निक्खमनपदनिक्खेपं अदस्सेत्वा अञ्ञत्र अगमासि। कुमारो तत्थ गन्त्वा तं पदेसं सम्मज्जित्वा मट्ठकतं दिस्वा ‘‘वसति मञ्ञे एत्थ सो पच्चेकबुद्धो’’ति परिजनेन भासितं सुत्वा आह – ‘‘पातोपि सो समणो दुस्सति, इदानि हत्थिअस्सादीहि अत्तनो ओकासं अक्कन्तं दिस्वा सुट्ठुतरं दुस्सेय्य, इधेव तुम्हे तिट्ठथा’’ति हत्थिक्खन्धा ओरुय्ह एककोव सेनासनं पविट्ठो वत्तसीसेन सुसम्मट्ठोकासे पदनिक्खेपं दिस्वा ‘‘सो दानायं समणो एत्थ चङ्कमन्तो न वणिज्जादिकम्मं चिन्तेसि, अद्धायं अत्तनो हितमेव चिन्तेसि मञ्ञे’’ति पसन्नमानसो चङ्कमं अभिरुहित्वा दूरीकतपुथुवितक्को गन्त्वा पासाणफलके निसीदित्वा सञ्जातएकग्गो हुत्वा पण्णसालं पविसित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिञाणं अधिगन्त्वा पुरिमनयेनेव पुरोहितेन कम्मट्ठानं पुच्छितो गगनतले निसिन्नो इमं गाथमभासि।
Kumāro ‘‘yathā ime arakkhiyamānāva yattha icchanti, tattha vasanti, kadā nu kho ahampi evaṃ vaseyya’’nti etaṃ ārammaṇaṃ aggahesi. Paccekabuddhopi tassa āgamanaṃ ñatvā senāsanamaggañca caṅkamanañca sammajjitvā maṭṭhaṃ katvā ekadvattikkhattuṃ caṅkamitvā padanikkhepaṃ dassetvā divāvihārokāsañca paṇṇasālañca sammajjitvā maṭṭhaṃ katvā pavisanapadanikkhepaṃ dassetvā nikkhamanapadanikkhepaṃ adassetvā aññatra agamāsi. Kumāro tattha gantvā taṃ padesaṃ sammajjitvā maṭṭhakataṃ disvā ‘‘vasati maññe ettha so paccekabuddho’’ti parijanena bhāsitaṃ sutvā āha – ‘‘pātopi so samaṇo dussati, idāni hatthiassādīhi attano okāsaṃ akkantaṃ disvā suṭṭhutaraṃ dusseyya, idheva tumhe tiṭṭhathā’’ti hatthikkhandhā oruyha ekakova senāsanaṃ paviṭṭho vattasīsena susammaṭṭhokāse padanikkhepaṃ disvā ‘‘so dānāyaṃ samaṇo ettha caṅkamanto na vaṇijjādikammaṃ cintesi, addhāyaṃ attano hitameva cintesi maññe’’ti pasannamānaso caṅkamaṃ abhiruhitvā dūrīkataputhuvitakko gantvā pāsāṇaphalake nisīditvā sañjātaekaggo hutvā paṇṇasālaṃ pavisitvā vipassanto paccekabodhiñāṇaṃ adhigantvā purimanayeneva purohitena kammaṭṭhānaṃ pucchito gaganatale nisinno imaṃ gāthamabhāsi.
तत्थ मिगोति द्वे मिगा – एणीमिगो च पसदमिगो च। अपिच सब्बेसं आरञ्ञिकानं चतुप्पदानं एतं अधिवचनं। इध पन पसदमिगो अधिप्पेतोति वदन्ति। अरञ्ञम्हीति गामञ्च गामूपचारञ्च ठपेत्वा अवसेसं अरञ्ञं, इध पन उय्यानं अधिप्पेतं, तस्मा ‘‘उय्यानम्ही’’ति वुत्तं होति। यथाति पटिभागे। अबद्धोति रज्जुबन्धनादीहि अबद्धो, एतेन विस्सत्थचरियं दीपेति। येनिच्छकं गच्छति वोचरायाति येन येन दिसाभागेन गन्तुमिच्छति, तेन तेन दिसाभागेन गोचराय गच्छति। वुत्तम्पि चेतं भगवता –
Tattha migoti dve migā – eṇīmigo ca pasadamigo ca. Apica sabbesaṃ āraññikānaṃ catuppadānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Idha pana pasadamigo adhippetoti vadanti. Araññamhīti gāmañca gāmūpacārañca ṭhapetvā avasesaṃ araññaṃ, idha pana uyyānaṃ adhippetaṃ, tasmā ‘‘uyyānamhī’’ti vuttaṃ hoti. Yathāti paṭibhāge. Abaddhoti rajjubandhanādīhi abaddho, etena vissatthacariyaṃ dīpeti. Yenicchakaṃ gacchati vocarāyāti yena yena disābhāgena gantumicchati, tena tena disābhāgena gocarāya gacchati. Vuttampi cetaṃ bhagavatā –
‘‘सेय्यथापि , भिक्खवे, आरञ्ञको मिगो अरञ्ञे पवने चरमानो विस्सत्थो गच्छति, विस्सत्थो तिट्ठति, विस्सत्थो निसीदति, विस्सत्थो सेय्यं कप्पेति। तं किस्स हेतु? अनापाथगतो, भिक्खवे, लुद्दस्स, एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि…पे॰… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु अन्तमकासि मारं अपदं, वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो’’ति (म॰ नि॰ १.२८७; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२५) वित्थारो।
‘‘Seyyathāpi , bhikkhave, āraññako migo araññe pavane caramāno vissattho gacchati, vissattho tiṭṭhati, vissattho nisīdati, vissattho seyyaṃ kappeti. Taṃ kissa hetu? Anāpāthagato, bhikkhave, luddassa, evameva kho, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, bhikkhu antamakāsi māraṃ apadaṃ, vadhitvā māracakkhuṃ adassanaṃ gato pāpimato’’ti (ma. ni. 1.287; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 125) vitthāro.
सेरितन्ति सच्छन्दवुत्तितं अपरायत्ततं वा, इदं वुत्तं होति – यथा मिगो अरञ्ञम्हि अबद्धो येनिच्छकं गच्छति गोचराय, तथा कदा नु खो अहम्पि तण्हाबन्धनं छिन्दित्वा एवं गच्छेय्यन्ति। विञ्ञू पण्डितो नरो सेरितं पेक्खमानो एको चरेति।
Seritanti sacchandavuttitaṃ aparāyattataṃ vā, idaṃ vuttaṃ hoti – yathā migo araññamhi abaddho yenicchakaṃ gacchati gocarāya, tathā kadā nu kho ahampi taṇhābandhanaṃ chinditvā evaṃ gaccheyyanti. Viññū paṇḍito naro seritaṃ pekkhamāno eko careti.
मिगोअरञ्ञगाथावण्णना निट्ठिता।
Migoaraññagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
९६. आमन्तना होतीति का उप्पत्ति? बाराणसिरञ्ञो किर महाउपट्ठानसमये अमच्चा उपसङ्कमिंसु। तेसु एको अमच्चो ‘‘देव, सोतब्बं अत्थी’’ति एकमन्तं गमनं याचि। सो उट्ठायासना अगमासि। पुन एको महाउपट्ठाने निसिन्नं याचि, एको हत्थिक्खन्धे निसिन्नं, एको अस्सपिट्ठियं निसिन्नं, एको सुवण्णरथे निसिन्नं, एको सिविकाय निसीदित्वा उय्यानं गच्छन्तं याचि। राजा ततो ओरोहित्वा अगमासि। अपरो जनपदचारिकं गच्छन्तं याचि, तस्सपि वचनं सुत्वा हत्थिक्खन्धतो ओरुय्ह एकमन्तं अगमासि। एवं सो तेहि निब्बिन्नो हुत्वा पब्बजि। अमच्चा इस्सरियेन वड्ढन्ति। तेसु एको गन्त्वा राजानं आह – ‘‘असुकं नाम, महाराज, जनपदं मय्हं देही’’ति। राजा तं ‘‘इत्थन्नामो भुञ्जती’’ति भणति। सो रञ्ञो वचनं अनादियित्वा ‘‘गच्छामहं तं जनपदं गहेत्वा भुञ्जामी’’ति तत्थ गन्त्वा कलहं कत्वा पुन उभोपि रञ्ञो सन्तिकं आगन्त्वा अञ्ञमञ्ञस्स दोसं आरोचेन्ति। राजा ‘‘न सक्का इमे तोसेतु’’न्ति तेसं लोभे आदीनवं दिस्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छाकासि। सो पुरिमनयेन इमं उदानं अभासि।
96.Āmantanā hotīti kā uppatti? Bārāṇasirañño kira mahāupaṭṭhānasamaye amaccā upasaṅkamiṃsu. Tesu eko amacco ‘‘deva, sotabbaṃ atthī’’ti ekamantaṃ gamanaṃ yāci. So uṭṭhāyāsanā agamāsi. Puna eko mahāupaṭṭhāne nisinnaṃ yāci, eko hatthikkhandhe nisinnaṃ, eko assapiṭṭhiyaṃ nisinnaṃ, eko suvaṇṇarathe nisinnaṃ, eko sivikāya nisīditvā uyyānaṃ gacchantaṃ yāci. Rājā tato orohitvā agamāsi. Aparo janapadacārikaṃ gacchantaṃ yāci, tassapi vacanaṃ sutvā hatthikkhandhato oruyha ekamantaṃ agamāsi. Evaṃ so tehi nibbinno hutvā pabbaji. Amaccā issariyena vaḍḍhanti. Tesu eko gantvā rājānaṃ āha – ‘‘asukaṃ nāma, mahārāja, janapadaṃ mayhaṃ dehī’’ti. Rājā taṃ ‘‘itthannāmo bhuñjatī’’ti bhaṇati. So rañño vacanaṃ anādiyitvā ‘‘gacchāmahaṃ taṃ janapadaṃ gahetvā bhuñjāmī’’ti tattha gantvā kalahaṃ katvā puna ubhopi rañño santikaṃ āgantvā aññamaññassa dosaṃ ārocenti. Rājā ‘‘na sakkā ime tosetu’’nti tesaṃ lobhe ādīnavaṃ disvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchākāsi. So purimanayena imaṃ udānaṃ abhāsi.
तस्सत्थो – सहायमज्झे ठितस्स दिवासेय्यसङ्खाते वासे च, महाउपट्ठानसङ्खाते ठाने च, उय्यानगमनसङ्खाते गमने च, जनपदचारिकसङ्खाताय चारिकाय च, ‘‘इदं मे सुण, इदं मे देही’’तिआदिना नयेन तथा तथा आमन्तना होति, तस्मा अहं तत्थ निब्बिज्जित्वा यायं अरियजनसेविता अनेकानिसंसा एकन्तसुखा, एवं सन्तेपि लोभाभिभूतेहि सब्बकापुरिसेहि अनभिपत्थिता पब्बज्जा, तं अनभिज्झितं परेसं अवसवत्तनेन भब्बपुग्गलवसेन सेरितञ्च पेक्खमानो विपस्सनं आरभित्वा अनुक्कमेन पच्चेकबोधिं अधिगतोस्मि। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Tassattho – sahāyamajjhe ṭhitassa divāseyyasaṅkhāte vāse ca, mahāupaṭṭhānasaṅkhāte ṭhāne ca, uyyānagamanasaṅkhāte gamane ca, janapadacārikasaṅkhātāya cārikāya ca, ‘‘idaṃ me suṇa, idaṃ me dehī’’tiādinā nayena tathā tathā āmantanā hoti, tasmā ahaṃ tattha nibbijjitvā yāyaṃ ariyajanasevitā anekānisaṃsā ekantasukhā, evaṃ santepi lobhābhibhūtehi sabbakāpurisehi anabhipatthitā pabbajjā, taṃ anabhijjhitaṃ paresaṃ avasavattanena bhabbapuggalavasena seritañca pekkhamāno vipassanaṃ ārabhitvā anukkamena paccekabodhiṃ adhigatosmi. Sesaṃ vuttanayamevāti.
आमन्तनागाथावण्णना निट्ठिता।
Āmantanāgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
९७. खिड्डारतीति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर एकपुत्तकब्रह्मदत्तो नाम राजा अहोसि। सो तस्स एकपुत्तको पियो अहोसि मनापो पाणसमो, राजा सब्बइरियापथेसु पुत्तकं गहेत्वाव वत्तति। सो एकदिवसं उय्यानं गच्छन्तो तं ठपेत्वा गतो। कुमारोपि तं दिवसंयेव उप्पन्नेन ब्याधिना मतो। अमच्चा ‘‘पुत्तसिनेहेन रञ्ञो हदयम्पि फलेय्या’’ति अनारोचेत्वाव नं झापेसुं। राजा उय्याने सुरामदेन मत्तो पुत्तं नेव सरति, तथा दुतियदिवसेपि न्हानभोजनवेलासु। अथ भुत्तावी निसिन्नो सरित्वा ‘‘पुत्तं मे आनेथा’’ति आह। तस्स अनुरूपेन विधानेन तं पवत्तिं आरोचेसुं। ततो सोकाभिभूतो निसिन्नो एवं योनिसो मनसाकासि – ‘‘इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जती’’ति। एवं अनुक्कमेन अनुलोमपटिलोमं पटिच्चसमुप्पादं सम्मसन्तो पच्चेकसम्बोधिं सच्छाकासि। सेसं संसग्गगाथावण्णनायं वुत्तसदिसमेव ठपेत्वा गाथायत्थवण्णनं।
97.Khiḍḍāratīti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira ekaputtakabrahmadatto nāma rājā ahosi. So tassa ekaputtako piyo ahosi manāpo pāṇasamo, rājā sabbairiyāpathesu puttakaṃ gahetvāva vattati. So ekadivasaṃ uyyānaṃ gacchanto taṃ ṭhapetvā gato. Kumāropi taṃ divasaṃyeva uppannena byādhinā mato. Amaccā ‘‘puttasinehena rañño hadayampi phaleyyā’’ti anārocetvāva naṃ jhāpesuṃ. Rājā uyyāne surāmadena matto puttaṃ neva sarati, tathā dutiyadivasepi nhānabhojanavelāsu. Atha bhuttāvī nisinno saritvā ‘‘puttaṃ me ānethā’’ti āha. Tassa anurūpena vidhānena taṃ pavattiṃ ārocesuṃ. Tato sokābhibhūto nisinno evaṃ yoniso manasākāsi – ‘‘imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjatī’’ti. Evaṃ anukkamena anulomapaṭilomaṃ paṭiccasamuppādaṃ sammasanto paccekasambodhiṃ sacchākāsi. Sesaṃ saṃsaggagāthāvaṇṇanāyaṃ vuttasadisameva ṭhapetvā gāthāyatthavaṇṇanaṃ.
अत्थवण्णना पन – खिड्डाति कीळना। सा दुविधा होति कायिका च वाचसिका च। तत्थ कायिका नाम हत्थीहिपि कीळन्ति, अस्सेहिपि रथेहिपि धनूहिपि थरूहिपीति एवमादि। वाचसिका नाम गीतं सिलोकभणनं मुखभेरिआलम्बरभेरीति एवमादि। रतीति पञ्चकामगुणरति। विपुलन्ति याव अट्ठिमिञ्जं अहच्च ठानेन सकलत्तभावब्यापकं। सेसं पाकटमेव । अनुसन्धियोजनापि चेत्थ संसग्गगाथाय वुत्तनयेनेव वेदितब्बा, ततो परञ्च सब्बं।
Atthavaṇṇanā pana – khiḍḍāti kīḷanā. Sā duvidhā hoti kāyikā ca vācasikā ca. Tattha kāyikā nāma hatthīhipi kīḷanti, assehipi rathehipi dhanūhipi tharūhipīti evamādi. Vācasikā nāma gītaṃ silokabhaṇanaṃ mukhabheriālambarabherīti evamādi. Ratīti pañcakāmaguṇarati. Vipulanti yāva aṭṭhimiñjaṃ ahacca ṭhānena sakalattabhāvabyāpakaṃ. Sesaṃ pākaṭameva . Anusandhiyojanāpi cettha saṃsaggagāthāya vuttanayeneva veditabbā, tato parañca sabbaṃ.
खिड्डारतिगाथावण्णना निट्ठिता।
Khiḍḍāratigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
९८. चातुद्दिसोति का उप्पत्ति? पुब्बे किर कस्सपस्स भगवतो सासने पञ्च पच्चेकबोधिसत्ता पब्बजित्वा वीसति वस्ससहस्सानि गतपच्चागतवत्तं पूरेत्वा देवलोके निब्बत्ता। ततो चवित्वा तेसं जेट्ठको बाराणसिराजा अहोसि, सेसा पाकतिकराजानो। ते चत्तारोपि कम्मट्ठानं उग्गण्हित्वा रज्जं पहाय पब्बजित्वा अनुक्कमेन पच्चेकबुद्धा हुत्वा नन्दमूलकपब्भारे वसन्ता एकदिवसं समापत्तितो वुट्ठाय वंसक्कळीरगाथायं वुत्तनयेनेव अत्तनो कम्मञ्च सहायञ्च आवज्जेत्वा ञत्वा बाराणसिरञ्ञो उपायेन आरम्मणं दस्सेतुं ओकासं गवेसन्ति। सो च राजा तिक्खत्तुं रत्तिया उब्बिज्जति, भीतो विस्सरं करोति, महातले धावति। पुरोहितेन कालस्सेव वुट्ठाय सुखसेय्यं पुच्छितोपि ‘‘कुतो मे, आचरिय, सुख’’न्ति सब्बं तं पवत्तिं आरोचेसि। पुरोहितोपि ‘‘अयं रोगो न सक्का येन केनचि उद्धं विरेचनादिना भेसज्जकम्मेन विनेतुं, मय्हं पन खादनूपायो उप्पन्नो’’ति चिन्तेत्वा ‘‘रज्जहानिजीवितन्तरायादीनं पुब्बनिमित्तं एतं, महाराजा’’ति राजानं सुट्ठुतरं उब्बेजेत्वा ‘‘तस्स वूपसमनत्थं एत्तके च एत्तके च हत्थिअस्सरथादयो हिरञ्ञसुवण्णञ्च दक्खिणं दत्वा यञ्ञो यजितब्बो’’ति यञ्ञयजने समादपेसि।
98.Cātuddisoti kā uppatti? Pubbe kira kassapassa bhagavato sāsane pañca paccekabodhisattā pabbajitvā vīsati vassasahassāni gatapaccāgatavattaṃ pūretvā devaloke nibbattā. Tato cavitvā tesaṃ jeṭṭhako bārāṇasirājā ahosi, sesā pākatikarājāno. Te cattāropi kammaṭṭhānaṃ uggaṇhitvā rajjaṃ pahāya pabbajitvā anukkamena paccekabuddhā hutvā nandamūlakapabbhāre vasantā ekadivasaṃ samāpattito vuṭṭhāya vaṃsakkaḷīragāthāyaṃ vuttanayeneva attano kammañca sahāyañca āvajjetvā ñatvā bārāṇasirañño upāyena ārammaṇaṃ dassetuṃ okāsaṃ gavesanti. So ca rājā tikkhattuṃ rattiyā ubbijjati, bhīto vissaraṃ karoti, mahātale dhāvati. Purohitena kālasseva vuṭṭhāya sukhaseyyaṃ pucchitopi ‘‘kuto me, ācariya, sukha’’nti sabbaṃ taṃ pavattiṃ ārocesi. Purohitopi ‘‘ayaṃ rogo na sakkā yena kenaci uddhaṃ virecanādinā bhesajjakammena vinetuṃ, mayhaṃ pana khādanūpāyo uppanno’’ti cintetvā ‘‘rajjahānijīvitantarāyādīnaṃ pubbanimittaṃ etaṃ, mahārājā’’ti rājānaṃ suṭṭhutaraṃ ubbejetvā ‘‘tassa vūpasamanatthaṃ ettake ca ettake ca hatthiassarathādayo hiraññasuvaṇṇañca dakkhiṇaṃ datvā yañño yajitabbo’’ti yaññayajane samādapesi.
ततो पच्चेकबुद्धा अनेकानि पाणसहस्सानि यञ्ञत्थाय सम्पिण्डियमानानि दिस्वा ‘‘एतस्मिं कम्मे कते दुब्बोधनेय्यो भविस्सति, हन्द नं पटिकच्चेव गन्त्वा पेक्खामा’’ति वंसक्कळीरगाथायं वुत्तनयेन आगन्त्वा पिण्डाय चरमाना राजङ्गणे पटिपाटिया अगमंसु। राजा सीहपञ्जरे ठितो राजङ्गणं ओलोकयमानो ते अद्दक्खि, सह दस्सनेनेव चस्स सिनेहो उप्पज्जि। ततो ते पक्कोसापेत्वा आकासतले पञ्ञत्तासने निसीदापेत्वा सक्कच्चं भोजेत्वा कतभत्तकिच्चे ‘‘के तुम्हे’’ति पुच्छि। ‘‘मयं, महाराज, चातुद्दिसा नामा’’ति। ‘‘भन्ते, चातुद्दिसाति इमस्स को अत्थो’’ति? ‘‘चतूसु दिसासु कत्थचि कुतोचि भयं वा चित्तुत्रासो वा अम्हाकं नत्थि, महाराजा’’ति। ‘‘भन्ते, तुम्हाकं तं भयं किं कारणा न होती’’ति? ‘‘मयं, महाराज, मेत्तं भावेम, करुणं भावेम, मुदितं भावेम, उपेक्खं भावेम। तेन नो तं भयं न होती’’ति वत्वा उट्ठायासना अत्तनो वसनट्ठानं अगमंसु।
Tato paccekabuddhā anekāni pāṇasahassāni yaññatthāya sampiṇḍiyamānāni disvā ‘‘etasmiṃ kamme kate dubbodhaneyyo bhavissati, handa naṃ paṭikacceva gantvā pekkhāmā’’ti vaṃsakkaḷīragāthāyaṃ vuttanayena āgantvā piṇḍāya caramānā rājaṅgaṇe paṭipāṭiyā agamaṃsu. Rājā sīhapañjare ṭhito rājaṅgaṇaṃ olokayamāno te addakkhi, saha dassaneneva cassa sineho uppajji. Tato te pakkosāpetvā ākāsatale paññattāsane nisīdāpetvā sakkaccaṃ bhojetvā katabhattakicce ‘‘ke tumhe’’ti pucchi. ‘‘Mayaṃ, mahārāja, cātuddisā nāmā’’ti. ‘‘Bhante, cātuddisāti imassa ko attho’’ti? ‘‘Catūsu disāsu katthaci kutoci bhayaṃ vā cittutrāso vā amhākaṃ natthi, mahārājā’’ti. ‘‘Bhante, tumhākaṃ taṃ bhayaṃ kiṃ kāraṇā na hotī’’ti? ‘‘Mayaṃ, mahārāja, mettaṃ bhāvema, karuṇaṃ bhāvema, muditaṃ bhāvema, upekkhaṃ bhāvema. Tena no taṃ bhayaṃ na hotī’’ti vatvā uṭṭhāyāsanā attano vasanaṭṭhānaṃ agamaṃsu.
ततो राजा चिन्तेसि – ‘‘इमे समणा ‘मेत्तादिभावनाय भयं न होती’ति भणन्ति, ब्राह्मणा पन अनेकसहस्सपाणवधं वण्णयन्ति, केसं नु खो वचनं सच्च’’न्ति? अथस्स एतदहोसि – ‘‘समणा सुद्धेन असुद्धं धोवन्ति, ब्राह्मणा पन असुद्धेन असुद्धं। न सक्का खो पन असुद्धेन असुद्धं धोवितुं, पब्बजितानं एव वचनं सच्च’’न्ति। सो ‘‘सब्बे सत्ता सुखिता होन्तू’’तिआदिना नयेन मेत्तादयो चत्तारोपि ब्रह्मविहारे भावेत्वा हितफरणेन चित्तेन अमच्चे आणापेसि – ‘‘सब्बे पाणे मुञ्चथ, सीतानि पानीयानि पिवन्तु, हरितानि तिणानि खादन्तु, सीतो च वातो तेसं उपवायतू’’ति । ते तथा अकंसु।
Tato rājā cintesi – ‘‘ime samaṇā ‘mettādibhāvanāya bhayaṃ na hotī’ti bhaṇanti, brāhmaṇā pana anekasahassapāṇavadhaṃ vaṇṇayanti, kesaṃ nu kho vacanaṃ sacca’’nti? Athassa etadahosi – ‘‘samaṇā suddhena asuddhaṃ dhovanti, brāhmaṇā pana asuddhena asuddhaṃ. Na sakkā kho pana asuddhena asuddhaṃ dhovituṃ, pabbajitānaṃ eva vacanaṃ sacca’’nti. So ‘‘sabbe sattā sukhitā hontū’’tiādinā nayena mettādayo cattāropi brahmavihāre bhāvetvā hitapharaṇena cittena amacce āṇāpesi – ‘‘sabbe pāṇe muñcatha, sītāni pānīyāni pivantu, haritāni tiṇāni khādantu, sīto ca vāto tesaṃ upavāyatū’’ti . Te tathā akaṃsu.
ततो राजा ‘‘कल्याणमित्तानं वचनेन पापकम्मतो मुत्तोम्ही’’ति तत्थेव निसिन्नो विपस्सित्वा पच्चेकबोधिं सच्छाकासि। अमच्चेहि च भोजनवेलायं ‘‘भुञ्ज, महाराज, कालो’’ति वुत्ते ‘‘नाहं राजा’’ति पुरिमनयेनेव सब्बं वत्वा इमं उदानब्याकरणगाथं अभासि।
Tato rājā ‘‘kalyāṇamittānaṃ vacanena pāpakammato muttomhī’’ti tattheva nisinno vipassitvā paccekabodhiṃ sacchākāsi. Amaccehi ca bhojanavelāyaṃ ‘‘bhuñja, mahārāja, kālo’’ti vutte ‘‘nāhaṃ rājā’’ti purimanayeneva sabbaṃ vatvā imaṃ udānabyākaraṇagāthaṃ abhāsi.
तत्थ चातुद्दिसोति चतूसु दिसासु यथासुखविहारी, ‘‘एकं दिसं फरित्वा विहरती’’तिआदिना वा नयेन ब्रह्मविहारभावनाय फरिता चतस्सो दिसा अस्स सन्तीति चातुद्दिसो। तासु चतूसु दिसासु कत्थचि सत्ते वा सङ्खारे वा भयेन न पटिहनतीति अप्पटिघो। सन्तुस्समानोति द्वादसविधस्स सन्तोसस्स वसेन सन्तुस्सको च। इतरीतरेनाति उच्चावचेन पच्चयेन। परिस्सयानं सहिता अछम्भीति एत्थ परिस्सयन्ति कायचित्तानि, परिहापेन्ति वा तेसं सम्पत्तिं, तानि वा पटिच्च सयन्तीति परिस्सया, बाहिरानं सीहब्यग्घादीनं अब्भन्तरानञ्च कामच्छन्दादीनं कायचित्तुपद्दवानं एतं अधिवचनं। ते परिस्सये अधिवासनखन्तिया च वीरियादीहि धम्मेहि च सहतीति परिस्सयानं सहिता। थद्धभावकरभयाभावेन अछम्भी। किं वुत्तं होति? यथा ते चत्तारो समणा, एवं इतरीतरेन पच्चयेन सन्तुस्समानो एत्थ पटिपत्तिपदट्ठाने सन्तोसे ठितो चतूसु दिसासु मेत्तादिभावनाय चातुद्दिसो, सत्तसङ्खारेसु पटिहननभयाभावेन अप्पटिघो च होति। सो चातुद्दिसत्ता वुत्तप्पकारानं परिस्सयानं सहिता, अप्पटिघत्ता अछम्भी च होतीति एवं पटिपत्तिगुणं दिस्वा योनिसो पटिपज्जित्वा पच्चेकबोधिं अधिगतोम्हीति। अथ वा ते समणा विय सन्तुस्समानो इतरीतरेन वुत्तनयेन चातुद्दिसो होतीति ञत्वा एवं चातुद्दिसभावं पत्थयन्तो योनिसो पटिपज्जित्वा अधिगतोम्हि। तस्मा अञ्ञोपि ईदिसं ठानं पत्थयन्तो चातुद्दिसताय परिस्सयानं सहिता अप्पटिघताय च अछम्भी हुत्वा एको चरे खग्गविसाणकप्पोति। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Tattha cātuddisoti catūsu disāsu yathāsukhavihārī, ‘‘ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādinā vā nayena brahmavihārabhāvanāya pharitā catasso disā assa santīti cātuddiso. Tāsu catūsu disāsu katthaci satte vā saṅkhāre vā bhayena na paṭihanatīti appaṭigho. Santussamānoti dvādasavidhassa santosassa vasena santussako ca. Itarītarenāti uccāvacena paccayena. Parissayānaṃ sahitā achambhīti ettha parissayanti kāyacittāni, parihāpenti vā tesaṃ sampattiṃ, tāni vā paṭicca sayantīti parissayā, bāhirānaṃ sīhabyagghādīnaṃ abbhantarānañca kāmacchandādīnaṃ kāyacittupaddavānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Te parissaye adhivāsanakhantiyā ca vīriyādīhi dhammehi ca sahatīti parissayānaṃ sahitā. Thaddhabhāvakarabhayābhāvena achambhī. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā te cattāro samaṇā, evaṃ itarītarena paccayena santussamāno ettha paṭipattipadaṭṭhāne santose ṭhito catūsu disāsu mettādibhāvanāya cātuddiso, sattasaṅkhāresu paṭihananabhayābhāvena appaṭigho ca hoti. So cātuddisattā vuttappakārānaṃ parissayānaṃ sahitā, appaṭighattā achambhī ca hotīti evaṃ paṭipattiguṇaṃ disvā yoniso paṭipajjitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. Atha vā te samaṇā viya santussamāno itarītarena vuttanayena cātuddiso hotīti ñatvā evaṃ cātuddisabhāvaṃ patthayanto yoniso paṭipajjitvā adhigatomhi. Tasmā aññopi īdisaṃ ṭhānaṃ patthayanto cātuddisatāya parissayānaṃ sahitā appaṭighatāya ca achambhī hutvā eko care khaggavisāṇakappoti. Sesaṃ vuttanayamevāti.
चातुद्दिसगाथावण्णना निट्ठिता।
Cātuddisagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
९९. दुस्सङ्गहाति का उप्पत्ति? बाराणसिरञ्ञो किर अग्गमहेसी कालमकासि। ततो वीतिवत्तेसु सोकदिवसेसु एकदिवसं अमच्चा ‘‘राजूनं नाम तेसु तेसु किच्चेसु अग्गमहेसी अवस्सं इच्छितब्बा, साधु देवो अञ्ञम्पि देविं आनेतू’’ति याचिंसु। राजा ‘‘तेन हि, भणे, जानाथा’’ति आह। ते परियेसन्ता सामन्तरज्जे राजा मतो , तस्स देवी रज्जं अनुसासति, सा च गब्भिनी अहोसि, अमच्चा ‘‘अयं रञ्ञो अनुरूपा’’ति ञत्वा तं याचिंसु। सा ‘‘गब्भिनी नाम मनुस्सानं अमनापा होति। सचे आगमेथ, याव विजायामि, एवं साधु। नो चे, अञ्ञं परियेसथा’’ति आह। ते रञ्ञोपि एतमत्थं आरोचेसुं। राजा ‘‘गब्भिनीपि होतु, आनेथा’’ति आह। ते आनेसुं। राजा तं अभिसिञ्चित्वा सब्बं महेसिया भोगं अदासि, तस्सा परिजनानञ्च नानाविधेहि पण्णाकारेहि सङ्गण्हाति। सा कालेन पुत्तं विजायि। राजा तं अत्तनो पुत्तं विय सब्बिरियापथेसु अङ्के च उरे च कत्वा विहरति। तदा देविया परिजना चिन्तेसुं – ‘‘राजा अतिविय सङ्गण्हाति, कुमारे अतिविस्सासं करोति, हन्द, नं परिभिन्दिस्सामा’’ति।
99.Dussaṅgahāti kā uppatti? Bārāṇasirañño kira aggamahesī kālamakāsi. Tato vītivattesu sokadivasesu ekadivasaṃ amaccā ‘‘rājūnaṃ nāma tesu tesu kiccesu aggamahesī avassaṃ icchitabbā, sādhu devo aññampi deviṃ ānetū’’ti yāciṃsu. Rājā ‘‘tena hi, bhaṇe, jānāthā’’ti āha. Te pariyesantā sāmantarajje rājā mato , tassa devī rajjaṃ anusāsati, sā ca gabbhinī ahosi, amaccā ‘‘ayaṃ rañño anurūpā’’ti ñatvā taṃ yāciṃsu. Sā ‘‘gabbhinī nāma manussānaṃ amanāpā hoti. Sace āgametha, yāva vijāyāmi, evaṃ sādhu. No ce, aññaṃ pariyesathā’’ti āha. Te raññopi etamatthaṃ ārocesuṃ. Rājā ‘‘gabbhinīpi hotu, ānethā’’ti āha. Te ānesuṃ. Rājā taṃ abhisiñcitvā sabbaṃ mahesiyā bhogaṃ adāsi, tassā parijanānañca nānāvidhehi paṇṇākārehi saṅgaṇhāti. Sā kālena puttaṃ vijāyi. Rājā taṃ attano puttaṃ viya sabbiriyāpathesu aṅke ca ure ca katvā viharati. Tadā deviyā parijanā cintesuṃ – ‘‘rājā ativiya saṅgaṇhāti, kumāre ativissāsaṃ karoti, handa, naṃ paribhindissāmā’’ti.
ततो कुमारं आहंसु – ‘‘त्वं, तात, अम्हाकं रञ्ञो पुत्तो, न इमस्स रञ्ञो पुत्तो। मा एत्थ विस्सासं आपज्जी’’ति। अथ कुमारो ‘‘एहि पुत्ता’’ति रञ्ञा वुच्चमानोपि हत्थेन आकड्ढियमानोपि पुब्बे विय राजानं न अल्लीयति। राजा ‘‘किं कारण’’न्ति वीमंसन्तो तं पवत्तिं ञत्वा ‘‘एते मया सङ्गहितापि पटिक्कूलवुत्तिनो एवा’’ति निब्बिज्जित्वा रज्जं पहाय पब्बजितो। ‘‘राजा पब्बजितो’’ति अमच्चपरिजनापि बहू पब्बजिंसु। सपरिजनो राजा पब्बजितोपि मनुस्सा पणीते पच्चये उपनेन्ति, राजा पणीते पच्चये यथावुड्ढं दापेसि। तत्थ ये सुन्दरं लभन्ति, ते तुस्सन्ति। इतरे उज्झायन्ति ‘‘मयं परिवेणादीनि सम्मज्जन्ता सब्बकिच्चानि करोन्ति, लूखभत्तं जिण्णवत्थञ्च लभामा’’ति। सो तम्पि ञत्वा ‘‘इमे यथावुड्ढं दीयमानापि उज्झायन्ति, अहो दुस्सङ्गहा परिसा’’ति पत्तचीवरमादाय एकोव अरञ्ञं पविसित्वा विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं सच्छाकासि। तत्थ आगतेहि च कम्मट्ठानं पुच्छितो इमं गाथमभासि। सा अत्थतो पाकटा एव। अयं पन योजना – दुस्सङ्गहा पब्बजितापि एके, ये असन्तोसाभिभूता, तथाविधा एव च अथो गहट्ठा घरमावसन्ता। एताहं दुस्सङ्गहभावं जिगुच्छन्तो विपस्सनं आरभित्वा अधिगतोति। सेसं पुरिमनयेनेव वेदितब्बन्ति।
Tato kumāraṃ āhaṃsu – ‘‘tvaṃ, tāta, amhākaṃ rañño putto, na imassa rañño putto. Mā ettha vissāsaṃ āpajjī’’ti. Atha kumāro ‘‘ehi puttā’’ti raññā vuccamānopi hatthena ākaḍḍhiyamānopi pubbe viya rājānaṃ na allīyati. Rājā ‘‘kiṃ kāraṇa’’nti vīmaṃsanto taṃ pavattiṃ ñatvā ‘‘ete mayā saṅgahitāpi paṭikkūlavuttino evā’’ti nibbijjitvā rajjaṃ pahāya pabbajito. ‘‘Rājā pabbajito’’ti amaccaparijanāpi bahū pabbajiṃsu. Saparijano rājā pabbajitopi manussā paṇīte paccaye upanenti, rājā paṇīte paccaye yathāvuḍḍhaṃ dāpesi. Tattha ye sundaraṃ labhanti, te tussanti. Itare ujjhāyanti ‘‘mayaṃ pariveṇādīni sammajjantā sabbakiccāni karonti, lūkhabhattaṃ jiṇṇavatthañca labhāmā’’ti. So tampi ñatvā ‘‘ime yathāvuḍḍhaṃ dīyamānāpi ujjhāyanti, aho dussaṅgahā parisā’’ti pattacīvaramādāya ekova araññaṃ pavisitvā vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchākāsi. Tattha āgatehi ca kammaṭṭhānaṃ pucchito imaṃ gāthamabhāsi. Sā atthato pākaṭā eva. Ayaṃ pana yojanā – dussaṅgahā pabbajitāpi eke, ye asantosābhibhūtā, tathāvidhā eva ca atho gahaṭṭhā gharamāvasantā. Etāhaṃ dussaṅgahabhāvaṃ jigucchanto vipassanaṃ ārabhitvā adhigatoti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbanti.
दुस्सङ्गहगाथावण्णना निट्ठिता।
Dussaṅgahagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१००. ओरोपयित्वाति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर चातुमासिकब्रह्मदत्तो नाम राजा गिम्हानं पठमे मासे उय्यानं गतो। तत्थ रमणीये भूमिभागे नीलघनपत्तसञ्छन्नं कोविळाररुक्खं दिस्वा ‘‘कोविळारमूले मम सयनं पञ्ञापेथा’’ति वत्वा उय्याने कीळित्वा सायन्हसमयं तत्थ सेय्यं कप्पेसि। पुन गिम्हानं मज्झिमे मासे उय्यानं गतो, तदा कोविळारो पुप्फितो होति, तदापि तथेव अकासि। पुनपि गिम्हानं पच्छिमे मासे गतो, तदा कोविळारो सञ्छिन्नपत्तो सुक्खरुक्खो विय होति, तदापि राजा अदिस्वाव तं रुक्खं पुब्बपरिचयेन तत्थेव सेय्यं आणापेसि। अमच्चा जानन्तापि रञ्ञो आणत्तिया तत्थ सयनं पञ्ञापेसुं। सो उय्याने कीळित्वा सायन्हसमये तत्थ सेय्यं कप्पेन्तो तं रुक्खं दिस्वा ‘‘अरे, अयं पुब्बे सञ्छन्नपत्तो मणिमयो विय अभिरूपदस्सनो अहोसि, ततो मणिवण्णसाखन्तरे ठपितपवाळङ्कुरसदिसेहि पुप्फेहि सस्सिरिकदस्सनो अहोसि, मुत्तजालसदिसवालिकाकिण्णो चस्स हेट्ठाभूमिभागो बन्धना पवुत्तपुप्फसञ्छन्नो रत्तकम्बलसन्थतो विय अहोसि। सो नामज्ज सुक्खरुक्खो विय साखामत्तावसेसो ठितो, अहो जराय उपहतो कोविळारो’’ति चिन्तेत्वा ‘‘अनुपादिण्णम्पि ताय जराय हञ्ञति, किमङ्गं पन उपादिण्ण’’न्ति अनिच्चसञ्ञं पटिलभि। तदनुसारेनेव सब्बसङ्खारे दुक्खतो अनत्ततो च विपस्सन्तोव ‘‘अहो वताहम्पि सञ्छिन्नपत्तो कोविळारो विय अपगतगिहिब्यञ्जनो भवेय्य’’न्ति पत्थयमानो अनुपुब्बेन तस्मिं सयनतले दक्खिणेन पस्सेन निपन्नोयेव विपस्सित्वा पच्चेकबोधिं सच्छाकासि। ततो गमनकाले अमच्चेहि ‘‘कालो, देव, गन्तु’’न्ति वुत्ते ‘‘नाहं राजा’’तिआदीनि वत्वा पुरिमनयेनेव इमं गाथमभासि।
100.Oropayitvāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira cātumāsikabrahmadatto nāma rājā gimhānaṃ paṭhame māse uyyānaṃ gato. Tattha ramaṇīye bhūmibhāge nīlaghanapattasañchannaṃ koviḷārarukkhaṃ disvā ‘‘koviḷāramūle mama sayanaṃ paññāpethā’’ti vatvā uyyāne kīḷitvā sāyanhasamayaṃ tattha seyyaṃ kappesi. Puna gimhānaṃ majjhime māse uyyānaṃ gato, tadā koviḷāro pupphito hoti, tadāpi tatheva akāsi. Punapi gimhānaṃ pacchime māse gato, tadā koviḷāro sañchinnapatto sukkharukkho viya hoti, tadāpi rājā adisvāva taṃ rukkhaṃ pubbaparicayena tattheva seyyaṃ āṇāpesi. Amaccā jānantāpi rañño āṇattiyā tattha sayanaṃ paññāpesuṃ. So uyyāne kīḷitvā sāyanhasamaye tattha seyyaṃ kappento taṃ rukkhaṃ disvā ‘‘are, ayaṃ pubbe sañchannapatto maṇimayo viya abhirūpadassano ahosi, tato maṇivaṇṇasākhantare ṭhapitapavāḷaṅkurasadisehi pupphehi sassirikadassano ahosi, muttajālasadisavālikākiṇṇo cassa heṭṭhābhūmibhāgo bandhanā pavuttapupphasañchanno rattakambalasanthato viya ahosi. So nāmajja sukkharukkho viya sākhāmattāvaseso ṭhito, aho jarāya upahato koviḷāro’’ti cintetvā ‘‘anupādiṇṇampi tāya jarāya haññati, kimaṅgaṃ pana upādiṇṇa’’nti aniccasaññaṃ paṭilabhi. Tadanusāreneva sabbasaṅkhāre dukkhato anattato ca vipassantova ‘‘aho vatāhampi sañchinnapatto koviḷāro viya apagatagihibyañjano bhaveyya’’nti patthayamāno anupubbena tasmiṃ sayanatale dakkhiṇena passena nipannoyeva vipassitvā paccekabodhiṃ sacchākāsi. Tato gamanakāle amaccehi ‘‘kālo, deva, gantu’’nti vutte ‘‘nāhaṃ rājā’’tiādīni vatvā purimanayeneva imaṃ gāthamabhāsi.
तत्थ ओरोपयित्वाति अपनेत्वा। गिहिब्यञ्जनानीति केसमस्सुओदातवत्थालङ्कारमालागन्धविलेपनपुत्तदारदासिदासादीनि। एतानि गिहिभावं ब्यञ्जयन्ति, तस्मा ‘‘गिहिब्यञ्जनानी’’ति वुच्चन्ति। सञ्छिन्नपत्तोति पतितपत्तो। छेत्वानाति मग्गञाणेन छिन्दित्वा। वीरोति मग्गवीरियेन समन्नागतो। गिहिबन्धनानीति कामबन्धनानि। कामा हि गिहीनं बन्धनानि। अयं ताव पदत्थो। अयं पन अधिप्पायो – ‘‘अहो वताहम्पि ओरोपयित्वा गिहिब्यञ्जनानि सञ्छिन्नपत्तो यथा कोविळारो भवेय्य’’न्ति एवं चिन्तयमानो विपस्सनं आरभित्वा अधिगतोति। सेसं पुरिमनयेनेव वेदितब्बन्ति।
Tattha oropayitvāti apanetvā. Gihibyañjanānīti kesamassuodātavatthālaṅkāramālāgandhavilepanaputtadāradāsidāsādīni. Etāni gihibhāvaṃ byañjayanti, tasmā ‘‘gihibyañjanānī’’ti vuccanti. Sañchinnapattoti patitapatto. Chetvānāti maggañāṇena chinditvā. Vīroti maggavīriyena samannāgato. Gihibandhanānīti kāmabandhanāni. Kāmā hi gihīnaṃ bandhanāni. Ayaṃ tāva padattho. Ayaṃ pana adhippāyo – ‘‘aho vatāhampi oropayitvā gihibyañjanāni sañchinnapatto yathā koviḷāro bhaveyya’’nti evaṃ cintayamāno vipassanaṃ ārabhitvā adhigatoti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbanti.
कोविळारगाथावण्णना निट्ठिता।
Koviḷāragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
पठमवग्गो निट्ठितो।
Paṭhamavaggo niṭṭhito.
१०१-२. सचे लभेथाति का उप्पत्ति? पुब्बे किर कस्सपस्स भगवतो सासने द्वे पच्चेकबोधिसत्ता पब्बजित्वा वीसति वस्ससहस्सानि गतपच्चागतवत्तं पूरेत्वा देवलोके उप्पन्ना। ततो चवित्वा तेसं जेट्ठको बाराणसिरञ्ञो पुत्तो, कनिट्ठो पुरोहितस्स पुत्तो अहोसि। ते एकदिवसंयेव पटिसन्धिं गहेत्वा एकदिवसमेव मातु कुच्छितो निक्खमित्वा सहपंसुकीळका सहायका अहेसुं। पुरोहितपुत्तो पञ्ञवा अहोसि। सो राजपुत्तं आह – ‘‘सम्म, त्वं तव पितुनो अच्चयेन रज्जं लभिस्ससि, अहं पुरोहितट्ठानं, सुसिक्खितेन च रज्जं अनुसासितुं सक्का, एहि सिप्पं उग्गण्हिस्सामा’’ति। ततो उभोपि यञ्ञोपचिता हुत्वा गामनिगमादीसु भिक्खं चरमाना पच्चन्तजनपदगामं गता। तञ्च गामं पञ्च पच्चेकबुद्धा भिक्खाचारवेलाय पविसिंसु। तत्थ मनुस्सा पच्चेकबुद्धे दिस्वा उस्साहजाता आसनानि पञ्ञापेत्वा पणीतं खादनीयं वा भोजनीयं वा उपनामेत्वा पूजेन्ति। तेसं एतदहोसि – ‘‘अम्हेहि सदिसा उच्चाकुलिका नाम नत्थि, अपि च पनिमे मनुस्सा यदि इच्छन्ति, अम्हाकं भिक्खं देन्ति, यदि निच्छन्ति, न देन्ति, इमेसं पन पब्बजितानं एवरूपं सक्कारं करोन्ति, अद्धा एते किञ्चि सिप्पं जानन्ति, हन्द, नेसं सन्तिके सिप्पं उग्गण्हामा’’ति। ते मनुस्सेसु पटिक्कन्तेसु ओकासं लभित्वा ‘‘यं, भन्ते, तुम्हे सिप्पं जानाथ, तं अम्हेहि सिक्खापेथा’’ति याचिंसु। पच्चेकबुद्धा ‘‘न सक्का अपब्बजितेन सिक्खितु’’न्ति आहंसु। ते पब्बज्जं याचित्वा पब्बजिंसु। ततो नेसं पच्चेकबुद्धा ‘‘एवं वो निवासेतब्बं, एवं पारुपितब्ब’’न्तिआदिना नयेन आभिसमाचारिकं आचिक्खित्वा ‘‘इमस्स सिप्पस्स एकीभावाभिरति निप्फत्ति, तस्मा एकेनेव निसीदितब्बं, एकेन चङ्कमितब्बं, एकेन ठातब्बं, एकेन सयितब्ब’’न्ति पाटियेक्कं पण्णसालं अदंसु, ततो ते अत्तनो अत्तनो पण्णसालं पविसित्वा निसीदिंसु। पुरोहितपुत्तो निसिन्नकालतो पभुति चित्तसमाधानं लद्धा झानं पटिलभि। राजपुत्तो मुहुत्तेनेव उक्कण्ठितो तस्स सन्तिकं आगतो। सो तं दिस्वा ‘‘किं, सम्मा’’ति पुच्छि। ‘‘उक्कण्ठितोम्ही’’ति आह। ‘‘तेन हि इध निसीदा’’ति। सो तत्थ मुहुत्तं निसीदित्वा आह – ‘‘इमस्स किर, सम्म, सिप्पस्स एकीभावाभिरति निप्फत्ती’’ति? पुरोहितपुत्तो ‘‘एवं, सम्म, तेन हि त्वं अत्तनो निसिन्नोकासं एव गच्छ, उग्गण्हिस्सामि इमस्स सिप्पस्स निप्फत्ति’’न्ति आह। सो गन्त्वा पुनपि मुहुत्तकेनेव उक्कण्ठितो पुरिमनयेनेव तिक्खत्तुं आगतो।
101-2.Sacelabhethāti kā uppatti? Pubbe kira kassapassa bhagavato sāsane dve paccekabodhisattā pabbajitvā vīsati vassasahassāni gatapaccāgatavattaṃ pūretvā devaloke uppannā. Tato cavitvā tesaṃ jeṭṭhako bārāṇasirañño putto, kaniṭṭho purohitassa putto ahosi. Te ekadivasaṃyeva paṭisandhiṃ gahetvā ekadivasameva mātu kucchito nikkhamitvā sahapaṃsukīḷakā sahāyakā ahesuṃ. Purohitaputto paññavā ahosi. So rājaputtaṃ āha – ‘‘samma, tvaṃ tava pituno accayena rajjaṃ labhissasi, ahaṃ purohitaṭṭhānaṃ, susikkhitena ca rajjaṃ anusāsituṃ sakkā, ehi sippaṃ uggaṇhissāmā’’ti. Tato ubhopi yaññopacitā hutvā gāmanigamādīsu bhikkhaṃ caramānā paccantajanapadagāmaṃ gatā. Tañca gāmaṃ pañca paccekabuddhā bhikkhācāravelāya pavisiṃsu. Tattha manussā paccekabuddhe disvā ussāhajātā āsanāni paññāpetvā paṇītaṃ khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā upanāmetvā pūjenti. Tesaṃ etadahosi – ‘‘amhehi sadisā uccākulikā nāma natthi, api ca panime manussā yadi icchanti, amhākaṃ bhikkhaṃ denti, yadi nicchanti, na denti, imesaṃ pana pabbajitānaṃ evarūpaṃ sakkāraṃ karonti, addhā ete kiñci sippaṃ jānanti, handa, nesaṃ santike sippaṃ uggaṇhāmā’’ti. Te manussesu paṭikkantesu okāsaṃ labhitvā ‘‘yaṃ, bhante, tumhe sippaṃ jānātha, taṃ amhehi sikkhāpethā’’ti yāciṃsu. Paccekabuddhā ‘‘na sakkā apabbajitena sikkhitu’’nti āhaṃsu. Te pabbajjaṃ yācitvā pabbajiṃsu. Tato nesaṃ paccekabuddhā ‘‘evaṃ vo nivāsetabbaṃ, evaṃ pārupitabba’’ntiādinā nayena ābhisamācārikaṃ ācikkhitvā ‘‘imassa sippassa ekībhāvābhirati nipphatti, tasmā ekeneva nisīditabbaṃ, ekena caṅkamitabbaṃ, ekena ṭhātabbaṃ, ekena sayitabba’’nti pāṭiyekkaṃ paṇṇasālaṃ adaṃsu, tato te attano attano paṇṇasālaṃ pavisitvā nisīdiṃsu. Purohitaputto nisinnakālato pabhuti cittasamādhānaṃ laddhā jhānaṃ paṭilabhi. Rājaputto muhutteneva ukkaṇṭhito tassa santikaṃ āgato. So taṃ disvā ‘‘kiṃ, sammā’’ti pucchi. ‘‘Ukkaṇṭhitomhī’’ti āha. ‘‘Tena hi idha nisīdā’’ti. So tattha muhuttaṃ nisīditvā āha – ‘‘imassa kira, samma, sippassa ekībhāvābhirati nipphattī’’ti? Purohitaputto ‘‘evaṃ, samma, tena hi tvaṃ attano nisinnokāsaṃ eva gaccha, uggaṇhissāmi imassa sippassa nipphatti’’nti āha. So gantvā punapi muhuttakeneva ukkaṇṭhito purimanayeneva tikkhattuṃ āgato.
ततो नं पुरोहितपुत्तो तथेव उय्योजेत्वा तस्मिं गते चिन्तेसि – ‘‘अयं अत्तनो च कम्मं हापेति मम च, इधाभिक्खणं आगच्छती’’ति। सो पण्णसालतो निक्खम्म अरञ्ञं पविट्ठो। इतरो अत्तनो पण्णसालायेव निसिन्नो पुनपि मुहुत्तकेनेव उक्कण्ठितो तस्स सन्तिकं आगन्त्वा इतो चितो च मग्गन्तोपि तं अदिस्वा चिन्तेसि – ‘‘यो गहट्ठकाले पण्णाकारं आदाय आगतोपि मं दट्ठुं न लभति, सो दानि मयि आगते दस्सनम्पि अदातुकामो अपक्कमि। अहो अरे, चित्त, न लज्जसि, यं मं चतुक्खत्तुं इधानेसि, न सो दानि ते वसे वत्तिस्सामि, अञ्ञदत्थु तंयेव मम वसे वत्तापेस्सामी’’ति अत्तनो सेनासनं पविसित्वा विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा आकासेन नन्दमूलकपब्भारं अगमासि। इतरोपि अरञ्ञं पविसित्वा विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा तत्थेव अगमासि। ते उभोपि मनोसिलातले निसीदित्वा पाटियेक्कं पाटियेक्कं इमा उदानगाथायो अभासिंसु।
Tato naṃ purohitaputto tatheva uyyojetvā tasmiṃ gate cintesi – ‘‘ayaṃ attano ca kammaṃ hāpeti mama ca, idhābhikkhaṇaṃ āgacchatī’’ti. So paṇṇasālato nikkhamma araññaṃ paviṭṭho. Itaro attano paṇṇasālāyeva nisinno punapi muhuttakeneva ukkaṇṭhito tassa santikaṃ āgantvā ito cito ca maggantopi taṃ adisvā cintesi – ‘‘yo gahaṭṭhakāle paṇṇākāraṃ ādāya āgatopi maṃ daṭṭhuṃ na labhati, so dāni mayi āgate dassanampi adātukāmo apakkami. Aho are, citta, na lajjasi, yaṃ maṃ catukkhattuṃ idhānesi, na so dāni te vase vattissāmi, aññadatthu taṃyeva mama vase vattāpessāmī’’ti attano senāsanaṃ pavisitvā vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchikatvā ākāsena nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi. Itaropi araññaṃ pavisitvā vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchikatvā tattheva agamāsi. Te ubhopi manosilātale nisīditvā pāṭiyekkaṃ pāṭiyekkaṃ imā udānagāthāyo abhāsiṃsu.
तत्थ निपकन्ति पकतिनिपकं पण्डितं कसिणपरिकम्मादिकुसलं। साधुविहारिन्ति अप्पनाविहारेन वा उपचारेन वा समन्नागतं। धीरन्ति धितिसम्पन्नं। तत्थ निपकत्तेन धितिसम्पदा वुत्ता। इध पन धितिसम्पन्नमेवाति अत्थो। धिति नाम असिथिलपरक्कमता, ‘‘कामं तचो च न्हारु चा’’ति (म॰ नि॰ २.१८४; अ॰ नि॰ २.५; महानि॰ १९६) एवं पवत्तवीरियस्सेतं अधिवचनं। अपिच धिक्कतपापोतिपि धीरो। राजाव रट्ठं विजितं पहायाति यथा पकतिराजा ‘‘विजितं रट्ठं अनत्थावह’’न्ति ञत्वा रज्जं पहाय एको चरति, एवं बालसहायं पहाय एको चरे। अथ वा राजाव रट्ठन्ति यथा सुतसोमो राजा रट्ठं विजितं पहाय एको चरि, यथा च महाजनको राजा, एवं एको चरीति अयम्पि तस्स अत्थो। सेसं वुत्तानुसारेन सक्का जानितुन्ति न वित्थारितन्ति।
Tattha nipakanti pakatinipakaṃ paṇḍitaṃ kasiṇaparikammādikusalaṃ. Sādhuvihārinti appanāvihārena vā upacārena vā samannāgataṃ. Dhīranti dhitisampannaṃ. Tattha nipakattena dhitisampadā vuttā. Idha pana dhitisampannamevāti attho. Dhiti nāma asithilaparakkamatā, ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru cā’’ti (ma. ni. 2.184; a. ni. 2.5; mahāni. 196) evaṃ pavattavīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Apica dhikkatapāpotipi dhīro. Rājāva raṭṭhaṃ vijitaṃ pahāyāti yathā pakatirājā ‘‘vijitaṃ raṭṭhaṃ anatthāvaha’’nti ñatvā rajjaṃ pahāya eko carati, evaṃ bālasahāyaṃ pahāya eko care. Atha vā rājāva raṭṭhanti yathā sutasomo rājā raṭṭhaṃ vijitaṃ pahāya eko cari, yathā ca mahājanako rājā, evaṃ eko carīti ayampi tassa attho. Sesaṃ vuttānusārena sakkā jānitunti na vitthāritanti.
सहायगाथावण्णना निट्ठिता।
Sahāyagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१०३. अद्धा पसंसामाति इमिस्सा गाथाय याव आकासतले पञ्ञत्तासने पच्चेकबुद्धानं निसज्जा, ताव चातुद्दिसगाथाय उप्पत्तिसदिसा एव उप्पत्ति। अयं पन विसेसो – यथा सो राजा रत्तिया तिक्खत्तुं उब्बिज्जि, न तथा अयं, नेवस्स यञ्ञो पच्चुपट्ठितो अहोसि। सो आकासतले पञ्ञत्तेसु आसनेसु पच्चेकबुद्धे निसीदापेत्वा ‘‘के तुम्हे’’ति पुच्छि। ‘‘मयं, महाराज, अनवज्जभोजिनो नामा’’ति। ‘‘भन्ते , अनवज्जभोजिनोति इमस्स को अत्थो’’ति? ‘‘सुन्दरं वा असुन्दरं वा लद्धा निब्बिकारा भुञ्जाम, महाराजा’’ति। तं सुत्वा रञ्ञो एतदहोसि – ‘‘यंनूनाहं इमे उपपरिक्खेय्यं ‘एदिसा वा नो वा’’’ति? तं दिवसं कणाजकेन बिलङ्गदुतियेन परिविसि। तं पच्चेकबुद्धा अमतं विय निब्बिकारा भुञ्जिंसु। राजा ‘‘इमे पटिञ्ञातत्ता एकदिवसं निब्बिकारा होन्ति, पुन स्वे जानिस्सामी’’ति स्वातनाय निमन्तेसि। दुतियदिवसेपि तथेवाकासि। तेपि तथेव परिभुञ्जिंसु। अथ राजा ‘‘सुन्दरं दत्वा वीमंसिस्सामी’’ति पुनपि निमन्तेत्वा द्वे दिवसे महासक्कारं कत्वा पणीतेन अतिविचित्रेन खादनीयेन भोजनीयेन परिविसि। तेपि तथेव निब्बिकारा परिभुञ्जित्वा रञ्ञो मङ्गलं वत्वा पक्कमिंसु। राजा अचिरपक्कन्तेसु तेसु ‘‘अनवज्जभोजिनो एते, अहो वताहम्पि अनवज्जभोजी भवेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा महारज्जं पहाय पब्बज्जं समादाय विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबुद्धो हुत्वा मञ्जूसकरुक्खमूले पच्चेकबुद्धानं मज्झे अत्तनो आरम्मणं विभावेन्तो इमं गाथमभासि। सा पदत्थतो उत्तानमेव। केवलं पन सहायसम्पदन्ति एत्थ असेखेहि सीलादिक्खन्धेहि सम्पन्ना सहाया एव सहायसम्पदाति वेदितब्बा।
103.Addhā pasaṃsāmāti imissā gāthāya yāva ākāsatale paññattāsane paccekabuddhānaṃ nisajjā, tāva cātuddisagāthāya uppattisadisā eva uppatti. Ayaṃ pana viseso – yathā so rājā rattiyā tikkhattuṃ ubbijji, na tathā ayaṃ, nevassa yañño paccupaṭṭhito ahosi. So ākāsatale paññattesu āsanesu paccekabuddhe nisīdāpetvā ‘‘ke tumhe’’ti pucchi. ‘‘Mayaṃ, mahārāja, anavajjabhojino nāmā’’ti. ‘‘Bhante , anavajjabhojinoti imassa ko attho’’ti? ‘‘Sundaraṃ vā asundaraṃ vā laddhā nibbikārā bhuñjāma, mahārājā’’ti. Taṃ sutvā rañño etadahosi – ‘‘yaṃnūnāhaṃ ime upaparikkheyyaṃ ‘edisā vā no vā’’’ti? Taṃ divasaṃ kaṇājakena bilaṅgadutiyena parivisi. Taṃ paccekabuddhā amataṃ viya nibbikārā bhuñjiṃsu. Rājā ‘‘ime paṭiññātattā ekadivasaṃ nibbikārā honti, puna sve jānissāmī’’ti svātanāya nimantesi. Dutiyadivasepi tathevākāsi. Tepi tatheva paribhuñjiṃsu. Atha rājā ‘‘sundaraṃ datvā vīmaṃsissāmī’’ti punapi nimantetvā dve divase mahāsakkāraṃ katvā paṇītena ativicitrena khādanīyena bhojanīyena parivisi. Tepi tatheva nibbikārā paribhuñjitvā rañño maṅgalaṃ vatvā pakkamiṃsu. Rājā acirapakkantesu tesu ‘‘anavajjabhojino ete, aho vatāhampi anavajjabhojī bhaveyya’’nti cintetvā mahārajjaṃ pahāya pabbajjaṃ samādāya vipassanaṃ ārabhitvā paccekabuddho hutvā mañjūsakarukkhamūle paccekabuddhānaṃ majjhe attano ārammaṇaṃ vibhāvento imaṃ gāthamabhāsi. Sā padatthato uttānameva. Kevalaṃ pana sahāyasampadanti ettha asekhehi sīlādikkhandhehi sampannā sahāyā eva sahāyasampadāti veditabbā.
अयं पनेत्थ योजना – या अयं वुत्ता सहायसम्पदा, तं सहायसम्पदं अद्धा पसंसाम, एकंसेनेव थोमेमाति वुत्तं होति। कथं? सेट्ठा समा सेवितब्बा सहायाति। कस्मा? अत्तनो सीलादीहि सेट्ठे सेवमानस्स सीलादयो धम्मा अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणन्ति। समे सेवमानस्स अञ्ञमञ्ञं साधारणेन कुक्कुच्चस्स विनोदनेन च लद्धा न परिहायन्ति। एते पन सहायके सेट्ठे च समे च अलद्धा कुहनादिमिच्छाजीवं पहाय धम्मेन समेन उप्पन्नं भोजनं भुञ्जन्तो तत्थ च पटिघानुनयं अनुप्पादेन्तो अनवज्जभोजी हुत्वा अत्थकामो कुलपुत्तो एको चरे खग्गविसाणकप्पो। अहम्पि एवं चरन्तो इमं सम्पत्तिं अधिगतोम्हीति।
Ayaṃ panettha yojanā – yā ayaṃ vuttā sahāyasampadā, taṃ sahāyasampadaṃ addhā pasaṃsāma, ekaṃseneva thomemāti vuttaṃ hoti. Kathaṃ? Seṭṭhā samā sevitabbā sahāyāti. Kasmā? Attano sīlādīhi seṭṭhe sevamānassa sīlādayo dhammā anuppannā uppajjanti, uppannā ca vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ pāpuṇanti. Same sevamānassa aññamaññaṃ sādhāraṇena kukkuccassa vinodanena ca laddhā na parihāyanti. Ete pana sahāyake seṭṭhe ca same ca aladdhā kuhanādimicchājīvaṃ pahāya dhammena samena uppannaṃ bhojanaṃ bhuñjanto tattha ca paṭighānunayaṃ anuppādento anavajjabhojī hutvā atthakāmo kulaputto eko care khaggavisāṇakappo. Ahampi evaṃ caranto imaṃ sampattiṃ adhigatomhīti.
अद्धापसंसागाथावण्णना निट्ठिता।
Addhāpasaṃsāgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१०४. दिस्वा सुवण्णस्साति का उप्पत्ति? अञ्ञतरो किर बाराणसियं राजा गिम्हसमये दिवासेय्यं उपगतो अहोसि, सन्तिके चस्स वण्णदासी गोसीतचन्दनं पिसति। तस्सा एकबाहाय एकं सुवण्णवलयं, एकबाहाय द्वे। तानि सङ्घट्टेन्ति, इतरं न सङ्घट्टति। राजा तं दिस्वा ‘‘एवमेव गणवासे सङ्घट्टना, एकवासे असङ्घट्टना’’ति चिन्तेत्वा पुनप्पुनं दासिं ओलोकेसि। तेन च समयेन सब्बालङ्कारविभूसिता देवी तं बीजयन्ती ठिता होति। सा ‘‘वण्णदासिया पटिबद्धचित्तो मञ्ञे राजा’’ति चिन्तेत्वा तं दासिं उट्ठापेत्वा सयमेव पिसितुमारद्धा। अथस्सा च उभोसु बाहासु अनेके सुवण्णवलया, ते सङ्घट्टयन्ता महासद्दं जनयिंसु। राजा अतिसुट्ठुतरं निब्बिन्दो दक्खिणपस्सेन निपन्नोयेव विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं सच्छाकासि। तं अनुत्तरसुखेन सुखितं निपन्नं चन्दनहत्था देवी उपसङ्कमित्वा ‘‘आलिम्पामि , महाराजा’’ति आह। सो ‘‘अपेहि, मा आलिम्पाही’’ति आह। सा ‘‘किस्स, महाराजा’’ति? सो ‘‘नाहं, राजा’’ति। एवमेतेसं कथासल्लापं सुत्वा अमच्चा उपसङ्कमिंसु, तेहिपि महाराजवादेन आलपितो ‘‘नाहं, भणे, राजा’’ति आह। सेसं पठमगाथाय वुत्तसदिसमेव।
104.Disvā suvaṇṇassāti kā uppatti? Aññataro kira bārāṇasiyaṃ rājā gimhasamaye divāseyyaṃ upagato ahosi, santike cassa vaṇṇadāsī gosītacandanaṃ pisati. Tassā ekabāhāya ekaṃ suvaṇṇavalayaṃ, ekabāhāya dve. Tāni saṅghaṭṭenti, itaraṃ na saṅghaṭṭati. Rājā taṃ disvā ‘‘evameva gaṇavāse saṅghaṭṭanā, ekavāse asaṅghaṭṭanā’’ti cintetvā punappunaṃ dāsiṃ olokesi. Tena ca samayena sabbālaṅkāravibhūsitā devī taṃ bījayantī ṭhitā hoti. Sā ‘‘vaṇṇadāsiyā paṭibaddhacitto maññe rājā’’ti cintetvā taṃ dāsiṃ uṭṭhāpetvā sayameva pisitumāraddhā. Athassā ca ubhosu bāhāsu aneke suvaṇṇavalayā, te saṅghaṭṭayantā mahāsaddaṃ janayiṃsu. Rājā atisuṭṭhutaraṃ nibbindo dakkhiṇapassena nipannoyeva vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchākāsi. Taṃ anuttarasukhena sukhitaṃ nipannaṃ candanahatthā devī upasaṅkamitvā ‘‘ālimpāmi , mahārājā’’ti āha. So ‘‘apehi, mā ālimpāhī’’ti āha. Sā ‘‘kissa, mahārājā’’ti? So ‘‘nāhaṃ, rājā’’ti. Evametesaṃ kathāsallāpaṃ sutvā amaccā upasaṅkamiṃsu, tehipi mahārājavādena ālapito ‘‘nāhaṃ, bhaṇe, rājā’’ti āha. Sesaṃ paṭhamagāthāya vuttasadisameva.
अयं पन गाथावण्णना – तत्थ दिस्वाति ओलोकेत्वा। सुवण्णस्साति कञ्चनस्स। ‘‘वलयानी’’ति पाठसेसो। सावसेसपदत्थो हि अयं अत्थो। पभस्सरानीति पभासनसीलानि, जुतिमन्तानीति वुत्तं होति। सेसं उत्तानपदत्थमेव। अयं पन योजना – दिस्वा भुजस्मिं सुवण्णस्स वलयानि ‘‘गणवासे सति सङ्घट्टना, एकवासे असङ्घट्टना’’ति एवं चिन्तेत्वा विपस्सनं आरभित्वा अधिगतोम्हीति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेवाति।
Ayaṃ pana gāthāvaṇṇanā – tattha disvāti oloketvā. Suvaṇṇassāti kañcanassa. ‘‘Valayānī’’ti pāṭhaseso. Sāvasesapadattho hi ayaṃ attho. Pabhassarānīti pabhāsanasīlāni, jutimantānīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ uttānapadatthameva. Ayaṃ pana yojanā – disvā bhujasmiṃ suvaṇṇassa valayāni ‘‘gaṇavāse sati saṅghaṭṭanā, ekavāse asaṅghaṭṭanā’’ti evaṃ cintetvā vipassanaṃ ārabhitvā adhigatomhīti. Sesaṃ suviññeyyamevāti.
सुवण्णवलयगाथावण्णना निट्ठिता।
Suvaṇṇavalayagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१०५. एवं दुतियेनाति का उप्पत्ति? अञ्ञतरो किर बाराणसिराजा दहरोव पब्बजितुकामो अमच्चे आणापेसि – ‘‘देविं गहेत्वा रज्जं परिहरथ, अहं पब्बजिस्सामी’’ति। अमच्चा – ‘‘महाराज, अराजकं रज्जं अम्हेहि न सक्का रक्खितुं सामन्तराजानो आगम्म विलुम्पिस्सन्ति, याव एकोपि पुत्तो उप्पज्जति, ताव आगमेही’’ति सञ्ञापेसुं। मुदुचित्तो राजा अधिवासेसि। अथ देवी गब्भं गण्हि। राजा पुन ते आणापेसि – ‘‘देवी गब्भिनी, पुत्तं जातं रज्जे अभिसिञ्चित्वा रज्जं परिहरथ, अहं पब्बजिस्सामी’’ति। अमच्चा ‘‘दुज्जानं, महाराज, एतं, यं देवी पुत्तं वा विजायिस्सति, धीतरं वाति, ताव विजायनकालं आगमेही’’ति पुनपि राजानं सञ्ञापेसुं। अथ सा पुत्तं विजायि। तदापि राजा तथेव अमच्चे आणापेसि। अमच्चा पुनपि राजानं – ‘‘आगमेहि, महाराज, याव पटिबलो होती’’ति बहूहि कारणेहि सञ्ञापेसुं। ततो कुमारे पटिबले जाते अमच्चे सन्निपातापेत्वा ‘‘पटिबलो दानि अयं, तं रज्जे अभिसिञ्चित्वा पटिपज्जथा’’ति अमच्चानं ओकासं अदत्वा अन्तरापणतो कासायवत्थादयो सब्बपरिक्खारे आहरापेत्वा अन्तेपुरे एव पब्बजित्वा महाजनको विय निक्खमित्वा गतो। सब्बपरिजनो नानप्पकारं परिदेवमानो राजानं अनुबन्धि। सो राजा याव अत्तनो रज्जसीमा, ताव गन्त्वा कत्तरदण्डेन लेखं आकड्ढित्वा – ‘‘अयं लेखा नातिक्कमितब्बा’’ति आह । महाजनो लेखाय सीसं कत्वा भूमियं निपन्नो परिदेवमानो ‘‘तुय्हं दानि, तात, रञ्ञो आणा, किं करिस्सती’’ति कुमारं लेखं अतिक्कमापेसि। कुमारो ‘‘तात, ताता’’ति धावित्वा राजानं सम्पापुणि। राजा कुमारं दिस्वा ‘‘एतं महाजनं परिहरन्तो रज्जं कारेसिं, किं दानि एकं दारकं परिहरितुं न सक्खिस्स’’न्ति कुमारं गहेत्वा अरञ्ञं पविट्ठो, तत्थ पुब्बपच्चेकबुद्धेहि वसितपण्णसालं दिस्वा वासं कप्पेसि सद्धिं पुत्तेन।
105.Evaṃ dutiyenāti kā uppatti? Aññataro kira bārāṇasirājā daharova pabbajitukāmo amacce āṇāpesi – ‘‘deviṃ gahetvā rajjaṃ pariharatha, ahaṃ pabbajissāmī’’ti. Amaccā – ‘‘mahārāja, arājakaṃ rajjaṃ amhehi na sakkā rakkhituṃ sāmantarājāno āgamma vilumpissanti, yāva ekopi putto uppajjati, tāva āgamehī’’ti saññāpesuṃ. Muducitto rājā adhivāsesi. Atha devī gabbhaṃ gaṇhi. Rājā puna te āṇāpesi – ‘‘devī gabbhinī, puttaṃ jātaṃ rajje abhisiñcitvā rajjaṃ pariharatha, ahaṃ pabbajissāmī’’ti. Amaccā ‘‘dujjānaṃ, mahārāja, etaṃ, yaṃ devī puttaṃ vā vijāyissati, dhītaraṃ vāti, tāva vijāyanakālaṃ āgamehī’’ti punapi rājānaṃ saññāpesuṃ. Atha sā puttaṃ vijāyi. Tadāpi rājā tatheva amacce āṇāpesi. Amaccā punapi rājānaṃ – ‘‘āgamehi, mahārāja, yāva paṭibalo hotī’’ti bahūhi kāraṇehi saññāpesuṃ. Tato kumāre paṭibale jāte amacce sannipātāpetvā ‘‘paṭibalo dāni ayaṃ, taṃ rajje abhisiñcitvā paṭipajjathā’’ti amaccānaṃ okāsaṃ adatvā antarāpaṇato kāsāyavatthādayo sabbaparikkhāre āharāpetvā antepure eva pabbajitvā mahājanako viya nikkhamitvā gato. Sabbaparijano nānappakāraṃ paridevamāno rājānaṃ anubandhi. So rājā yāva attano rajjasīmā, tāva gantvā kattaradaṇḍena lekhaṃ ākaḍḍhitvā – ‘‘ayaṃ lekhā nātikkamitabbā’’ti āha . Mahājano lekhāya sīsaṃ katvā bhūmiyaṃ nipanno paridevamāno ‘‘tuyhaṃ dāni, tāta, rañño āṇā, kiṃ karissatī’’ti kumāraṃ lekhaṃ atikkamāpesi. Kumāro ‘‘tāta, tātā’’ti dhāvitvā rājānaṃ sampāpuṇi. Rājā kumāraṃ disvā ‘‘etaṃ mahājanaṃ pariharanto rajjaṃ kāresiṃ, kiṃ dāni ekaṃ dārakaṃ pariharituṃ na sakkhissa’’nti kumāraṃ gahetvā araññaṃ paviṭṭho, tattha pubbapaccekabuddhehi vasitapaṇṇasālaṃ disvā vāsaṃ kappesi saddhiṃ puttena.
ततो कुमारो वरसयनादीसु कतपरिचयो तिणसन्थारके वा रज्जुमञ्चके वा सयमानो रोदति। सीतवातादीहि फुट्ठो समानो – ‘‘सीतं तात उण्हं तात मकसा तात डंसन्ति। छातोम्हि तात, पिपासितोम्हि ताता’’ति वदति। राजा तं सञ्ञापेन्तोयेव रत्तिं वीतिनामेसि। दिवापिस्स पिण्डाय चरित्वा भत्तं उपनामेसि, कुमारो मिस्सकभत्तं कङ्गुवरकमुग्गादिबहुलं अच्छादेन्तम्पि तं जिघच्छावसेन भुञ्जमानो कतिपाहच्चयेन उण्हे ठपितपदुमं विय मिलायि। राजा पन पटिसङ्खानबलेन निब्बिकारो भुञ्जति। ततो सो कुमारं सञ्ञापेन्तो आह – ‘‘नगरे, तात, पणीताहारो लब्भति, तत्थ गच्छामा’’ति। कुमारो ‘‘आम, ताता’’ति। ततो नं पुरक्खत्वा आगतमग्गेनेव निवत्ति। कुमारमातापि देवी ‘‘न दानि राजा कुमारं गण्हित्वा अरञ्ञे चिरं वसिस्सति, कतिपाहेनेव निवत्तिस्सती’’ति चिन्तेत्वा रञ्ञा कत्तरदण्डेन लिखितट्ठानेयेव वतिं कारापेत्वा वासं कप्पेसि। राजा तस्सा वतिया अविदूरे ठत्वा ‘‘एत्थ ते, तात, माता निसिन्ना, गच्छाही’’ति पेसेसि। याव सो तं ठानं पापुणाति, ताव उदिक्खन्तो अट्ठासि – ‘‘मा हेव नं कोचि विहेठेय्या’’ति। कुमारो मातु सन्तिकं धावन्तो अगमासि।
Tato kumāro varasayanādīsu kataparicayo tiṇasanthārake vā rajjumañcake vā sayamāno rodati. Sītavātādīhi phuṭṭho samāno – ‘‘sītaṃ tāta uṇhaṃ tāta makasā tāta ḍaṃsanti. Chātomhi tāta, pipāsitomhi tātā’’ti vadati. Rājā taṃ saññāpentoyeva rattiṃ vītināmesi. Divāpissa piṇḍāya caritvā bhattaṃ upanāmesi, kumāro missakabhattaṃ kaṅguvarakamuggādibahulaṃ acchādentampi taṃ jighacchāvasena bhuñjamāno katipāhaccayena uṇhe ṭhapitapadumaṃ viya milāyi. Rājā pana paṭisaṅkhānabalena nibbikāro bhuñjati. Tato so kumāraṃ saññāpento āha – ‘‘nagare, tāta, paṇītāhāro labbhati, tattha gacchāmā’’ti. Kumāro ‘‘āma, tātā’’ti. Tato naṃ purakkhatvā āgatamaggeneva nivatti. Kumāramātāpi devī ‘‘na dāni rājā kumāraṃ gaṇhitvā araññe ciraṃ vasissati, katipāheneva nivattissatī’’ti cintetvā raññā kattaradaṇḍena likhitaṭṭhāneyeva vatiṃ kārāpetvā vāsaṃ kappesi. Rājā tassā vatiyā avidūre ṭhatvā ‘‘ettha te, tāta, mātā nisinnā, gacchāhī’’ti pesesi. Yāva so taṃ ṭhānaṃ pāpuṇāti, tāva udikkhanto aṭṭhāsi – ‘‘mā heva naṃ koci viheṭheyyā’’ti. Kumāro mātu santikaṃ dhāvanto agamāsi.
आरक्खपुरिसा कुमारं आगच्छन्तं दिस्वा देविया आरोचेसि। देवी वीसतिनाटकित्थिसहस्सपरिवुता पच्चुग्गन्त्वा पटिग्गहेसि। रञ्ञो च पवत्तिं पुच्छि। ‘‘पच्छतो आगच्छती’’ति सुत्वा मनुस्से पेसेसि। राजापि तावदेव सकवसनट्ठानं अगमासि। मनुस्सा राजानं अदिस्वा निवत्तिंसु। ततो देवी निरासाव हुत्वा पुत्तं गहेत्वा नगरं गन्त्वा रज्जे अभिसिञ्चि। राजापि अत्तनो वसनट्ठाने निसिन्नो विपस्सित्वा पच्चेकबोधिं पत्वा मञ्जूसकरुक्खमूले पच्चेकबुद्धानं मज्झे इमं उदानगाथं अभासि। सा अत्थतो उत्ताना एव।
Ārakkhapurisā kumāraṃ āgacchantaṃ disvā deviyā ārocesi. Devī vīsatināṭakitthisahassaparivutā paccuggantvā paṭiggahesi. Rañño ca pavattiṃ pucchi. ‘‘Pacchato āgacchatī’’ti sutvā manusse pesesi. Rājāpi tāvadeva sakavasanaṭṭhānaṃ agamāsi. Manussā rājānaṃ adisvā nivattiṃsu. Tato devī nirāsāva hutvā puttaṃ gahetvā nagaraṃ gantvā rajje abhisiñci. Rājāpi attano vasanaṭṭhāne nisinno vipassitvā paccekabodhiṃ patvā mañjūsakarukkhamūle paccekabuddhānaṃ majjhe imaṃ udānagāthaṃ abhāsi. Sā atthato uttānā eva.
अयं पनेत्थाधिप्पायो – य्वायं एकेन दुतियेन कुमारेन सीतुण्हादीहि निवेदेन्तेन सहवासेन तं सञ्ञापेन्तस्स मम वाचाभिलापो तस्मिं सिनेहवसेन अभिसज्जना वा जाता। सचाहं इमं न परिच्चजामि, ततो आयतिम्पि तथेव हेस्सति, यथा इदानि, एवं दुतियेन सह ममस्स वाचाभिलापो अभिसज्जना वा। ‘‘उभयम्पेतं अन्तरायकरं विसेसाधिगमस्सा’’ति एतं भयं आयतिं पेक्खमानो तं छड्डेत्वा योनिसो पटिपज्जित्वा पच्चेकबोधिमधिगतोम्हीति। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Ayaṃ panetthādhippāyo – yvāyaṃ ekena dutiyena kumārena sītuṇhādīhi nivedentena sahavāsena taṃ saññāpentassa mama vācābhilāpo tasmiṃ sinehavasena abhisajjanā vā jātā. Sacāhaṃ imaṃ na pariccajāmi, tato āyatimpi tatheva hessati, yathā idāni, evaṃ dutiyena saha mamassa vācābhilāpo abhisajjanā vā. ‘‘Ubhayampetaṃ antarāyakaraṃ visesādhigamassā’’ti etaṃbhayaṃ āyatiṃ pekkhamāno taṃ chaḍḍetvā yoniso paṭipajjitvā paccekabodhimadhigatomhīti. Sesaṃ vuttanayamevāti.
आयतिभयगाथावण्णना निट्ठिता।
Āyatibhayagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१०६. कामा हि चित्राति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर सेट्ठिपुत्तो दहरोव सेट्ठिट्ठानं लभि। तस्स तिण्णं उतूनं अनुच्छविका तयो पासादा अहेसुं। सो सब्बसम्पत्तीहि देवकुमारो विय परिचारेति। अथ सो दहरोव समानो ‘‘पब्बजिस्सामी’’ति मातापितरो आपुच्छि, ते नं निवारेन्ति। सो तथेव निबन्धति। पुनपि नं मातापितरो ‘‘त्वं, तात, सुखुमालो, दुक्करा पब्बज्जा, खुरधाराय उपरि चङ्कमनसदिसा’’ति नानप्पकारेहि निवारेन्ति। सो तथेव निबन्धति। ते चिन्तेसुं – ‘‘सचायं पब्बजति, अम्हाकं दोमनस्सं होति। सचे नं निवारेम, एतस्स दोमनस्सं होति। अपिच अम्हाकं दोमनस्सं होतु, मा च एतस्सा’’ति अनुजानिंसु। ततो सो सब्बं परिजनं परिदेवमानं अनादियित्वा इसिपतनं गन्त्वा पच्चेकबुद्धानं सन्तिके पब्बजि। तस्स उळारसेनासनं न पापुणाति, मञ्चके तट्टिकं अत्थरित्वा सयि। सो वरसयने कतपरिचयो सब्बरत्तिं अतिदुक्खितो अहोसि। पभाते सरीरपरिकम्मं कत्वा पत्तचीवरमादाय पच्चेकबुद्धेहि सद्धिं पिण्डाय पाविसि। तत्थ वुड्ढा अग्गासनञ्च अग्गपिण्डञ्च लभन्ति, नवका यंकिञ्चिदेव आसनलूखं भोजनञ्च। सो तेन लूखभोजनेनापि अतिदुक्खितो अहोसि। सो कतिपाहंयेव किसो दुब्बण्णो हुत्वा निब्बिज्जि, यथा तं अपरिपक्कगते समणधम्मे। ततो मातापितूनं दूतं पेसेत्वा उप्पब्बजि। सो कतिपाहंयेव बलं गहेत्वा पुनपि पब्बजितुकामो अहोसि, ततो दुतियम्पि पब्बजित्वा पुनपि उप्पब्बजि। ततियवारे पन पब्बजित्वा सम्मा पटिपन्नो विपस्सित्वा पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथं वत्वा पुन पच्चेकबुद्धानं मज्झे इममेव ब्याकरणगाथम्पि अभासि।
106.Kāmā hi citrāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira seṭṭhiputto daharova seṭṭhiṭṭhānaṃ labhi. Tassa tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikā tayo pāsādā ahesuṃ. So sabbasampattīhi devakumāro viya paricāreti. Atha so daharova samāno ‘‘pabbajissāmī’’ti mātāpitaro āpucchi, te naṃ nivārenti. So tatheva nibandhati. Punapi naṃ mātāpitaro ‘‘tvaṃ, tāta, sukhumālo, dukkarā pabbajjā, khuradhārāya upari caṅkamanasadisā’’ti nānappakārehi nivārenti. So tatheva nibandhati. Te cintesuṃ – ‘‘sacāyaṃ pabbajati, amhākaṃ domanassaṃ hoti. Sace naṃ nivārema, etassa domanassaṃ hoti. Apica amhākaṃ domanassaṃ hotu, mā ca etassā’’ti anujāniṃsu. Tato so sabbaṃ parijanaṃ paridevamānaṃ anādiyitvā isipatanaṃ gantvā paccekabuddhānaṃ santike pabbaji. Tassa uḷārasenāsanaṃ na pāpuṇāti, mañcake taṭṭikaṃ attharitvā sayi. So varasayane kataparicayo sabbarattiṃ atidukkhito ahosi. Pabhāte sarīraparikammaṃ katvā pattacīvaramādāya paccekabuddhehi saddhiṃ piṇḍāya pāvisi. Tattha vuḍḍhā aggāsanañca aggapiṇḍañca labhanti, navakā yaṃkiñcideva āsanalūkhaṃ bhojanañca. So tena lūkhabhojanenāpi atidukkhito ahosi. So katipāhaṃyeva kiso dubbaṇṇo hutvā nibbijji, yathā taṃ aparipakkagate samaṇadhamme. Tato mātāpitūnaṃ dūtaṃ pesetvā uppabbaji. So katipāhaṃyeva balaṃ gahetvā punapi pabbajitukāmo ahosi, tato dutiyampi pabbajitvā punapi uppabbaji. Tatiyavāre pana pabbajitvā sammā paṭipanno vipassitvā paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ vatvā puna paccekabuddhānaṃ majjhe imameva byākaraṇagāthampi abhāsi.
तत्थ कामाति द्वे कामा वत्थुकामो च किलेसकामो च। तत्थ वत्थुकामो नाम पियरूपादिआरम्मणधम्मो, किलेसकामो नाम सब्बो रागप्पभेदो। इध पन वत्थुकामो अधिप्पेतो। रूपादिअनेकप्पकारवसेन चित्रा। लोकस्सादवसेन मधुरा । बालपुथुज्जनानं मनं रमापेन्तीति मनोरमा। विरूपरूपेनाति विविधेन रूपेन, अनेकविधेन सभावेनाति वुत्तं होति। ते हि रूपादिवसेन चित्रा, रूपादीसुपि नीलादिवसेन विविधरूपा। एवं तेन तेन विरूपरूपेन तथा तथा अस्सादं दस्सेत्वा मथेन्ति चित्तं, पब्बज्जाय अभिरमितुं न देन्तीति। सेसमेत्थ पाकटमेव। निगमनम्पि द्वीहि तीहि वा पदेहि योजेत्वा पुरिमगाथासु वुत्तनयेनेव वेदितब्बन्ति।
Tattha kāmāti dve kāmā vatthukāmo ca kilesakāmo ca. Tattha vatthukāmo nāma piyarūpādiārammaṇadhammo, kilesakāmo nāma sabbo rāgappabhedo. Idha pana vatthukāmo adhippeto. Rūpādianekappakāravasena citrā. Lokassādavasena madhurā. Bālaputhujjanānaṃ manaṃ ramāpentīti manoramā. Virūparūpenāti vividhena rūpena, anekavidhena sabhāvenāti vuttaṃ hoti. Te hi rūpādivasena citrā, rūpādīsupi nīlādivasena vividharūpā. Evaṃ tena tena virūparūpena tathā tathā assādaṃ dassetvā mathenti cittaṃ, pabbajjāya abhiramituṃ na dentīti. Sesamettha pākaṭameva. Nigamanampi dvīhi tīhi vā padehi yojetvā purimagāthāsu vuttanayeneva veditabbanti.
कामगाथावण्णना निट्ठिता।
Kāmagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१०७. ईती चाति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर रञ्ञो गण्डो उदपादि, बाळ्हा वेदना वड्ढन्ति। वेज्जा ‘‘सत्थकम्मेन विना फासु न होती’’ति भणन्ति । राजा तेसं अभयं दत्वा सत्थकम्मं कारापेसि। ते तं फालेत्वा पुब्बलोहितं नीहरित्वा निवेदनं कत्वा वणं पिलोतिकेन बन्धिंसु। लूखमंसाहारेसु च नं सम्मा ओवदिंसु। राजा लूखभोजनेन किससरीरो अहोसि, गण्डो चस्स मिलायि। सो फासुकसञ्ञी हुत्वा सिनिद्धाहारं भुञ्जि, तेन सञ्जातबलो विसयेयेव पटिसेवि, तस्स गण्डो पुरिमसभावमेव सम्पापुणि। एवं याव तिक्खत्तुं सत्थकम्मं कारापेत्वा वेज्जेहि परिवज्जितो निब्बिन्दित्वा महारज्जं पहाय पब्बजित्वा अरञ्ञं पविसित्वा विपस्सनं आरभित्वा सत्तहि वस्सेहि पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथं भासित्वा नन्दमूलकपब्भारं अगमासि।
107.Ītī cāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira rañño gaṇḍo udapādi, bāḷhā vedanā vaḍḍhanti. Vejjā ‘‘satthakammena vinā phāsu na hotī’’ti bhaṇanti . Rājā tesaṃ abhayaṃ datvā satthakammaṃ kārāpesi. Te taṃ phāletvā pubbalohitaṃ nīharitvā nivedanaṃ katvā vaṇaṃ pilotikena bandhiṃsu. Lūkhamaṃsāhāresu ca naṃ sammā ovadiṃsu. Rājā lūkhabhojanena kisasarīro ahosi, gaṇḍo cassa milāyi. So phāsukasaññī hutvā siniddhāhāraṃ bhuñji, tena sañjātabalo visayeyeva paṭisevi, tassa gaṇḍo purimasabhāvameva sampāpuṇi. Evaṃ yāva tikkhattuṃ satthakammaṃ kārāpetvā vejjehi parivajjito nibbinditvā mahārajjaṃ pahāya pabbajitvā araññaṃ pavisitvā vipassanaṃ ārabhitvā sattahi vassehi paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ bhāsitvā nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi.
तत्थ एतीति ईति, आगन्तुकानं अकुसलभागीनं ब्यसनहेतूनं एतं अधिवचनं। तस्मा कामगुणापि एते अनेकब्यसनावहट्ठेन अनत्थानं सन्निपातट्ठेन च ईति। गण्डोपि असुचिं पग्घरति, उद्धुमातपरिपक्कपरिभिन्नो होति। तस्मा एते किलेसासुचिपग्घरणतो उप्पादजराभङ्गेहि उद्धुमातपरिपक्कपरिभिन्नभावतो च गण्डो। उपद्दवतीति उपद्दवो, अनत्थं जनेन्तो अभिभवति अज्झोत्थरतीति अत्थो, रागगण्डादीनमेतमधिवचनं। तस्मा कामगुणापेते अविदितनिब्बानत्थावहहेतुताय सब्बुपद्दवकम्मपरिवत्थुताय च उपद्दवो। यस्मा पनेते किलेसातुरभावं जनेन्ता सीलसङ्खातं आरोग्यं लोलुप्पं वा उप्पादेन्ता पाकतिकमेव आरोग्यं विलुम्पन्ति, तस्मा इमिना आरोग्यविलुम्पनट्ठेन रोगो। अब्भन्तरमनुपविट्ठट्ठेन पन अन्तोतुदनट्ठेन च दुन्नीहरणीयट्ठेन च सल्लं। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकभयावहनतो भयं। मे एतन्ति मेतं। सेसमेत्थ पाकटमेव। निगमनम्पि वुत्तनयेनेव वेदितब्बन्ति।
Tattha etīti īti, āgantukānaṃ akusalabhāgīnaṃ byasanahetūnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tasmā kāmaguṇāpi ete anekabyasanāvahaṭṭhena anatthānaṃ sannipātaṭṭhena ca īti. Gaṇḍopi asuciṃ paggharati, uddhumātaparipakkaparibhinno hoti. Tasmā ete kilesāsucipaggharaṇato uppādajarābhaṅgehi uddhumātaparipakkaparibhinnabhāvato ca gaṇḍo. Upaddavatīti upaddavo, anatthaṃ janento abhibhavati ajjhottharatīti attho, rāgagaṇḍādīnametamadhivacanaṃ. Tasmā kāmaguṇāpete aviditanibbānatthāvahahetutāya sabbupaddavakammaparivatthutāya ca upaddavo. Yasmā panete kilesāturabhāvaṃ janentā sīlasaṅkhātaṃ ārogyaṃ loluppaṃ vā uppādentā pākatikameva ārogyaṃ vilumpanti, tasmā iminā ārogyavilumpanaṭṭhena rogo. Abbhantaramanupaviṭṭhaṭṭhena pana antotudanaṭṭhena ca dunnīharaṇīyaṭṭhena ca sallaṃ. Diṭṭhadhammikasamparāyikabhayāvahanato bhayaṃ. Me etanti metaṃ. Sesamettha pākaṭameva. Nigamanampi vuttanayeneva veditabbanti.
ईतिगाथावण्णना निट्ठिता।
Ītigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१०८. सीतञ्चाति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर सीतालुकब्रह्मदत्तो नाम राजा अहोसि। सो पब्बजित्वा अरञ्ञे तिणकुटिकाय विहरति। तस्मिञ्च पदेसे सीते सीतं, उण्हे दण्हमेव होति अब्भोकासत्ता पदेसस्स। गोचरगामे भिक्खा यावदत्थं न लब्भति, पानीयम्पि दुल्लभं, वातातपडंससरीसपापि बाधेन्ति। तस्स एतदहोसि – ‘‘इतो अड्ढयोजनमत्ते सम्पन्नो पदेसो, तत्थ सब्बेपि एते परिस्सया नत्थि, यंनूनाहं तत्थ गच्छेय्यं, फासुकं विहरन्तेन सक्का सुखमधिगन्तु’’न्ति? तस्स पुन अहोसि – ‘‘पब्बजिता नाम न पच्चयगिद्धा होन्ति, एवरूपञ्च चित्तं अत्तनो वसे वत्तापेन्ति, न चित्तस्स वसे वत्तन्ति, नाहं गमिस्सामी’’ति एवं पच्चवेक्खित्वा न अगमासि। एवं यावततियकं उप्पन्नचित्तं पच्चवेक्खित्वा निवत्तेसि। ततो तत्थेव सत्त वस्सानि वसित्वा सम्मा पटिपज्जमानो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथं भासित्वा नन्दमूलकपब्भारं अगमासि।
108.Sītañcāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira sītālukabrahmadatto nāma rājā ahosi. So pabbajitvā araññe tiṇakuṭikāya viharati. Tasmiñca padese sīte sītaṃ, uṇhe daṇhameva hoti abbhokāsattā padesassa. Gocaragāme bhikkhā yāvadatthaṃ na labbhati, pānīyampi dullabhaṃ, vātātapaḍaṃsasarīsapāpi bādhenti. Tassa etadahosi – ‘‘ito aḍḍhayojanamatte sampanno padeso, tattha sabbepi ete parissayā natthi, yaṃnūnāhaṃ tattha gaccheyyaṃ, phāsukaṃ viharantena sakkā sukhamadhigantu’’nti? Tassa puna ahosi – ‘‘pabbajitā nāma na paccayagiddhā honti, evarūpañca cittaṃ attano vase vattāpenti, na cittassa vase vattanti, nāhaṃ gamissāmī’’ti evaṃ paccavekkhitvā na agamāsi. Evaṃ yāvatatiyakaṃ uppannacittaṃ paccavekkhitvā nivattesi. Tato tattheva satta vassāni vasitvā sammā paṭipajjamāno paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ bhāsitvā nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi.
तत्थ सीतञ्चाति सीतं दुविधं अब्भन्तरधातुक्खोभपच्चयञ्च बाहिरधातुक्खोभपच्चयञ्च, तथा उण्हम्पि। डंसाति पिङ्गलमक्खिका। सरीसपाति ये केचि दीघजातिका सरन्ता गच्छन्ति। सेसं पाकटमेव। निगमनम्पि वुत्तनयेनेव वेदितब्बन्ति।
Tattha sītañcāti sītaṃ duvidhaṃ abbhantaradhātukkhobhapaccayañca bāhiradhātukkhobhapaccayañca, tathā uṇhampi. Ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā. Sarīsapāti ye keci dīghajātikā sarantā gacchanti. Sesaṃ pākaṭameva. Nigamanampi vuttanayeneva veditabbanti.
सीतालुकगाथावण्णना निट्ठिता।
Sītālukagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१०९. नागोवाति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर अञ्ञतरो राजा वीसति वस्सानि रज्जं कारेत्वा कालङ्कतो निरये वीसति वस्सानि एव पच्चित्वा, हिमवन्तप्पदेसे हत्थियोनियं उप्पज्जित्वा सञ्जातक्खन्धो पदुमवण्णसकलसरीरो उळारो यूथपति महानागो अहोसि। तस्स ओभग्गोभग्गसाखाभङ्गानि हत्थिछापाव खादन्ति, ओगाहेपि नं हत्थिनियो कद्दमेन विलिम्पिंसु, सब्बं पालिलेय्यकनागस्सेव अहोसि। सो यूथा निब्बिज्जित्वा पक्कामि। ततो नं पदानुसारेन यूथा अनुबन्धन्ति, एवं यावततियं पक्कन्तम्पि अनुबन्धिंसुयेव। ततो चिन्तेसि ‘‘इदानि मय्हं नत्तको बाराणसियं रज्जं कारेति, यंनूनाहं अत्तनो पुरिमजातिया उय्यानं गच्छेय्यं। तत्र सो मं रक्खिस्सती’’ति। ततो रत्तियं निद्दुपगते यूथे यूथं पहाय तमेव उय्यानं पाविसि। उय्यानपालो दिस्वा रञ्ञो आरोचेसि। राजा ‘‘हत्थिं गहेस्सामी’’ति सेनाय परिवारेसि। हत्थी राजानमेव अभिमुखो गच्छति। राजा ‘‘मं अभिमुखो एती’’ति खुरप्पं सन्नय्हित्वा अट्ठासि। ततो हत्थी ‘‘विज्झेय्यापि मं एसो’’ति मानुसिकाय वाचाय ‘‘ब्रह्मदत्त, मा मं विज्झ, अहं ते अय्यको’’ति आह। राजा ‘‘किं भणसी’’ति सब्बं पुच्छि। हत्थीपि रज्जे च नरके च हत्थियोनियञ्च पवत्तिं सब्बं आरोचेसि। राजा ‘‘सुन्दरं मा भायि, मा कञ्चि भिंसापेही’’ति हत्थिनो वट्टञ्च आरक्खके च हत्थिभण्डे च उपट्ठापेसि।
109.Nāgovāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññataro rājā vīsati vassāni rajjaṃ kāretvā kālaṅkato niraye vīsati vassāni eva paccitvā, himavantappadese hatthiyoniyaṃ uppajjitvā sañjātakkhandho padumavaṇṇasakalasarīro uḷāro yūthapati mahānāgo ahosi. Tassa obhaggobhaggasākhābhaṅgāni hatthichāpāva khādanti, ogāhepi naṃ hatthiniyo kaddamena vilimpiṃsu, sabbaṃ pālileyyakanāgasseva ahosi. So yūthā nibbijjitvā pakkāmi. Tato naṃ padānusārena yūthā anubandhanti, evaṃ yāvatatiyaṃ pakkantampi anubandhiṃsuyeva. Tato cintesi ‘‘idāni mayhaṃ nattako bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kāreti, yaṃnūnāhaṃ attano purimajātiyā uyyānaṃ gaccheyyaṃ. Tatra so maṃ rakkhissatī’’ti. Tato rattiyaṃ niddupagate yūthe yūthaṃ pahāya tameva uyyānaṃ pāvisi. Uyyānapālo disvā rañño ārocesi. Rājā ‘‘hatthiṃ gahessāmī’’ti senāya parivāresi. Hatthī rājānameva abhimukho gacchati. Rājā ‘‘maṃ abhimukho etī’’ti khurappaṃ sannayhitvā aṭṭhāsi. Tato hatthī ‘‘vijjheyyāpi maṃ eso’’ti mānusikāya vācāya ‘‘brahmadatta, mā maṃ vijjha, ahaṃ te ayyako’’ti āha. Rājā ‘‘kiṃ bhaṇasī’’ti sabbaṃ pucchi. Hatthīpi rajje ca narake ca hatthiyoniyañca pavattiṃ sabbaṃ ārocesi. Rājā ‘‘sundaraṃ mā bhāyi, mā kañci bhiṃsāpehī’’ti hatthino vaṭṭañca ārakkhake ca hatthibhaṇḍe ca upaṭṭhāpesi.
अथेकदिवसं राजा हत्थिक्खन्धवरगतो ‘‘अयं वीसति वस्सानि रज्जं कारेत्वा निरये पच्चित्वा पक्कावसेसेन तिरच्छानयोनियं उप्पन्नो, तत्थापि गणसंवाससङ्घट्टनं असहन्तो इधागतोसि, अहो दुक्खोव गणसंवासो, एकीभावो एव पन सुखो’’ति चिन्तेत्वा तत्थेव विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं सच्छाकासि। तं लोकुत्तरसुखेन सुखितं अमच्चा उपसङ्कमित्वा पणिपातं कत्वा ‘‘यानकालो, महाराजा’’ति आहंसु। ततो ‘‘नाहं, राजा’’ति वत्वा पुरिमनयेनेव इमं गाथमभासि। सा पदत्थतो पाकटा एव।
Athekadivasaṃ rājā hatthikkhandhavaragato ‘‘ayaṃ vīsati vassāni rajjaṃ kāretvā niraye paccitvā pakkāvasesena tiracchānayoniyaṃ uppanno, tatthāpi gaṇasaṃvāsasaṅghaṭṭanaṃ asahanto idhāgatosi, aho dukkhova gaṇasaṃvāso, ekībhāvo eva pana sukho’’ti cintetvā tattheva vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchākāsi. Taṃ lokuttarasukhena sukhitaṃ amaccā upasaṅkamitvā paṇipātaṃ katvā ‘‘yānakālo, mahārājā’’ti āhaṃsu. Tato ‘‘nāhaṃ, rājā’’ti vatvā purimanayeneva imaṃ gāthamabhāsi. Sā padatthato pākaṭā eva.
अयं पनेत्थ अधिप्पाययोजना – सा च खो युत्तिवसेनेव, न अनुस्सववसेन। यथा अयं हत्थी अरियकन्तेसु सीलेसु दन्तत्ता अदन्तभूमिं नागच्छतीति वा, सरीरमहन्तताय वा नागो, एवं कुदास्सु नामाहम्पि अरियकन्तेसु सीलेसु दन्तत्ता अदन्तभूमिं नागमनेन, आगुमकरणेन, पुन इत्थत्तं अनागमनेन च गुणसरीरमहन्तताय वा नागो भवेय्यं। यथा चेस यूथानि विवज्जयित्वा एकचरियसुखेन यथाभिरन्तं विहरं अरञ्ञे एको चरे खग्गविसाणकप्पो, कुदास्सु नामाहम्पि एवं गणं विवज्जेत्वा एकविहारसुखेन यथाभिरन्तं विहरं अरञ्ञे अत्तनो यथा यथा सुखं, तथा तथा यत्तकं वा इच्छामि, तत्तकं अरञ्ञे निवासं एको चरे खग्गविसाणकप्पो एको चरेय्यन्ति अत्थो। यथा चेस सुसण्ठितक्खन्धमहन्तताय सञ्जातक्खन्धो, कुदास्सु नामाहम्पि एवं असेखसीलक्खन्धमहन्तताय सञ्जातक्खन्धो भवेय्यं। यथा चेस पदुमसदिसगत्तताय वा, पदुमकुले उप्पन्नताय वा पदुमी, कुदास्सु नामाहम्पि एवं पदुमसदिसउजुकताय वा, अरियजातिपदुमे उप्पन्नताय वा पदुमी भवेय्यं। यथा चेस थामबलादीहि उळारो, कुदास्सु नामाहम्पि एवं परिसुद्धकायसमाचारतादीहि सीलसमाधिनिब्बेधिकपञ्ञादीहि वा उळारो भवेय्यन्ति। एवं चिन्तेन्तो विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं अधिगतोम्हीति।
Ayaṃ panettha adhippāyayojanā – sā ca kho yuttivaseneva, na anussavavasena. Yathā ayaṃ hatthī ariyakantesu sīlesu dantattā adantabhūmiṃ nāgacchatīti vā, sarīramahantatāya vā nāgo, evaṃ kudāssu nāmāhampi ariyakantesu sīlesu dantattā adantabhūmiṃ nāgamanena, āgumakaraṇena, puna itthattaṃ anāgamanena ca guṇasarīramahantatāya vā nāgo bhaveyyaṃ. Yathā cesa yūthāni vivajjayitvā ekacariyasukhena yathābhirantaṃ viharaṃ araññe eko care khaggavisāṇakappo, kudāssu nāmāhampi evaṃ gaṇaṃ vivajjetvā ekavihārasukhena yathābhirantaṃ viharaṃ araññe attano yathā yathā sukhaṃ, tathā tathā yattakaṃ vā icchāmi, tattakaṃ araññe nivāsaṃ eko care khaggavisāṇakappo eko careyyanti attho. Yathā cesa susaṇṭhitakkhandhamahantatāya sañjātakkhandho, kudāssu nāmāhampi evaṃ asekhasīlakkhandhamahantatāya sañjātakkhandho bhaveyyaṃ. Yathā cesa padumasadisagattatāya vā, padumakule uppannatāya vā padumī, kudāssu nāmāhampi evaṃ padumasadisaujukatāya vā, ariyajātipadume uppannatāya vā padumī bhaveyyaṃ. Yathā cesa thāmabalādīhi uḷāro, kudāssu nāmāhampi evaṃ parisuddhakāyasamācāratādīhi sīlasamādhinibbedhikapaññādīhi vā uḷāro bhaveyyanti. Evaṃ cintento vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti.
नागगाथावण्णना निट्ठिता।
Nāgagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
११०. अट्ठानतन्ति का उप्पत्ति? बाराणसिरञ्ञो किर पुत्तो दहरो एव समानो पब्बजितुकामो मातापितरो याचि। मातापितरो नं निवारेन्ति। सो निवारियमानोपि निबन्धतियेव ‘‘पब्बजिस्सामी’’ति। ततो पुब्बे वुत्तसेट्ठिपुत्तं विय सब्बं वत्वा अनुजानिंसु। ‘‘पब्बजित्वा च उय्यानेयेव वसितब्ब’’न्ति पटिजानापेसुं, सो तथा अकासि। तस्स माता पातोव वीसतिसहस्सनाटकित्थिपरिवुता उय्यानं गन्त्वा पुत्तं यागुं पायेत्वा अन्तरा खज्जकादीनि च खादापेत्वा याव मज्झन्हिकसमया तेन सद्धिं समुल्लपित्वा नगरं पविसति। पितापि मज्झन्हिके आगन्त्वा तं भोजेत्वा अत्तनापि भुञ्जित्वा दिवसं तेन सद्धिं समुल्लपित्वा सायन्हसमयं पटिजग्गनकपुरिसे ठपेत्वा नगरं पविसति। सो एवं रत्तिन्दिवं अविवित्तो विहरति।
110.Aṭṭhānatanti kā uppatti? Bārāṇasirañño kira putto daharo eva samāno pabbajitukāmo mātāpitaro yāci. Mātāpitaro naṃ nivārenti. So nivāriyamānopi nibandhatiyeva ‘‘pabbajissāmī’’ti. Tato pubbe vuttaseṭṭhiputtaṃ viya sabbaṃ vatvā anujāniṃsu. ‘‘Pabbajitvā ca uyyāneyeva vasitabba’’nti paṭijānāpesuṃ, so tathā akāsi. Tassa mātā pātova vīsatisahassanāṭakitthiparivutā uyyānaṃ gantvā puttaṃ yāguṃ pāyetvā antarā khajjakādīni ca khādāpetvā yāva majjhanhikasamayā tena saddhiṃ samullapitvā nagaraṃ pavisati. Pitāpi majjhanhike āgantvā taṃ bhojetvā attanāpi bhuñjitvā divasaṃ tena saddhiṃ samullapitvā sāyanhasamayaṃ paṭijagganakapurise ṭhapetvā nagaraṃ pavisati. So evaṃ rattindivaṃ avivitto viharati.
तेन खो पन समयेन आदिच्चबन्धु नाम पच्चेकबुद्धो नन्दमूलकपब्भारे विहरति। सो आवज्जेन्तो तं अद्दस – ‘‘अयं कुमारो पब्बजितुं असक्खि, जटं छिन्दितुं न सक्कोती’’ति। ततो परं आवज्जि – ‘‘अत्तनो धम्मताय निब्बिज्जिस्सति नु खो, नो’’ति। अथ ‘‘धम्मताय निब्बिन्दन्तो अतिचिरं भविस्सती’’ति ञत्वा ‘‘तस्स आरम्मणं दस्सेस्सामी’’ति पुरिमनयेनेव मनोसिलातलतो आगन्त्वा उय्याने अट्ठासि। राजपरिसा दिस्वा ‘‘पच्चेकबुद्धो आगतो, महाराजा’’ति आरोचेसि। राजा ‘‘इदानि मे पुत्तो पच्चेकबुद्धेन सद्धिं अनुक्कण्ठितो वसिस्सती’’ति पमुदितमनो हुत्वा पच्चेकबुद्धं सक्कच्चं उपट्ठहित्वा तत्थेव वासं याचित्वा पण्णसालादिवाविहारचङ्कमादिसब्बं कारेत्वा वासेसि। सो तत्थ वसन्तो एकदिवसं ओकासं लभित्वा कुमारं पुच्छि – ‘‘कोसि त्व’’न्ति? ‘‘अहं पब्बजितो’’ति। ‘‘पब्बजिता नाम न ईदिसा होन्ती’’ति। अथ ‘‘भन्ते, कीदिसा होन्ति, किं मय्हं अननुच्छविक’’न्ति वुत्ते ‘‘त्वं अत्तनो अननुच्छविकं न पेक्खसि, ननु ते माता वीसतिसहस्सित्थीति सद्धिं पुब्बण्हसमये आगच्छन्ती उय्यानं अविवित्तं करोति, पिता चस्स महता बलकायेन सायन्हसमये जग्गनकपरिसा सकलं रत्तिं, पब्बजिता नाम तव सदिसा न होन्ति, ईदिसा पन होन्ती’’ति तत्थ ठितस्सेव इद्धिया हिमवन्ते अञ्ञतरं विहारं दस्सेसि। सो तत्थ पच्चेकबुद्धे आलम्बनफलकं निस्साय ठिते च चङ्कमन्ते च रजनककम्मसूचिकम्मादीनि करोन्ते च दिस्वा आह – ‘‘तुम्हे इध नागच्छथ, पब्बज्जा च तुम्हेहि अनुञ्ञाता’’ति ? ‘‘आम, पब्बज्जा अनुञ्ञाता, पब्बजितकालतो पट्ठाय समणा नाम अत्तनो निस्सरणं कातुं, पदेसञ्च इच्छितं पत्थितं गन्तुं लभन्ति, एत्तकंव वट्टती’’ति वत्वा आकासे ठत्वा अट्ठान तं सङ्गणिकारतस्स, यं फस्सये सामयिकं विमुत्तिन्ति इमं उपड्ढुगाथं वत्वा दिस्समानोयेव आकासेन नन्दमूलकपब्भारं अगमासि। एवं गते पच्चेकबुद्धे सो अत्तनो पण्णसालं पविसित्वा निपज्जि। आरक्खपुरिसोपि ‘‘सयितो कुमारो, इदानि कुहिं गमिस्सती’’ति पमत्तो निद्दं ओक्कमि। सो तस्स पमत्तभावं ञत्वा पत्तचीवरमादाय अरञ्ञं पाविसि। तत्र च ठितो विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा पच्चेकबुद्धट्ठानं गतो। तत्र च ‘‘कथमधिगत’’न्ति पुच्छितो आदिच्चबन्धुना वुत्तं उपड्ढगाथं परिपुण्णं कत्वा अभासि।
Tena kho pana samayena ādiccabandhu nāma paccekabuddho nandamūlakapabbhāre viharati. So āvajjento taṃ addasa – ‘‘ayaṃ kumāro pabbajituṃ asakkhi, jaṭaṃ chindituṃ na sakkotī’’ti. Tato paraṃ āvajji – ‘‘attano dhammatāya nibbijjissati nu kho, no’’ti. Atha ‘‘dhammatāya nibbindanto aticiraṃ bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘tassa ārammaṇaṃ dassessāmī’’ti purimanayeneva manosilātalato āgantvā uyyāne aṭṭhāsi. Rājaparisā disvā ‘‘paccekabuddho āgato, mahārājā’’ti ārocesi. Rājā ‘‘idāni me putto paccekabuddhena saddhiṃ anukkaṇṭhito vasissatī’’ti pamuditamano hutvā paccekabuddhaṃ sakkaccaṃ upaṭṭhahitvā tattheva vāsaṃ yācitvā paṇṇasālādivāvihāracaṅkamādisabbaṃ kāretvā vāsesi. So tattha vasanto ekadivasaṃ okāsaṃ labhitvā kumāraṃ pucchi – ‘‘kosi tva’’nti? ‘‘Ahaṃ pabbajito’’ti. ‘‘Pabbajitā nāma na īdisā hontī’’ti. Atha ‘‘bhante, kīdisā honti, kiṃ mayhaṃ ananucchavika’’nti vutte ‘‘tvaṃ attano ananucchavikaṃ na pekkhasi, nanu te mātā vīsatisahassitthīti saddhiṃ pubbaṇhasamaye āgacchantī uyyānaṃ avivittaṃ karoti, pitā cassa mahatā balakāyena sāyanhasamaye jagganakaparisā sakalaṃ rattiṃ, pabbajitā nāma tava sadisā na honti, īdisā pana hontī’’ti tattha ṭhitasseva iddhiyā himavante aññataraṃ vihāraṃ dassesi. So tattha paccekabuddhe ālambanaphalakaṃ nissāya ṭhite ca caṅkamante ca rajanakakammasūcikammādīni karonte ca disvā āha – ‘‘tumhe idha nāgacchatha, pabbajjā ca tumhehi anuññātā’’ti ? ‘‘Āma, pabbajjā anuññātā, pabbajitakālato paṭṭhāya samaṇā nāma attano nissaraṇaṃ kātuṃ, padesañca icchitaṃ patthitaṃ gantuṃ labhanti, ettakaṃva vaṭṭatī’’ti vatvā ākāse ṭhatvā aṭṭhāna taṃ saṅgaṇikāratassa, yaṃ phassaye sāmayikaṃ vimuttinti imaṃ upaḍḍhugāthaṃ vatvā dissamānoyeva ākāsena nandamūlakapabbhāraṃ agamāsi. Evaṃ gate paccekabuddhe so attano paṇṇasālaṃ pavisitvā nipajji. Ārakkhapurisopi ‘‘sayito kumāro, idāni kuhiṃ gamissatī’’ti pamatto niddaṃ okkami. So tassa pamattabhāvaṃ ñatvā pattacīvaramādāya araññaṃ pāvisi. Tatra ca ṭhito vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchikatvā paccekabuddhaṭṭhānaṃ gato. Tatra ca ‘‘kathamadhigata’’nti pucchito ādiccabandhunā vuttaṃ upaḍḍhagāthaṃ paripuṇṇaṃ katvā abhāsi.
तस्सत्थो – अट्ठान तन्ति अट्ठानं तं, अकारणं तन्ति वुत्तं होति। अनुनासिकलोपो कतो ‘‘अरियसच्चान दस्सन’’न्तिआदीसु (खु॰ पा॰ ५.११; सु॰ नि॰ २७०) विय। सङ्गणिकारतस्साति गणाभिरतस्स। यन्ति कारणवचनमेतं ‘‘यं हिरीयति हिरीयितब्बेना’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ३०) विय। फस्सयेति अधिगच्छे। सामयिकं विमुत्तिन्ति लोकियसमापत्तिं। सा हि अप्पितप्पितसमये एव पच्चत्थिकेहि विमुच्चनतो ‘‘सामयिका विमुत्ती’’ति वुच्चति। तं सामयिकं विमुत्तिं। अट्ठानं तं, न तं कारणं विज्जति सङ्गणिकारतस्स, येन कारणेन विमुत्तिं फस्सये इति एतं आदिच्चबन्धुस्स पच्चेकबुद्धस्स वचो निसम्म सङ्गणिकारतिं पहाय योनिसो पटिपज्जन्तो अधिगतोम्हीति आह। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Tassattho – aṭṭhāna tanti aṭṭhānaṃ taṃ, akāraṇaṃ tanti vuttaṃ hoti. Anunāsikalopo kato ‘‘ariyasaccāna dassana’’ntiādīsu (khu. pā. 5.11; su. ni. 270) viya. Saṅgaṇikāratassāti gaṇābhiratassa. Yanti kāraṇavacanametaṃ ‘‘yaṃ hirīyati hirīyitabbenā’’tiādīsu (dha. sa. 30) viya. Phassayeti adhigacche. Sāmayikaṃ vimuttinti lokiyasamāpattiṃ. Sā hi appitappitasamaye eva paccatthikehi vimuccanato ‘‘sāmayikā vimuttī’’ti vuccati. Taṃ sāmayikaṃ vimuttiṃ. Aṭṭhānaṃ taṃ, na taṃ kāraṇaṃ vijjati saṅgaṇikāratassa, yena kāraṇena vimuttiṃ phassaye iti etaṃ ādiccabandhussa paccekabuddhassa vaco nisamma saṅgaṇikāratiṃ pahāya yoniso paṭipajjanto adhigatomhīti āha. Sesaṃ vuttanayamevāti.
अट्ठानगाथावण्णना निट्ठिता।
Aṭṭhānagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
दुतियवग्गो निट्ठितो।
Dutiyavaggo niṭṭhito.
१११. दिट्ठीविसूकानीति का उप्पत्ति? अञ्ञतरो किर बाराणसिराजा रहोगतो चिन्तेसि – ‘‘यथा सीतादीनं पटिघातकानि उण्हादीनि अत्थि, अत्थि नु खो एवं वट्टपटिघातकं विवट्टं, नो’’ति? सो अमच्चे पुच्छि – ‘‘विवट्टं जानाथा’’ति? ते ‘‘जानाम, महाराजा’’ति आहंसु। राजा ‘‘किं त’’न्ति? ततो ‘‘अन्तवा लोको’’तिआदिना नयेन सस्सतुच्छेदं कथेसुं। राजा ‘‘इमे न जानन्ति, सब्बेपिमे दिट्ठिगतिका’’ति सयमेव तेसं विलोमतञ्च अयुत्ततञ्च दिस्वा ‘‘वट्टपटिघातकं विवट्टं अत्थि, तं गवेसितब्ब’’न्ति चिन्तेत्वा रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छाकासि। इमञ्च उदानगाथं अभासि पच्चेकबुद्धानं मज्झे ब्याकरणगाथञ्च।
111.Diṭṭhīvisūkānīti kā uppatti? Aññataro kira bārāṇasirājā rahogato cintesi – ‘‘yathā sītādīnaṃ paṭighātakāni uṇhādīni atthi, atthi nu kho evaṃ vaṭṭapaṭighātakaṃ vivaṭṭaṃ, no’’ti? So amacce pucchi – ‘‘vivaṭṭaṃ jānāthā’’ti? Te ‘‘jānāma, mahārājā’’ti āhaṃsu. Rājā ‘‘kiṃ ta’’nti? Tato ‘‘antavā loko’’tiādinā nayena sassatucchedaṃ kathesuṃ. Rājā ‘‘ime na jānanti, sabbepime diṭṭhigatikā’’ti sayameva tesaṃ vilomatañca ayuttatañca disvā ‘‘vaṭṭapaṭighātakaṃ vivaṭṭaṃ atthi, taṃ gavesitabba’’nti cintetvā rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchākāsi. Imañca udānagāthaṃ abhāsi paccekabuddhānaṃ majjhe byākaraṇagāthañca.
तस्सत्थो – दिट्ठीविसूकानीति द्वासट्ठिदिट्ठिगतानि। तानि हि मग्गसम्मादिट्ठिया विसूकट्ठेन विज्झनट्ठेन विलोमट्ठेन च विसूकानि, एवं दिट्ठिया विसूकानि, दिट्ठि एव वा विसूकानि दिट्ठिविसूकानि। उपातिवत्तोति दस्सनमग्गेन अतिक्कन्तो। पत्तो नियामन्ति अविनिपातधम्मताय सम्बोधिपरायणताय च नियतभावं अधिगतो, सम्मत्तनियामसङ्खातं वा पठममग्गन्ति। एत्तावता पठममग्गकिच्चनिप्फत्ति च तस्स पटिलाभो च वुत्तो। इदानि पटिलद्धमग्गोति इमिना सेसमग्गपटिलाभं दस्सेति। उप्पन्नञाणोम्हीति उप्पन्नपच्चेकबोधिञाणो अम्हि। एतेन फलं दस्सेति। अनञ्ञनेय्योति अञ्ञेहि इदं सच्चन्ति न नेतब्बो। एतेन सयम्भुतं दस्सेति, पत्ते वा पच्चेकबोधिञाणे अञ्ञनेय्यताय अभावा सयंवसितं। समथविपस्सनाय वा दिट्ठिविसूकानि उपातिवत्तो, आदिमग्गेन नियामं पत्तो, सेसेहि पटिलद्धमग्गो, फलञाणेन उप्पन्नञाणो, तं सब्बं अत्तनाव अधिगतोति अनञ्ञनेय्योति। सेसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बन्ति।
Tassattho – diṭṭhīvisūkānīti dvāsaṭṭhidiṭṭhigatāni. Tāni hi maggasammādiṭṭhiyā visūkaṭṭhena vijjhanaṭṭhena vilomaṭṭhena ca visūkāni, evaṃ diṭṭhiyā visūkāni, diṭṭhi eva vā visūkāni diṭṭhivisūkāni. Upātivattoti dassanamaggena atikkanto. Patto niyāmanti avinipātadhammatāya sambodhiparāyaṇatāya ca niyatabhāvaṃ adhigato, sammattaniyāmasaṅkhātaṃ vā paṭhamamagganti. Ettāvatā paṭhamamaggakiccanipphatti ca tassa paṭilābho ca vutto. Idāni paṭiladdhamaggoti iminā sesamaggapaṭilābhaṃ dasseti. Uppannañāṇomhīti uppannapaccekabodhiñāṇo amhi. Etena phalaṃ dasseti. Anaññaneyyoti aññehi idaṃ saccanti na netabbo. Etena sayambhutaṃ dasseti, patte vā paccekabodhiñāṇe aññaneyyatāya abhāvā sayaṃvasitaṃ. Samathavipassanāya vā diṭṭhivisūkāni upātivatto, ādimaggena niyāmaṃ patto, sesehi paṭiladdhamaggo, phalañāṇena uppannañāṇo, taṃ sabbaṃ attanāva adhigatoti anaññaneyyoti. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbanti.
दिट्ठीविसूकगाथावण्णना निट्ठिता।
Diṭṭhīvisūkagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
११२. निल्लोलुपोति का उप्पत्ति? बाराणसिरञ्ञो किर सूदो अन्तरभत्तं पचित्वा उपनामेसि मनुञ्ञदस्सनं सादुरसं ‘‘अप्पेव नाम मे राजा धनमनुप्पादेय्या’’ति। तं रञ्ञो गन्धेनेव भोत्तुकम्यतं जनेसि, मुखे खेळं उप्पादेति। पठमकबळे पन मुखे पक्खित्तमत्ते सत्तरसहरणिसहस्सानि अमतेनेव फुसितानि अहेसुं। सूदो ‘‘इदानि मे दस्सति, इदानि मे दस्सती’’ति चिन्तेसि। राजापि ‘‘सक्कारारहो सूदो’’ति चिन्तेसि, ‘‘रसं सायित्वा पन सक्करोन्तं मं पापको कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छेय्य ‘लोलो अयं राजा रसगरुको’’’ति न किञ्चि अभणि। एवं याव भोजनपरियोसानं, ताव सूदो ‘‘इदानि दस्सति, इदानि दस्सती’’ति चिन्तेसि। राजापि अवण्णभयेन न किञ्चि अभणि। ततो सूदो ‘‘नत्थि मञ्ञे इमस्स रञ्ञो जिव्हाविञ्ञाण’’न्ति। दुतियदिवसे असादुरसं उपनामेसि। राजा भुञ्जन्तो ‘‘निग्गहारहो वत, भो, अज्ज सूदो’’ति जानन्तोपि पुब्बे विय पच्चवेक्खित्वा अवण्णभयेन न किञ्चि अभणि। ततो सूदो ‘‘राजा नेव सुन्दरं नासुन्दरं जानाती’’ति चिन्तेत्वा सब्बं परिब्बयं अत्तनाव गहेत्वा किञ्चिदेव पचित्वा रञ्ञो देति। राजा ‘‘अहो वत लोभो, अहं नाम वीसति नगरसहस्सानि भुञ्जन्तो इमस्स लोभेन भत्तमत्तम्पि न लभामी’’ति निब्बिज्जित्वा रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छाकासि। पुरिमनयेनेव इमं गाथं अभासि।
112.Nillolupoti kā uppatti? Bārāṇasirañño kira sūdo antarabhattaṃ pacitvā upanāmesi manuññadassanaṃ sādurasaṃ ‘‘appeva nāma me rājā dhanamanuppādeyyā’’ti. Taṃ rañño gandheneva bhottukamyataṃ janesi, mukhe kheḷaṃ uppādeti. Paṭhamakabaḷe pana mukhe pakkhittamatte sattarasaharaṇisahassāni amateneva phusitāni ahesuṃ. Sūdo ‘‘idāni me dassati, idāni me dassatī’’ti cintesi. Rājāpi ‘‘sakkārāraho sūdo’’ti cintesi, ‘‘rasaṃ sāyitvā pana sakkarontaṃ maṃ pāpako kittisaddo abbhuggaccheyya ‘lolo ayaṃ rājā rasagaruko’’’ti na kiñci abhaṇi. Evaṃ yāva bhojanapariyosānaṃ, tāva sūdo ‘‘idāni dassati, idāni dassatī’’ti cintesi. Rājāpi avaṇṇabhayena na kiñci abhaṇi. Tato sūdo ‘‘natthi maññe imassa rañño jivhāviññāṇa’’nti. Dutiyadivase asādurasaṃ upanāmesi. Rājā bhuñjanto ‘‘niggahāraho vata, bho, ajja sūdo’’ti jānantopi pubbe viya paccavekkhitvā avaṇṇabhayena na kiñci abhaṇi. Tato sūdo ‘‘rājā neva sundaraṃ nāsundaraṃ jānātī’’ti cintetvā sabbaṃ paribbayaṃ attanāva gahetvā kiñcideva pacitvā rañño deti. Rājā ‘‘aho vata lobho, ahaṃ nāma vīsati nagarasahassāni bhuñjanto imassa lobhena bhattamattampi na labhāmī’’ti nibbijjitvā rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchākāsi. Purimanayeneva imaṃ gāthaṃ abhāsi.
तत्थ निल्लोलुपोति अलोलुपो। यो हि रसतण्हाभिभूतो होति, सो भुसं लुप्पति पुनप्पुनं लुप्पति, तेन ‘‘लोलुपो’’ति वुच्चति। तस्मा एस तं पटिक्खिपन्तो ‘‘निल्लोलुपो’’ति आह। निक्कुहोति एत्थ किञ्चापि यस्स तिविधं कुहनवत्थु नत्थि, सो ‘‘निक्कुहो’’ति वुच्चति। इमिस्सा पन गाथाय मनुञ्ञभोजनादीसु विम्हयमनापज्जनतो निक्कुहोति अयमधिप्पायो। निप्पिपासोति एत्थ पातुमिच्छा पिपासा, तस्सा अभावेन निप्पिपासो, सादुरसलोभेन भोत्तुकम्यताविरहितोति अत्थो। निम्मक्खोति एत्थ परगुणविनासनलक्खणो मक्खो, तस्स अभावेन निम्मक्खो। अत्तनो गिहिकाले सूदस्स गुणमक्खनाभावं सन्धायाह। निद्धन्तकसावमोहोति एत्थ रागादयो तयो कायदुच्चरितादीनि च तीणीति छ धम्मा यथासम्भवं अप्पसन्नट्ठेन सकभावं विजहापेत्वा परभावं गण्हापनट्ठेन कसटट्ठेन च ‘‘कसावा’’ति वेदितब्बा। यथाह –
Tattha nillolupoti alolupo. Yo hi rasataṇhābhibhūto hoti, so bhusaṃ luppati punappunaṃ luppati, tena ‘‘lolupo’’ti vuccati. Tasmā esa taṃ paṭikkhipanto ‘‘nillolupo’’ti āha. Nikkuhoti ettha kiñcāpi yassa tividhaṃ kuhanavatthu natthi, so ‘‘nikkuho’’ti vuccati. Imissā pana gāthāya manuññabhojanādīsu vimhayamanāpajjanato nikkuhoti ayamadhippāyo. Nippipāsoti ettha pātumicchā pipāsā, tassā abhāvena nippipāso, sādurasalobhena bhottukamyatāvirahitoti attho. Nimmakkhoti ettha paraguṇavināsanalakkhaṇo makkho, tassa abhāvena nimmakkho. Attano gihikāle sūdassa guṇamakkhanābhāvaṃ sandhāyāha. Niddhantakasāvamohoti ettha rāgādayo tayo kāyaduccaritādīni ca tīṇīti cha dhammā yathāsambhavaṃ appasannaṭṭhena sakabhāvaṃ vijahāpetvā parabhāvaṃ gaṇhāpanaṭṭhena kasaṭaṭṭhena ca ‘‘kasāvā’’ti veditabbā. Yathāha –
‘‘तत्थ कतमे तयो कसावा? रागकसावो, दोसकसावो, मोहकसावो। इमे तयो कसावा। तत्थ कतमे अपरेपि तयो कसावा? कायकसावो, वचीकसावो, मनोकसावो’’ति (विभ॰ ९२४)।
‘‘Tattha katame tayo kasāvā? Rāgakasāvo, dosakasāvo, mohakasāvo. Ime tayo kasāvā. Tattha katame aparepi tayo kasāvā? Kāyakasāvo, vacīkasāvo, manokasāvo’’ti (vibha. 924).
तेसु मोहं ठपेत्वा पञ्चन्नं कसावानं तेसञ्च सब्बेसं मूलभूतस्स मोहस्स निद्धन्तत्ता निद्धन्तकसावमोहो। तिण्णं एव वा कायवचीमनोकसावानं मोहस्स च निद्धन्तत्ता निद्धन्तकसावमोहो। इतरेसु निल्लोलुपतादीहि रागकसावस्स, निम्मक्खताय दोसकसावस्स निद्धन्तभावो सिद्धो एव। निरासयोति नित्तण्हो। सब्बलोके भवित्वाति सकललोके, तीसु भवेसु द्वादससु वा आयतनेसु भवविभवतण्हाविरहितो हुत्वाति अत्थो। सेसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। अथ वा तयोपि पादे वत्वा एको चरेति एको चरितुं सक्कुणेय्याति एवम्पेत्थ सम्बन्धो कातब्बो।
Tesu mohaṃ ṭhapetvā pañcannaṃ kasāvānaṃ tesañca sabbesaṃ mūlabhūtassa mohassa niddhantattā niddhantakasāvamoho. Tiṇṇaṃ eva vā kāyavacīmanokasāvānaṃ mohassa ca niddhantattā niddhantakasāvamoho. Itaresu nillolupatādīhi rāgakasāvassa, nimmakkhatāya dosakasāvassa niddhantabhāvo siddho eva. Nirāsayoti nittaṇho. Sabbaloke bhavitvāti sakalaloke, tīsu bhavesu dvādasasu vā āyatanesu bhavavibhavataṇhāvirahito hutvāti attho. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Atha vā tayopi pāde vatvā eko careti eko carituṃ sakkuṇeyyāti evampettha sambandho kātabbo.
निल्लोलुपगाथावण्णना निट्ठिता।
Nillolupagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
११३. पापं सहायन्ति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर अञ्ञतरो राजा महच्चराजानुभावेन नगरं पदक्खिणं करोन्तो मनुस्से कोट्ठागारतो पुराणधञ्ञादीनि बहिद्धा नीहरन्ते दिस्वा ‘‘किं, भणे, इद’’न्ति अमच्चे पुच्छि। अमच्चा ‘‘इदानि, महाराज, नवधञ्ञादीनि उप्पज्जिस्सन्ति, तेसं ओकासं कातुं इमे मनुस्सा पुराणधञ्ञादीनि छड्डेन्ती’’ति आहंसु। राजा ‘‘किं, भणे, इत्थागारबलकायादीनं वत्तं परिपुण्ण’’न्ति आह। ‘‘आम, महाराज, परिपुण्ण’’न्ति। ‘‘तेन हि, भणे, दानसालं कारेथ, दानं दस्सामि, मा इमानि धञ्ञानि अनुपकारानि विनस्सन्तू’’ति। ततो नं अञ्ञतरो दिट्ठिगतिको अमच्चो ‘‘महाराज, नत्थि दिन्न’’न्ति आरब्भ याव ‘‘बाले च पण्डिते च सन्धावित्वा संसरित्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सन्ती’’ति वत्वा निवारेसि। राजा दुतियम्पि ततियम्पि कोट्ठागारे विलुम्पन्ते दिस्वा तथेव आणापेसि। सोपि ततियम्पि नं ‘‘महाराज, दत्तुपञ्ञत्तं यदिदं दान’’न्तिआदीनि वत्वा निवारेसि। सो ‘‘अरे, अहं अत्तनो सन्तकम्पि न लभामि दातुं, किं मे इमेहि पापसहायेही’’ति निब्बिन्नो रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छाकासि। तञ्च पापसहायं गरहन्तो इमं उदानगाथमाह।
113.Pāpaṃ sahāyanti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññataro rājā mahaccarājānubhāvena nagaraṃ padakkhiṇaṃ karonto manusse koṭṭhāgārato purāṇadhaññādīni bahiddhā nīharante disvā ‘‘kiṃ, bhaṇe, ida’’nti amacce pucchi. Amaccā ‘‘idāni, mahārāja, navadhaññādīni uppajjissanti, tesaṃ okāsaṃ kātuṃ ime manussā purāṇadhaññādīni chaḍḍentī’’ti āhaṃsu. Rājā ‘‘kiṃ, bhaṇe, itthāgārabalakāyādīnaṃ vattaṃ paripuṇṇa’’nti āha. ‘‘Āma, mahārāja, paripuṇṇa’’nti. ‘‘Tena hi, bhaṇe, dānasālaṃ kāretha, dānaṃ dassāmi, mā imāni dhaññāni anupakārāni vinassantū’’ti. Tato naṃ aññataro diṭṭhigatiko amacco ‘‘mahārāja, natthi dinna’’nti ārabbha yāva ‘‘bāle ca paṇḍite ca sandhāvitvā saṃsaritvā dukkhassantaṃ karissantī’’ti vatvā nivāresi. Rājā dutiyampi tatiyampi koṭṭhāgāre vilumpante disvā tatheva āṇāpesi. Sopi tatiyampi naṃ ‘‘mahārāja, dattupaññattaṃ yadidaṃ dāna’’ntiādīni vatvā nivāresi. So ‘‘are, ahaṃ attano santakampi na labhāmi dātuṃ, kiṃ me imehi pāpasahāyehī’’ti nibbinno rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchākāsi. Tañca pāpasahāyaṃ garahanto imaṃ udānagāthamāha.
तस्सायं सङ्खेपत्थो – य्वायं दसवत्थुकाय पापदिट्ठिया समन्नागतत्ता पापो, परेसम्पि अनत्थं पस्सतीति अनत्थदस्सी, कायदुच्चरितादिम्हि च विसमे निविट्ठो, तं अत्थकामो कुलपुत्तो पापं सहायं परिवज्जयेथ, अनत्थदस्सिं विसमे निविट्ठं। सयं न सेवेति अत्तनो वसेन तं न सेवेय्य। यदि पन परस्स वसो होति, किं सक्का कातुन्ति वुत्तं होति। पसुतन्ति पसटं, दिट्ठिवसेन तत्थ तत्थ लग्गन्ति अत्थो। पमत्तन्ति कामगुणेसु वोस्सट्ठचित्तं, कुसलभावनारहितं वा। तं एवरूपं सहायं न सेवे न भजे न पयिरुपासे, अञ्ञदत्थु एको चरे खग्गविसाणकप्पोति।
Tassāyaṃ saṅkhepattho – yvāyaṃ dasavatthukāya pāpadiṭṭhiyā samannāgatattā pāpo, paresampi anatthaṃ passatīti anatthadassī, kāyaduccaritādimhi ca visame niviṭṭho, taṃ atthakāmo kulaputto pāpaṃ sahāyaṃ parivajjayetha, anatthadassiṃ visame niviṭṭhaṃ. Sayaṃ na seveti attano vasena taṃ na seveyya. Yadi pana parassa vaso hoti, kiṃ sakkā kātunti vuttaṃ hoti. Pasutanti pasaṭaṃ, diṭṭhivasena tattha tattha lagganti attho. Pamattanti kāmaguṇesu vossaṭṭhacittaṃ, kusalabhāvanārahitaṃ vā. Taṃ evarūpaṃ sahāyaṃ na seve na bhaje na payirupāse, aññadatthu eko care khaggavisāṇakappoti.
पापसहायगाथावण्णना निट्ठिता।
Pāpasahāyagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
११४. बहुस्सुतन्ति का उप्पत्ति? पुब्बे किर कस्सपस्स भगवतो सासने अट्ठ पच्चेकबोधिसत्ता पब्बजित्वा गतपच्चागतवत्तं पूरेत्वा देवलोके उप्पन्नातिआदि सब्बं अनवज्जभोजीगाथाय वुत्तसदिसमेव। अयं पन विसेसो – पच्चेकबुद्धे निसीदापेत्वा राजा आह – ‘‘के तुम्हे’’ति? ते आहंसु – ‘‘मयं, महाराज, बहुस्सुता नामा’’ति। राजा ‘‘अहं सुतब्रह्मदत्तो नाम, सुतेन तित्तिं न गच्छामि, हन्द, नेसं सन्तिके विचित्रनयधम्मदेसनं सोस्सामी’’ति अत्तमनो दक्खिणोदकं दत्वा परिविसित्वा भत्तकिच्चपरियोसाने सङ्घत्थेरस्स सन्तिके निसीदित्वा ‘‘धम्मकथं, भन्ते, कथेथा’’ति आह। सो ‘‘सुखितो होतु, महाराज, रागक्खयो होतू’’ति वत्वा उट्ठितो। राजा ‘‘अयं न बहुस्सुतो, दुतियो बहुस्सुतो भविस्सति, स्वे तस्स विचित्रधम्मदेसनं सोस्सामी’’ति स्वातनाय निमन्तेसि। एवं याव सब्बेसं पटिपाटि गच्छति, ताव निमन्तेसि, ते सब्बेपि ‘‘दोसक्खयो होतु, मोहक्खयो, गतिक्खयो, भवक्खयो, वट्टक्खयो, उपधिक्खयो, तण्हक्खयो होतू’’ति एवं एकेकपदं विसेसेत्वा सेसं पठमसदिसमेव वत्वा उट्ठहिंसु।
114.Bahussutanti kā uppatti? Pubbe kira kassapassa bhagavato sāsane aṭṭha paccekabodhisattā pabbajitvā gatapaccāgatavattaṃ pūretvā devaloke uppannātiādi sabbaṃ anavajjabhojīgāthāya vuttasadisameva. Ayaṃ pana viseso – paccekabuddhe nisīdāpetvā rājā āha – ‘‘ke tumhe’’ti? Te āhaṃsu – ‘‘mayaṃ, mahārāja, bahussutā nāmā’’ti. Rājā ‘‘ahaṃ sutabrahmadatto nāma, sutena tittiṃ na gacchāmi, handa, nesaṃ santike vicitranayadhammadesanaṃ sossāmī’’ti attamano dakkhiṇodakaṃ datvā parivisitvā bhattakiccapariyosāne saṅghattherassa santike nisīditvā ‘‘dhammakathaṃ, bhante, kathethā’’ti āha. So ‘‘sukhito hotu, mahārāja, rāgakkhayo hotū’’ti vatvā uṭṭhito. Rājā ‘‘ayaṃ na bahussuto, dutiyo bahussuto bhavissati, sve tassa vicitradhammadesanaṃ sossāmī’’ti svātanāya nimantesi. Evaṃ yāva sabbesaṃ paṭipāṭi gacchati, tāva nimantesi, te sabbepi ‘‘dosakkhayo hotu, mohakkhayo, gatikkhayo, bhavakkhayo, vaṭṭakkhayo, upadhikkhayo, taṇhakkhayo hotū’’ti evaṃ ekekapadaṃ visesetvā sesaṃ paṭhamasadisameva vatvā uṭṭhahiṃsu.
ततो राजा – ‘‘इमे ‘बहुस्सुता मय’न्ति भणन्ति, न च तेसं विचित्रकथा, किमेतेहि वुत्त’’न्ति तेसं वचनत्थं उपपरिक्खितुमारद्धो। अथ ‘‘रागक्खयो होतू’’ति उपपरिक्खन्तो ‘‘रागे खीणे दोसोपि मोहोपि अञ्ञतरञ्ञतरेपि किलेसा खीणा होन्ती’’ति ञत्वा अत्तमनो अहोसि ‘‘निप्परियायबहुस्सुता इमे समणा। यथापि हि पुरिसेन महापथविं वा आकासं वा अङ्गुलिया निद्दिसन्तेन न अङ्गुलिमत्तोव पदेसो निद्दिट्ठो होति। अपि च खो पन सकलपथवी आकासा एव निद्दिट्ठा होन्ति। एवं इमेहि एकेकं अत्थं निद्दिसन्तेहि अपरिमाणा अत्था निद्दिट्ठा होन्ती’’ति। ततो सो ‘‘कुदास्सु नामाहम्पि एवं बहुस्सुतो भविस्सामी’’ति तथारूपं बहुस्सुतभावं पत्थेन्तो रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथमभासि।
Tato rājā – ‘‘ime ‘bahussutā maya’nti bhaṇanti, na ca tesaṃ vicitrakathā, kimetehi vutta’’nti tesaṃ vacanatthaṃ upaparikkhitumāraddho. Atha ‘‘rāgakkhayo hotū’’ti upaparikkhanto ‘‘rāge khīṇe dosopi mohopi aññataraññatarepi kilesā khīṇā hontī’’ti ñatvā attamano ahosi ‘‘nippariyāyabahussutā ime samaṇā. Yathāpi hi purisena mahāpathaviṃ vā ākāsaṃ vā aṅguliyā niddisantena na aṅgulimattova padeso niddiṭṭho hoti. Api ca kho pana sakalapathavī ākāsā eva niddiṭṭhā honti. Evaṃ imehi ekekaṃ atthaṃ niddisantehi aparimāṇā atthā niddiṭṭhā hontī’’ti. Tato so ‘‘kudāssu nāmāhampi evaṃ bahussuto bhavissāmī’’ti tathārūpaṃ bahussutabhāvaṃ patthento rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthamabhāsi.
तत्थायं सङ्खेपत्थो – बहुस्सुतन्ति दुविधो बहुस्सुतो तीसु पिटकेसु अत्थतो निखिलो परियत्तिबहुस्सुतो च, मग्गफलविज्जाभिञ्ञापटिवेधको पटिवेधबहुस्सुतो च। आगतागमो धम्मधरो। उळारेहि पन कायवचीमनोकम्मेहि समन्नागतो उळारो। युत्तपटिभानो च मुत्तपटिभानो च युत्तमुत्तपटिभानो च पटिभानवा। परियत्तिपरिपुच्छाधिगमवसेन वा तिविधो पटिभानवा वेदितब्बो। यस्स हि परियत्ति पटिभाति, सो परियत्तिपटिभानवा। यस्स अत्थञ्च ञाणञ्च लक्खणञ्च ठानाट्ठानञ्च परिपुच्छन्तस्स परिपुच्छा पटिभाति, सो परिपुच्छापटिभानवा। यस्स मग्गादयो पटिविद्धा होन्ति, सो अधिगमपटिभानवा। तं एवरूपं बहुस्सुतं धम्मधरं भजेथ मित्तं उळारं पटिभानवन्तं। ततो तस्सानुभावेन अत्तत्थपरत्थउभयत्थभेदतो वा दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थभेदतो वा अनेकप्पकारानि अञ्ञाय अत्थानि, ततो ‘‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धान’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१८; सं॰ नि॰ २.२०) कङ्खाट्ठानियेसु विनेय्य कङ्खं विचिकिच्छं विनेत्वा विनासेत्वा एवं कतसब्बकिच्चो एको चरे खग्गविसाणकप्पोति।
Tatthāyaṃ saṅkhepattho – bahussutanti duvidho bahussuto tīsu piṭakesu atthato nikhilo pariyattibahussuto ca, maggaphalavijjābhiññāpaṭivedhako paṭivedhabahussuto ca. Āgatāgamo dhammadharo. Uḷārehi pana kāyavacīmanokammehi samannāgato uḷāro. Yuttapaṭibhāno ca muttapaṭibhāno ca yuttamuttapaṭibhāno ca paṭibhānavā. Pariyattiparipucchādhigamavasena vā tividho paṭibhānavā veditabbo. Yassa hi pariyatti paṭibhāti, so pariyattipaṭibhānavā. Yassa atthañca ñāṇañca lakkhaṇañca ṭhānāṭṭhānañca paripucchantassa paripucchā paṭibhāti, so paripucchāpaṭibhānavā. Yassa maggādayo paṭividdhā honti, so adhigamapaṭibhānavā. Taṃ evarūpaṃ bahussutaṃ dhammadharaṃ bhajetha mittaṃ uḷāraṃ paṭibhānavantaṃ. Tato tassānubhāvena attatthaparatthaubhayatthabhedato vā diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthabhedato vā anekappakārāni aññāya atthāni, tato ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’ntiādīsu (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) kaṅkhāṭṭhāniyesu vineyya kaṅkhaṃ vicikicchaṃ vinetvā vināsetvā evaṃ katasabbakicco eko care khaggavisāṇakappoti.
बहुस्सुतगाथावण्णना निट्ठिता।
Bahussutagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
११५. खिड्डं रतिन्ति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर विभूसकब्रह्मदत्तो नाम राजा पातोव यागुं वा भत्तं वा भुञ्जित्वा नानाविधविभूसनेहि अत्तानं विभूसापेत्वा महाआदासे सकलं सरीरं दिस्वा यं न इच्छति, तं अपनेत्वा अञ्ञेन विभूसनेन विभूसापेति। तस्स एकदिवसं एवं करोन्तस्स भत्तवेला मज्झन्हिका सम्पत्ता। विप्पकतविभूसितोव दुस्सपट्टेन सीसं वेठेत्वा भुञ्जित्वा दिवासेय्यं उपगञ्छि। पुनपि उट्ठहित्वा तथेव करोतो सूरियो ओग्गतो। एवं दुतियदिवसेपि ततियदिवसेपि। अथस्स एवं मण्डनप्पसुतस्स पिट्ठिरोगो उदपादि। तस्स एतदहोसि – ‘‘अहो रे, अहं सब्बथामेन विभूसन्तोपि इमस्मिं कप्पके विभूसने असन्तुट्ठो लोभं उप्पादेसिं, लोभो च नामेस अपायगमनीयो धम्मो, हन्दाहं लोभं निग्गण्हामी’’ति रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथमभासि।
115.Khiḍḍaṃ ratinti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira vibhūsakabrahmadatto nāma rājā pātova yāguṃ vā bhattaṃ vā bhuñjitvā nānāvidhavibhūsanehi attānaṃ vibhūsāpetvā mahāādāse sakalaṃ sarīraṃ disvā yaṃ na icchati, taṃ apanetvā aññena vibhūsanena vibhūsāpeti. Tassa ekadivasaṃ evaṃ karontassa bhattavelā majjhanhikā sampattā. Vippakatavibhūsitova dussapaṭṭena sīsaṃ veṭhetvā bhuñjitvā divāseyyaṃ upagañchi. Punapi uṭṭhahitvā tatheva karoto sūriyo oggato. Evaṃ dutiyadivasepi tatiyadivasepi. Athassa evaṃ maṇḍanappasutassa piṭṭhirogo udapādi. Tassa etadahosi – ‘‘aho re, ahaṃ sabbathāmena vibhūsantopi imasmiṃ kappake vibhūsane asantuṭṭho lobhaṃ uppādesiṃ, lobho ca nāmesa apāyagamanīyo dhammo, handāhaṃ lobhaṃ niggaṇhāmī’’ti rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthamabhāsi.
तत्थ खिड्डा च रति च पुब्बे वुत्ताव। कामसुखन्ति वत्थुकामसुखं। वत्थुकामापि हि सुखस्स विसयादिभावेन ‘‘सुख’’न्ति वुच्चन्ति। यथाह – ‘‘अत्थि रूपं सुखं सुखानुपतित’’न्ति (सं॰ नि॰ ३.६०)। एवमेतं खिड्डं रतिं कामसुखञ्च इमस्मिं ओकासलोके अनलङ्करित्वा अलन्ति अकत्वा, एतं तप्पकन्ति वा सारभूतन्ति वा एवं अग्गहेत्वा। अनपेक्खमानोति तेन अनलङ्करणेन अनपेक्खणसीलो अपिहालुको नित्तण्हो। विभूसट्ठाना विरतो सच्चवादीति तत्थ विभूता दुविधा – अगारिकविभूसा च अनगारिकविभूसा च। साटकवेठनमालागन्धादिविभूसा अगारिकविभूसा नाम। पत्तमण्डनादिविभूसा अनगारिकविभूसा। विभूसा एव विभूसट्ठानं, तस्मा विभूसट्ठाना तिविधाय विरतिया विरतो। अवितथवचनतो सच्चवादीति एवमत्थो दट्ठब्बो।
Tattha khiḍḍā ca rati ca pubbe vuttāva. Kāmasukhanti vatthukāmasukhaṃ. Vatthukāmāpi hi sukhassa visayādibhāvena ‘‘sukha’’nti vuccanti. Yathāha – ‘‘atthi rūpaṃ sukhaṃ sukhānupatita’’nti (saṃ. ni. 3.60). Evametaṃ khiḍḍaṃ ratiṃ kāmasukhañca imasmiṃ okāsaloke analaṅkaritvā alanti akatvā, etaṃ tappakanti vā sārabhūtanti vā evaṃ aggahetvā. Anapekkhamānoti tena analaṅkaraṇena anapekkhaṇasīlo apihāluko nittaṇho. Vibhūsaṭṭhānā virato saccavādīti tattha vibhūtā duvidhā – agārikavibhūsā ca anagārikavibhūsā ca. Sāṭakaveṭhanamālāgandhādivibhūsā agārikavibhūsā nāma. Pattamaṇḍanādivibhūsā anagārikavibhūsā. Vibhūsā eva vibhūsaṭṭhānaṃ, tasmā vibhūsaṭṭhānā tividhāya viratiyā virato. Avitathavacanato saccavādīti evamattho daṭṭhabbo.
विभूसट्ठानगाथावण्णना निट्ठिता।
Vibhūsaṭṭhānagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
११६. पुत्तञ्च दारन्ति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर रञ्ञो पुत्तो दहरकालेयेव अभिसित्तो रज्जं कारेसि। सो पठमगाथाय वुत्तपच्चेकबोधिसत्तो विय रज्जसिरिं अनुभवन्तो एकदिवसं चिन्तेसि – ‘‘अहं रज्जं कारेन्तो बहूनं दुक्खं करोमि, किं मे एकभत्तत्थाय इमिना पापेन, हन्द, सुखमुप्पादेमी’’ति रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथं अभासि।
116.Puttañcadāranti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira rañño putto daharakāleyeva abhisitto rajjaṃ kāresi. So paṭhamagāthāya vuttapaccekabodhisatto viya rajjasiriṃ anubhavanto ekadivasaṃ cintesi – ‘‘ahaṃ rajjaṃ kārento bahūnaṃ dukkhaṃ karomi, kiṃ me ekabhattatthāya iminā pāpena, handa, sukhamuppādemī’’ti rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ धनानीति मुत्तामणिवेळुरियसङ्खसिलापवाळरजतजातरूपादीनि रतनानि। धञ्ञानीति सालिवीहियवगोधुमकङ्गुवरककुद्रूसकप्पभेदानि सत्त सेसापरण्णानि च। बन्धवानीति ञातिबन्धुगोत्तबन्धुमित्तबन्धुसिप्पबन्धुवसेन चतुब्बिधबन्धवे। यथोधिकानीति सकसकओधिवसेन ठितानियेव। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Tattha dhanānīti muttāmaṇiveḷuriyasaṅkhasilāpavāḷarajatajātarūpādīni ratanāni. Dhaññānīti sālivīhiyavagodhumakaṅguvarakakudrūsakappabhedāni satta sesāparaṇṇāni ca. Bandhavānīti ñātibandhugottabandhumittabandhusippabandhuvasena catubbidhabandhave. Yathodhikānīti sakasakaodhivasena ṭhitāniyeva. Sesaṃ vuttanayamevāti.
पुत्तदारगाथावण्णना निट्ठिता।
Puttadāragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
११७. सङ्गो एसोति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर पादलोलब्रह्मदत्तो नाम राजा अहोसि। सो पातोव यागुं वा भत्तं वा भुञ्जित्वा तीसु पासादेसु तिविधानि नाटकानि पस्सति। तिविधा नाम नाटका पुब्बराजतो आगतं, अनन्तरराजतो आगतं, अत्तनो काले उट्ठितन्ति। सो एकदिवसं पातोव दहरनाटकपासादं गतो। ता नाटकित्थियो ‘‘राजानं रमापेस्सामा’’ति सक्कस्स देवानमिन्दस्स अच्छरायो विय अतिमनोहरं नच्चगीतवादितं पयोजेसुं। राजा ‘‘अनच्छरियमेतं दहरान’’न्ति असन्तुट्ठो हुत्वा मज्झिमनाटकपासादं गतो, तापि नाटकित्थियो तथेव अकंसु। सो तत्थपि तथेव असन्तुट्ठो हुत्वा महल्लकनाटकपासादं गतो , तापि तथेव अकंसु। राजा द्वे तयो राजपरिवट्टे अतीतानं तासं महल्लकभावेन अट्ठिकीळनसदिसं नच्चं दिस्वा गीतञ्च अमधुरं सुत्वा पुनदेव दहरनाटकपासादं, पुन मज्झिमनाटकपासादन्ति एवम्पि विचरित्वा कत्थचि असन्तुट्ठो चिन्तेसि – ‘‘इमा नाटकित्थियो सक्कं देवानमिन्दं अच्छरायो विय मं रमापेतुकामा सब्बथामेन नच्चगीतवादितं पयोजेसुं। स्वाहं कत्थचि असन्तुट्ठो लोभं वड्ढेमि। लोभो च नामेस अपायगमनीयो धम्मो, हन्दाहं लोभं निग्गण्हामी’’ति रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथं अभासि।
117.Saṅgo esoti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira pādalolabrahmadatto nāma rājā ahosi. So pātova yāguṃ vā bhattaṃ vā bhuñjitvā tīsu pāsādesu tividhāni nāṭakāni passati. Tividhā nāma nāṭakā pubbarājato āgataṃ, anantararājato āgataṃ, attano kāle uṭṭhitanti. So ekadivasaṃ pātova daharanāṭakapāsādaṃ gato. Tā nāṭakitthiyo ‘‘rājānaṃ ramāpessāmā’’ti sakkassa devānamindassa accharāyo viya atimanoharaṃ naccagītavāditaṃ payojesuṃ. Rājā ‘‘anacchariyametaṃ daharāna’’nti asantuṭṭho hutvā majjhimanāṭakapāsādaṃ gato, tāpi nāṭakitthiyo tatheva akaṃsu. So tatthapi tatheva asantuṭṭho hutvā mahallakanāṭakapāsādaṃ gato , tāpi tatheva akaṃsu. Rājā dve tayo rājaparivaṭṭe atītānaṃ tāsaṃ mahallakabhāvena aṭṭhikīḷanasadisaṃ naccaṃ disvā gītañca amadhuraṃ sutvā punadeva daharanāṭakapāsādaṃ, puna majjhimanāṭakapāsādanti evampi vicaritvā katthaci asantuṭṭho cintesi – ‘‘imā nāṭakitthiyo sakkaṃ devānamindaṃ accharāyo viya maṃ ramāpetukāmā sabbathāmena naccagītavāditaṃ payojesuṃ. Svāhaṃ katthaci asantuṭṭho lobhaṃ vaḍḍhemi. Lobho ca nāmesa apāyagamanīyo dhammo, handāhaṃ lobhaṃ niggaṇhāmī’’ti rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तस्सत्थो – सङ्गो एसोति अत्तनो उपभोगं निद्दिसति। सो हि सज्जन्ति तत्थ पाणिनो कद्दमे पविट्ठो हत्थी वियाति सङ्गो। परित्तमेत्थ सोख्यन्ति एत्थ पञ्चकामगुणूपभोगकाले विपरीतसञ्ञाय उप्पादेतब्बतो कामावचरधम्मपरियापन्नतो वा लामकट्ठेन सोख्यं परित्तं, विज्जुप्पभाय ओभासितनच्चदस्सनसुखं इव इत्तरं, तावकालिकन्ति वुत्तं होति। अप्पस्सादो दुक्खमेवेत्थ भिय्योति एत्थ च य्वायं ‘‘यं खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं कामानं अस्सादो’’ति (म॰ नि॰ १.१६६) वुत्तो, सो यमिदं ‘‘को च, भिक्खवे, कामानं आदीनवो, इध, भिक्खवे, कुलपुत्तो येन सिप्पट्ठानेन जीविकं कप्पेति, यदि मुद्दाय यदि गणनाया’’ति एवमादिना (म॰ नि॰ १.१६७) नयेनेत्थ दुक्खं वुत्तं, तं उपनिधाय अप्पो उदकबिन्दुमत्तो होति, अथ खो दुक्खमेव भिय्यो बहु, चतूसु समुद्देसु उदकसदिसं होति। तेन वुत्तं ‘‘अप्पस्सादो दुक्खमेवेत्थ भिय्यो’’ति। गळो एसोति अस्सादं दस्सेत्वा आकड्ढनवसेन बळिसो विय एसो, यदिदं पञ्चकामगुणा। इति ञत्वा मतिमाति एवं जानित्वा बुद्धिमा पण्डितो पुरिसो सब्बमेतं पहाय एको चरे खग्गविसाणकप्पोति।
Tassattho – saṅgo esoti attano upabhogaṃ niddisati. So hi sajjanti tattha pāṇino kaddame paviṭṭho hatthī viyāti saṅgo. Parittamettha sokhyanti ettha pañcakāmaguṇūpabhogakāle viparītasaññāya uppādetabbato kāmāvacaradhammapariyāpannato vā lāmakaṭṭhena sokhyaṃ parittaṃ, vijjuppabhāya obhāsitanaccadassanasukhaṃ iva ittaraṃ, tāvakālikanti vuttaṃ hoti. Appassādo dukkhamevettha bhiyyoti ettha ca yvāyaṃ ‘‘yaṃ kho, bhikkhave, ime pañca kāmaguṇe paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, ayaṃ kāmānaṃ assādo’’ti (ma. ni. 1.166) vutto, so yamidaṃ ‘‘ko ca, bhikkhave, kāmānaṃ ādīnavo, idha, bhikkhave, kulaputto yena sippaṭṭhānena jīvikaṃ kappeti, yadi muddāya yadi gaṇanāyā’’ti evamādinā (ma. ni. 1.167) nayenettha dukkhaṃ vuttaṃ, taṃ upanidhāya appo udakabindumatto hoti, atha kho dukkhameva bhiyyo bahu, catūsu samuddesu udakasadisaṃ hoti. Tena vuttaṃ ‘‘appassādo dukkhamevettha bhiyyo’’ti. Gaḷo esoti assādaṃ dassetvā ākaḍḍhanavasena baḷiso viya eso, yadidaṃ pañcakāmaguṇā. Iti ñatvā matimāti evaṃ jānitvā buddhimā paṇḍito puriso sabbametaṃ pahāya eko care khaggavisāṇakappoti.
सङ्गगाथावण्णना निट्ठिता।
Saṅgagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
११८. सन्दालयित्वानाति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर अनिवत्तब्रह्मदत्तो नाम राजा अहोसि। सो सङ्गामं ओतिण्णो अजिनित्वा अञ्ञं वा किच्चं आरद्धो अनिट्ठपेत्वा न निवत्तति, तस्मा नं एवं सञ्जानिंसु। सो एकदिवसं उय्यानं गच्छति। तेन च समयेन दवडाहो उट्ठासि। सो अग्गि सुक्खानि चेव हरितानि च तिणादीनि दहन्तो अनिवत्तमानो एव गच्छति। राजा तं दिस्वा तप्पटिभागनिमित्तं उप्पादेसि। ‘‘यथायं दवडाहो, एवमेव एकादसविधो अग्गि सब्बे सत्ते दहन्तो अनिवत्तमानो गच्छति महादुक्खं उप्पादेन्तो, कुदास्सु नामाहम्पि इमस्स दुक्खस्स निवत्तनत्थं अयं अग्गि विय अरियमग्गञाणग्गिना किलेसे दहन्तो अनिवत्तमानो गच्छेय्य’’न्ति? ततो मुहुत्तं गन्त्वा केवट्टे अद्दस नदियं मच्छे गण्हन्ते। तेसं जालन्तरे पविट्ठो एको महामच्छो जालं भेत्वा पलायि। ते ‘‘मच्छो जालं भेत्वा गतो’’ति सद्दमकंसु। राजा तम्पि वचनं सुत्वा तप्पटिभागनिमित्तं उप्पादेसि – ‘‘कुदास्सु नामाहम्पि अरियमग्गञाणेन तण्हादिट्ठिजालं भेत्वा असज्जमानो गच्छेय्य’’न्ति? सो रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं सच्छाकासि, इमञ्च उदानगाथमभासि।
118.Sandālayitvānāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira anivattabrahmadatto nāma rājā ahosi. So saṅgāmaṃ otiṇṇo ajinitvā aññaṃ vā kiccaṃ āraddho aniṭṭhapetvā na nivattati, tasmā naṃ evaṃ sañjāniṃsu. So ekadivasaṃ uyyānaṃ gacchati. Tena ca samayena davaḍāho uṭṭhāsi. So aggi sukkhāni ceva haritāni ca tiṇādīni dahanto anivattamāno eva gacchati. Rājā taṃ disvā tappaṭibhāganimittaṃ uppādesi. ‘‘Yathāyaṃ davaḍāho, evameva ekādasavidho aggi sabbe satte dahanto anivattamāno gacchati mahādukkhaṃ uppādento, kudāssu nāmāhampi imassa dukkhassa nivattanatthaṃ ayaṃ aggi viya ariyamaggañāṇagginā kilese dahanto anivattamāno gaccheyya’’nti? Tato muhuttaṃ gantvā kevaṭṭe addasa nadiyaṃ macche gaṇhante. Tesaṃ jālantare paviṭṭho eko mahāmaccho jālaṃ bhetvā palāyi. Te ‘‘maccho jālaṃ bhetvā gato’’ti saddamakaṃsu. Rājā tampi vacanaṃ sutvā tappaṭibhāganimittaṃ uppādesi – ‘‘kudāssu nāmāhampi ariyamaggañāṇena taṇhādiṭṭhijālaṃ bhetvā asajjamāno gaccheyya’’nti? So rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchākāsi, imañca udānagāthamabhāsi.
तस्सा दुतियपादे जालन्ति सुत्तमयं वुच्चति। अम्बूति उदकं, तत्थ चरतीति अम्बुचारी, मच्छस्सेतं अधिवचनं। सलिले अम्बुचारी सलिलम्बुचारी। तस्मिं नदीसलिले जालं भेत्वा गतअम्बुचारीवाति वुत्तं होति। ततियपादे दड्ढन्ति दड्ढट्ठानं वुच्चति। यथा अग्गि दड्ढट्ठानं पुन न निवत्तति, न तत्थ भिय्यो आगच्छति, एवं मग्गञाणग्गिना दड्ढकामगुणट्ठानं अनिवत्तमानो तत्थ भिय्यो अनागच्छन्तोति वुत्तं होति। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Tassā dutiyapāde jālanti suttamayaṃ vuccati. Ambūti udakaṃ, tattha caratīti ambucārī, macchassetaṃ adhivacanaṃ. Salile ambucārī salilambucārī. Tasmiṃ nadīsalile jālaṃ bhetvā gataambucārīvāti vuttaṃ hoti. Tatiyapāde daḍḍhanti daḍḍhaṭṭhānaṃ vuccati. Yathā aggi daḍḍhaṭṭhānaṃ puna na nivattati, na tattha bhiyyo āgacchati, evaṃ maggañāṇagginā daḍḍhakāmaguṇaṭṭhānaṃ anivattamāno tattha bhiyyo anāgacchantoti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayamevāti.
सन्दालगाथावण्णना निट्ठिता।
Sandālagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
११९. ओक्खित्तचक्खूति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर चक्खुलोलब्रह्मदत्तो नाम राजा पादलोलब्रह्मदत्तो विय नाटकदस्सनं अनुयुत्तो होति। अयं पन विसेसो – सो असन्तुट्ठो तत्थ तत्थ गच्छति। अयं तं तं नाटकं दिस्वा अतीव अभिनन्दित्वा नाटकदस्सनपरिवत्तनेन तण्हं वड्ढेन्तो विचरति। सो किर नाटकदस्सनत्थं आगतं अञ्ञतरं कुटुम्बियभरियं दिस्वा रागं उप्पादेसि। ततो संवेगं आपज्जित्वा पुन ‘‘अरे, अहं इमं तण्हं वड्ढेन्तो अपायपरिपूरको भविस्सामि, हन्द, नं निग्गण्हामी’’ति पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा अत्तनो पुरिमपटिपत्तिं गरहन्तो तप्पटिपक्खगुणदीपिकं इमं उदानगाथं अभासि।
119.Okkhittacakkhūti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira cakkhulolabrahmadatto nāma rājā pādalolabrahmadatto viya nāṭakadassanaṃ anuyutto hoti. Ayaṃ pana viseso – so asantuṭṭho tattha tattha gacchati. Ayaṃ taṃ taṃ nāṭakaṃ disvā atīva abhinanditvā nāṭakadassanaparivattanena taṇhaṃ vaḍḍhento vicarati. So kira nāṭakadassanatthaṃ āgataṃ aññataraṃ kuṭumbiyabhariyaṃ disvā rāgaṃ uppādesi. Tato saṃvegaṃ āpajjitvā puna ‘‘are, ahaṃ imaṃ taṇhaṃ vaḍḍhento apāyaparipūrako bhavissāmi, handa, naṃ niggaṇhāmī’’ti pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā attano purimapaṭipattiṃ garahanto tappaṭipakkhaguṇadīpikaṃ imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ ओक्खित्तचक्खूति हेट्ठाखित्तचक्खु, सत्तगीवट्ठिकानि पटिपाटिया ठपेत्वा परिवज्जनगहेतब्बदस्सनत्थं युगमत्तं पेक्खमानोति वुत्तं होति। न तु हनुकट्ठिना हदयट्ठिं सङ्घट्टेन्तो। एवञ्हि ओक्खित्तचक्खुता न समणसारुप्पा होति। न च पादलोलोति एकस्स दुतियो, द्विन्नं ततियोति एवं गणमज्झं पविसितुकामताय कण्डूयमानपादो विय अभवन्तो, दीघचारिकअनिवत्तचारिकविरतो। गुत्तिन्द्रियोति छसु इन्द्रियेसु इध मनिन्द्रियस्स विसुं वुत्तत्ता वुत्तावसेसवसेन च गोपितिन्द्रियो। रक्खितमानसानोति मानसं एव मानसानं, तं रक्खितमस्साति रक्खितमानसानो। यथा किलेसेहि न विलुप्पति, एवं रक्खितचित्तोति वुत्तं होति। अनवस्सुतोति इमाय पटिपत्तिया तेसु तेसु आरम्मणेसु किलेसअन्वस्सवविरहितो। अपरिडय्हमानोति किलेसग्गीहि अपरिडय्हमानो। बहिद्धा वा अनवस्सुतो, अज्झत्तं अपरिडय्हमानो। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Tattha okkhittacakkhūti heṭṭhākhittacakkhu, sattagīvaṭṭhikāni paṭipāṭiyā ṭhapetvā parivajjanagahetabbadassanatthaṃ yugamattaṃ pekkhamānoti vuttaṃ hoti. Na tu hanukaṭṭhinā hadayaṭṭhiṃ saṅghaṭṭento. Evañhi okkhittacakkhutā na samaṇasāruppā hoti. Na ca pādaloloti ekassa dutiyo, dvinnaṃ tatiyoti evaṃ gaṇamajjhaṃ pavisitukāmatāya kaṇḍūyamānapādo viya abhavanto, dīghacārikaanivattacārikavirato. Guttindriyoti chasu indriyesu idha manindriyassa visuṃ vuttattā vuttāvasesavasena ca gopitindriyo. Rakkhitamānasānoti mānasaṃ eva mānasānaṃ, taṃ rakkhitamassāti rakkhitamānasāno. Yathā kilesehi na viluppati, evaṃ rakkhitacittoti vuttaṃ hoti. Anavassutoti imāya paṭipattiyā tesu tesu ārammaṇesu kilesaanvassavavirahito. Apariḍayhamānoti kilesaggīhi apariḍayhamāno. Bahiddhā vā anavassuto, ajjhattaṃ apariḍayhamāno. Sesaṃ vuttanayamevāti.
ओक्खित्तचक्खुगाथावण्णना निट्ठिता।
Okkhittacakkhugāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१२०. ओहारयित्वाति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर अञ्ञोपि चातुमासिकब्रह्मदत्तो नाम राजा चतुमासे चतुमासे उय्यानकीळं गच्छति। सो एकदिवसं गिम्हानं मज्झिममासे उय्यानं पविसन्तो उय्यानद्वारे पत्तसञ्छन्नं पुप्फालङ्कतसाखाविटपं पारिच्छत्तककोविळारं दिस्वा एकं पुप्फं गहेत्वा उय्यानं पाविसि। ततो ‘‘रञ्ञा अग्गपुप्फं गहित’’न्ति अञ्ञतरोपि अमच्चो हत्थिक्खन्धे ठितो एकमेव पुप्फं अग्गहेसि। एतेनेवुपायेन सब्बो बलकायो अग्गहेसि। पुप्फेहि अनस्सादेन्ता पत्तम्पि गण्हिंसु। सो रुक्खो निप्पत्तपुप्फो खन्धमत्तोव अहोसि। राजा सायन्हसमये उय्याना निक्खमन्तो तं दिस्वा ‘‘किं कतो अयं रुक्खो, ममागमनवेलाय मणिवण्णसाखन्तरेसु पवाळसदिसपुप्फालङ्कतो अहोसि, इदानि निप्पत्तपुप्फो जातो’’ति चिन्तेन्तो तस्सेव अविदूरे अपुप्फितरुक्खं सञ्छन्नपलासं अद्दस। दिस्वा चस्स एतदहोसि – ‘‘अयं रुक्खो पुप्फभरितसाखत्ता बहुजनस्स लोभनीयो अहोसि, तेन मुहुत्तेनेव ब्यसनं पत्तो। अयं पनञ्ञो अलोभनीयत्ता तथेव ठितो। इदञ्चापि रज्जं पुप्फितरुक्खो विय लोभनीयं, भिक्खुभावो पन अपुप्फितरुक्खो विय अलोभनीयो। तस्मा याव इदम्पि अयं रुक्खो विय न विलुप्पति, ताव अयमञ्ञो सञ्छन्नपत्तो यथा पारिच्छत्तको, एवं कासावेन सञ्छन्नो हुत्वा पब्बजेय्य’’न्ति। सो रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथं अभासि।
120.Ohārayitvāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññopi cātumāsikabrahmadatto nāma rājā catumāse catumāse uyyānakīḷaṃ gacchati. So ekadivasaṃ gimhānaṃ majjhimamāse uyyānaṃ pavisanto uyyānadvāre pattasañchannaṃ pupphālaṅkatasākhāviṭapaṃ pāricchattakakoviḷāraṃ disvā ekaṃ pupphaṃ gahetvā uyyānaṃ pāvisi. Tato ‘‘raññā aggapupphaṃ gahita’’nti aññataropi amacco hatthikkhandhe ṭhito ekameva pupphaṃ aggahesi. Etenevupāyena sabbo balakāyo aggahesi. Pupphehi anassādentā pattampi gaṇhiṃsu. So rukkho nippattapuppho khandhamattova ahosi. Rājā sāyanhasamaye uyyānā nikkhamanto taṃ disvā ‘‘kiṃ kato ayaṃ rukkho, mamāgamanavelāya maṇivaṇṇasākhantaresu pavāḷasadisapupphālaṅkato ahosi, idāni nippattapuppho jāto’’ti cintento tasseva avidūre apupphitarukkhaṃ sañchannapalāsaṃ addasa. Disvā cassa etadahosi – ‘‘ayaṃ rukkho pupphabharitasākhattā bahujanassa lobhanīyo ahosi, tena muhutteneva byasanaṃ patto. Ayaṃ panañño alobhanīyattā tatheva ṭhito. Idañcāpi rajjaṃ pupphitarukkho viya lobhanīyaṃ, bhikkhubhāvo pana apupphitarukkho viya alobhanīyo. Tasmā yāva idampi ayaṃ rukkho viya na viluppati, tāva ayamañño sañchannapatto yathā pāricchattako, evaṃ kāsāvena sañchanno hutvā pabbajeyya’’nti. So rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ कासायवत्थो अभिनिक्खमित्वाति इमस्स पादस्स गेहा निक्खमित्वा कासायवत्थनिवत्थो हुत्वाति एवमत्थो वेदितब्बो। सेसं वुत्तनयेनेव सक्का विञ्ञातुन्ति न वित्थारितन्ति।
Tattha kāsāyavattho abhinikkhamitvāti imassa pādassa gehā nikkhamitvā kāsāyavatthanivattho hutvāti evamattho veditabbo. Sesaṃ vuttanayeneva sakkā viññātunti na vitthāritanti.
पारिच्छत्तकगाथावण्णना निट्ठिता।
Pāricchattakagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
ततियवग्गो निट्ठितो।
Tatiyavaggo niṭṭhito.
१२१. रसेसूति का उप्पत्ति? अञ्ञतरो किर बाराणसिराजा उय्याने अमच्चपुत्तेहि परिवुतो सिलापट्टपोक्खरणियं कीळति। तस्स सूदो सब्बमंसानं रसं गहेत्वा अतीव सुसङ्खतं अमतकप्पं अन्तरभत्तं पचित्वा उपनामेसि। सो तत्थ गेधमापन्नो कस्सचि किञ्चि अदत्वा अत्तनाव भुञ्जि। उदकं कीळन्तो अतिविकाले निक्खन्तो सीघं सीघं भुञ्जि। येहि सद्धिं पुब्बे भुञ्जति, न तेसं कञ्चि सरि। अथ पच्छा पटिसङ्खानं उप्पादेत्वा ‘‘अहो! मया पापं कतं, य्वायं रसतण्हाभिभूतो सब्बजनं विस्सरित्वा एककोव भुञ्जिं, हन्द, नं रसतण्हं निग्गण्हामी’’ति रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा अत्तनो पुरिमपटिपत्तिं गरहन्तो तप्पटिपक्खगुणदीपिकं इमं उदानगाथं अभासि।
121.Rasesūti kā uppatti? Aññataro kira bārāṇasirājā uyyāne amaccaputtehi parivuto silāpaṭṭapokkharaṇiyaṃ kīḷati. Tassa sūdo sabbamaṃsānaṃ rasaṃ gahetvā atīva susaṅkhataṃ amatakappaṃ antarabhattaṃ pacitvā upanāmesi. So tattha gedhamāpanno kassaci kiñci adatvā attanāva bhuñji. Udakaṃ kīḷanto ativikāle nikkhanto sīghaṃ sīghaṃ bhuñji. Yehi saddhiṃ pubbe bhuñjati, na tesaṃ kañci sari. Atha pacchā paṭisaṅkhānaṃ uppādetvā ‘‘aho! Mayā pāpaṃ kataṃ, yvāyaṃ rasataṇhābhibhūto sabbajanaṃ vissaritvā ekakova bhuñjiṃ, handa, naṃ rasataṇhaṃ niggaṇhāmī’’ti rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā attano purimapaṭipattiṃ garahanto tappaṭipakkhaguṇadīpikaṃ imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ रसेसूति अम्बिलमधुरतित्तककटुकलोणखारिककसावादिभेदेसु सायनीयेसु। गेधं अकरन्ति गिद्धिं अकरोन्तो, तण्हं अनुप्पादेन्तोति वुत्तं होति। अलोलोति ‘‘इदं सायिस्सामि, इदं सायिस्सामी’’ति एवं रसविसेसेसु अनाकुलो। अनञ्ञपोसीति पोसेतब्बकसद्धिविहारिकादिविरहितो। कायसन्धारणमत्तेन सन्तुट्ठोति वुत्तं होति। यथा वा पुब्बे उय्याने रसेसु गेधकरणसीलो अञ्ञपोसी आसिं, एवं अहुत्वा याय तण्हाय लोलो हुत्वा रसेसु गेधं करोति, तं तण्हं हित्वा आयतिं तण्हामूलकस्स अञ्ञस्स अत्तभावस्सानिब्बत्तापनेन अनञ्ञपोसीति वुत्तं होति। अथ वा अत्थभञ्जनकट्ठेन किलेसा ‘‘अञ्ञे’’ति वुच्चन्ति, तेसं अपोसनेन अनञ्ञपोसीति अयमेत्थ अत्थो। सपदानचारीति अवोक्कम्मचारी अनुपुब्बचारी, घरपटिपाटिं अछड्डेत्वा अड्ढकुलञ्च दलिद्दकुलञ्च निरन्तरं पिण्डाय पविसमानोति अत्थो। कुले कुले अप्पटिबद्धचित्तोति खत्तियकुलादीसु यत्थ कत्थचि किलेसवसेन अलग्गचित्तो, चन्दोपमो निच्चनवको हुत्वाति अत्थो। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Tattha rasesūti ambilamadhuratittakakaṭukaloṇakhārikakasāvādibhedesu sāyanīyesu. Gedhaṃ akaranti giddhiṃ akaronto, taṇhaṃ anuppādentoti vuttaṃ hoti. Aloloti ‘‘idaṃ sāyissāmi, idaṃ sāyissāmī’’ti evaṃ rasavisesesu anākulo. Anaññaposīti posetabbakasaddhivihārikādivirahito. Kāyasandhāraṇamattena santuṭṭhoti vuttaṃ hoti. Yathā vā pubbe uyyāne rasesu gedhakaraṇasīlo aññaposī āsiṃ, evaṃ ahutvā yāya taṇhāya lolo hutvā rasesu gedhaṃ karoti, taṃ taṇhaṃ hitvā āyatiṃ taṇhāmūlakassa aññassa attabhāvassānibbattāpanena anaññaposīti vuttaṃ hoti. Atha vā atthabhañjanakaṭṭhena kilesā ‘‘aññe’’ti vuccanti, tesaṃ aposanena anaññaposīti ayamettha attho. Sapadānacārīti avokkammacārī anupubbacārī, gharapaṭipāṭiṃ achaḍḍetvā aḍḍhakulañca daliddakulañca nirantaraṃ piṇḍāya pavisamānoti attho. Kule kule appaṭibaddhacittoti khattiyakulādīsu yattha katthaci kilesavasena alaggacitto, candopamo niccanavako hutvāti attho. Sesaṃ vuttanayamevāti.
रसगेधगाथावण्णना निट्ठिता।
Rasagedhagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१२२. पहाय पञ्चावरणानीति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर अञ्ञतरो राजा पठमज्झानलाभी अहोसि। सो झानानुरक्खणत्थं रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं पत्वा अत्तनो पटिपत्तिसम्पदं दीपेन्तो इमं उदानगाथं अभासि।
122.Pahāya pañcāvaraṇānīti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññataro rājā paṭhamajjhānalābhī ahosi. So jhānānurakkhaṇatthaṃ rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ patvā attano paṭipattisampadaṃ dīpento imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ पञ्चावरणानीति पञ्च नीवरणानि एव, तानि उरगसुत्ते (सु॰ नि॰ १ आदयो) अत्थतो वुत्तानि। तानि पन यस्मा अब्भादयो विय चन्दसूरिये चेतो आवरन्ति, तस्मा ‘‘आवरणानि चेतसो’’ति वुत्तानि। तानि उपचारेन वा अप्पनाय वा पहाय विजहित्वाति अत्थो । उपक्किलेसेति उपगम्म चित्तं विबाधेन्ते अकुसलधम्मे, वत्थोपमादीसु (म॰ नि॰ १.७० आदयो) वुत्ते अभिज्झादयो वा। ब्यपनुज्जाति पनुदित्वा, विपस्सनामग्गेन पजहित्वाति अत्थो। सब्बेति अनवसेसे। एवं समथविपस्सनासम्पन्नो पठममग्गेन दिट्ठिनिस्सयस्स पहीनत्ता अनिस्सितो, सेसमग्गेहि छेत्वा तेधातुकं सिनेहदोसं, तण्हारागन्ति वुत्तं होति। सिनेहो एव हि गुणपटिपक्खतो सिनेहदोसोति वुत्तो। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Tattha pañcāvaraṇānīti pañca nīvaraṇāni eva, tāni uragasutte (su. ni. 1 ādayo) atthato vuttāni. Tāni pana yasmā abbhādayo viya candasūriye ceto āvaranti, tasmā ‘‘āvaraṇāni cetaso’’ti vuttāni. Tāni upacārena vā appanāya vā pahāya vijahitvāti attho . Upakkileseti upagamma cittaṃ vibādhente akusaladhamme, vatthopamādīsu (ma. ni. 1.70 ādayo) vutte abhijjhādayo vā. Byapanujjāti panuditvā, vipassanāmaggena pajahitvāti attho. Sabbeti anavasese. Evaṃ samathavipassanāsampanno paṭhamamaggena diṭṭhinissayassa pahīnattā anissito, sesamaggehi chetvā tedhātukaṃ sinehadosaṃ, taṇhārāganti vuttaṃ hoti. Sineho eva hi guṇapaṭipakkhato sinehadosoti vutto. Sesaṃ vuttanayamevāti.
आवरणगाथावण्णना निट्ठिता।
Āvaraṇagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१२३. विपिट्ठिकत्वानाति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर अञ्ञतरो राजा चतुत्थज्झानलाभी अहोसि। सोपि झानानुरक्खणत्थं रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा अत्तनो पटिपत्तिसम्पदं दीपेन्तो इमं उदानगाथं अभासि।
123.Vipiṭṭhikatvānāti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññataro rājā catutthajjhānalābhī ahosi. Sopi jhānānurakkhaṇatthaṃ rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā attano paṭipattisampadaṃ dīpento imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ विपिट्ठिकत्वानाति पिट्ठितो कत्वा, छड्डेत्वा विजहित्वाति अत्थो । सुखञ्च दुक्खन्ति कायिकं सातासातं। सोमनस्सदोमनस्सन्ति चेतसिकं सातासातं। उपेक्खन्ति चतुत्थज्झानुपेक्खं। समथन्ति चतुत्थज्झानसमाधिं एव। विसुद्धन्ति पञ्चनीवरणवितक्कविचारपीतिसुखसङ्खातेहि नवहि पच्चनीकधम्मेहि विमुत्तत्ता अतिसुद्धं, निद्धन्तसुवण्णमिव विगतूपक्किलेसन्ति अत्थो।
Tattha vipiṭṭhikatvānāti piṭṭhito katvā, chaḍḍetvā vijahitvāti attho . Sukhañca dukkhanti kāyikaṃ sātāsātaṃ. Somanassadomanassanti cetasikaṃ sātāsātaṃ. Upekkhanti catutthajjhānupekkhaṃ. Samathanti catutthajjhānasamādhiṃ eva. Visuddhanti pañcanīvaraṇavitakkavicārapītisukhasaṅkhātehi navahi paccanīkadhammehi vimuttattā atisuddhaṃ, niddhantasuvaṇṇamiva vigatūpakkilesanti attho.
अयं पन योजना – विपिट्ठिकत्वान सुखञ्च दुक्खञ्च पुब्बेव, पठमज्झानूपचारेयेव दुक्खं ततियज्झानूपचारेयेव सुखन्ति अधिप्पायो। पुन आदितो वुत्तं च-कारं परतो नेत्वा ‘‘सोमनस्सं दोमनस्सञ्च विपिट्ठिकत्वान पुब्बेवा’’ति अधिकारो। तेन सोमनस्सं चतुत्थज्झानूपचारे, दोमनस्सञ्च दुतियज्झानूपचारेयेवाति दीपेति। एतानि हि एतेसं परियायतो पहानट्ठानानि। निप्परियायतो पन दुक्खस्स पठमज्झानं, दोमनस्सस्स दुतियज्झानं, सुखस्स ततियज्झानं, सोमनस्सस्स चतुत्थज्झानं पहानट्ठानं। यथाह – ‘‘पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति एत्थुप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झती’’तिआदिकं (सं॰ नि॰ ५.५१०) सब्बं अट्ठसालिनिया धम्मसङ्गहट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १६५) वुत्तं। यथा पुब्बेवाति तीसु पठमज्झानादीसु दुक्खदोमनस्ससुखानि विपिट्ठिकत्वा एवमेत्थ चतुत्थज्झाने सोमनस्सं विपिट्ठिकत्वा इमाय पटिपदाय लद्धानुपेक्खं समथं विसुद्धं एको चरेति। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Ayaṃ pana yojanā – vipiṭṭhikatvāna sukhañca dukkhañca pubbeva, paṭhamajjhānūpacāreyeva dukkhaṃ tatiyajjhānūpacāreyeva sukhanti adhippāyo. Puna ādito vuttaṃ ca-kāraṃ parato netvā ‘‘somanassaṃ domanassañca vipiṭṭhikatvāna pubbevā’’ti adhikāro. Tena somanassaṃ catutthajjhānūpacāre, domanassañca dutiyajjhānūpacāreyevāti dīpeti. Etāni hi etesaṃ pariyāyato pahānaṭṭhānāni. Nippariyāyato pana dukkhassa paṭhamajjhānaṃ, domanassassa dutiyajjhānaṃ, sukhassa tatiyajjhānaṃ, somanassassa catutthajjhānaṃ pahānaṭṭhānaṃ. Yathāha – ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati etthuppannaṃ dukkhindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhatī’’tiādikaṃ (saṃ. ni. 5.510) sabbaṃ aṭṭhasāliniyā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 165) vuttaṃ. Yathā pubbevāti tīsu paṭhamajjhānādīsu dukkhadomanassasukhāni vipiṭṭhikatvā evamettha catutthajjhāne somanassaṃ vipiṭṭhikatvā imāya paṭipadāya laddhānupekkhaṃ samathaṃ visuddhaṃ eko careti. Sesaṃ vuttanayamevāti.
विपिट्ठिगाथावण्णना निट्ठिता।
Vipiṭṭhigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१२४. आरद्धवीरियोति का उप्पत्ति? अञ्ञतरो किर पच्चन्तराजा सहस्सयोधबलकायो रज्जेन खुद्दको, पञ्ञाय महन्तो अहोसि। सो एकदिवसं ‘‘किञ्चापि अहं खुद्दको रज्जेन, पञ्ञवता पन सक्का सकलजम्बुदीपं गहेतु’’न्ति चिन्तेत्वा सामन्तरञ्ञो दूतं पाहेसि – ‘‘सत्ताहब्भन्तरे मे रज्जं वा देतु युद्धं वा’’ति। ततो सो अत्तनो अमच्चे सन्निपातापेत्वा आह – ‘‘मया तुम्हे अनापुच्छायेव साहसं कम्मं कतं, अमुकस्स रञ्ञो एवं पेसितं, किं कातब्ब’’न्ति? ते आहंसु – ‘‘सक्का, महाराज, सो दूतो निवत्तेतु’’न्ति। ‘‘न सक्का, गतो भविस्सती’’ति। ‘‘यदि एवं विनासितम्हा तया, तेन हि दुक्खं अञ्ञस्स सत्थेन मरितुं, हन्द, मयं अञ्ञमञ्ञं पहरित्वा मराम, अत्तानं पहरित्वा मराम, उब्बन्धाम, विसं खादामा’’ति। एवं एतेसु एकमेको मरणमेव संवण्णेति। ततो राजा ‘‘किं मे इमेहि, अत्थि, भणे, मय्हं योधा’’ति आह। अथ ‘‘अहं महाराज योधो, अहं महाराज योधो’’ति योधसहस्सं उट्ठहि।
124.Āraddhavīriyoti kā uppatti? Aññataro kira paccantarājā sahassayodhabalakāyo rajjena khuddako, paññāya mahanto ahosi. So ekadivasaṃ ‘‘kiñcāpi ahaṃ khuddako rajjena, paññavatā pana sakkā sakalajambudīpaṃ gahetu’’nti cintetvā sāmantarañño dūtaṃ pāhesi – ‘‘sattāhabbhantare me rajjaṃ vā detu yuddhaṃ vā’’ti. Tato so attano amacce sannipātāpetvā āha – ‘‘mayā tumhe anāpucchāyeva sāhasaṃ kammaṃ kataṃ, amukassa rañño evaṃ pesitaṃ, kiṃ kātabba’’nti? Te āhaṃsu – ‘‘sakkā, mahārāja, so dūto nivattetu’’nti. ‘‘Na sakkā, gato bhavissatī’’ti. ‘‘Yadi evaṃ vināsitamhā tayā, tena hi dukkhaṃ aññassa satthena marituṃ, handa, mayaṃ aññamaññaṃ paharitvā marāma, attānaṃ paharitvā marāma, ubbandhāma, visaṃ khādāmā’’ti. Evaṃ etesu ekameko maraṇameva saṃvaṇṇeti. Tato rājā ‘‘kiṃ me imehi, atthi, bhaṇe, mayhaṃ yodhā’’ti āha. Atha ‘‘ahaṃ mahārāja yodho, ahaṃ mahārāja yodho’’ti yodhasahassaṃ uṭṭhahi.
राजा ‘‘एते उपपरिक्खिस्सामी’’ति महन्तं चितकं सज्जापेत्वा आह – ‘‘मया, भणे, इदं साहसं कतं, तं मे अमच्चा पटिक्कोसन्ति, स्वाहं चितकं पविसिस्सामि। को मया सद्धिं पविसिस्सति, केन मय्हं जीवितं परिच्चत्त’’न्ति? एवं वुत्ते पञ्चसता योधा उट्ठहिंसु ‘‘मयं, महाराज, पविसिस्सामा’’ति। ततो राजा इतरे पञ्चसते आह – ‘‘तुम्हे दानि, ताता, किं करिस्सथा’’ति? ते आहंसु – ‘‘नायं, महाराज, पुरिसकारो, इत्थिचरिया एसा, अपिच महाराजेन पटिरञ्ञो दूतो पेसितो, ते मयं तेन रञ्ञा सद्धिं युज्झित्वा मरिस्सामा’’ति। ततो राजा ‘‘परिच्चत्तं तुम्हेहि मम जीवित’’न्ति चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा तेन योधसहस्सेन परिवुतो गन्त्वा रज्जसीमाय निसीदि।
Rājā ‘‘ete upaparikkhissāmī’’ti mahantaṃ citakaṃ sajjāpetvā āha – ‘‘mayā, bhaṇe, idaṃ sāhasaṃ kataṃ, taṃ me amaccā paṭikkosanti, svāhaṃ citakaṃ pavisissāmi. Ko mayā saddhiṃ pavisissati, kena mayhaṃ jīvitaṃ pariccatta’’nti? Evaṃ vutte pañcasatā yodhā uṭṭhahiṃsu ‘‘mayaṃ, mahārāja, pavisissāmā’’ti. Tato rājā itare pañcasate āha – ‘‘tumhe dāni, tātā, kiṃ karissathā’’ti? Te āhaṃsu – ‘‘nāyaṃ, mahārāja, purisakāro, itthicariyā esā, apica mahārājena paṭirañño dūto pesito, te mayaṃ tena raññā saddhiṃ yujjhitvā marissāmā’’ti. Tato rājā ‘‘pariccattaṃ tumhehi mama jīvita’’nti caturaṅginiṃ senaṃ sannayhitvā tena yodhasahassena parivuto gantvā rajjasīmāya nisīdi.
सोपि पटिराजा तं पवत्तिं सुत्वा ‘‘अरे, सो खुद्दकराजा मम दासस्सापि नप्पहोती’’ति दुस्सित्वा सब्बं बलकायं आदाय युज्झितुं निक्खमि। खुद्दकराजा तं अब्भुय्यातं दिस्वा बलकायं आह – ‘‘ताता, तुम्हे न बहुका, सब्बे सम्पिण्डित्वा असिचम्मं गहेत्वा सीघं इमस्स रञ्ञो पुरतो उजुकं एव गच्छथा’’ति। ते तथा अकंसु। अथस्स सा सेना द्विधा भिन्दित्वा अन्तरमदासि। ते तं राजानं जीवग्गाहं गहेत्वा अत्तनो रञ्ञो ‘‘तं मारेस्सामी’’ति आगच्छन्तस्स अदंसु। पटिराजा तं अभयं याचि। राजा तस्स अभयं दत्वा सपथं कारापेत्वा अत्तनो वसे कत्वा तेन सह अञ्ञं राजानं अब्भुग्गन्त्वा तस्स रज्जसीमाय ठत्वा पेसेसि – ‘‘रज्जं वा मे देतु युद्धं वा’’ति। सो ‘‘अहं एकयुद्धम्पि न सहामी’’ति रज्जं निय्यादेसि। एतेनुपायेन सब्बे राजानो गहेत्वा अन्ते बाराणसिराजानम्पि अग्गहेसि।
Sopi paṭirājā taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘are, so khuddakarājā mama dāsassāpi nappahotī’’ti dussitvā sabbaṃ balakāyaṃ ādāya yujjhituṃ nikkhami. Khuddakarājā taṃ abbhuyyātaṃ disvā balakāyaṃ āha – ‘‘tātā, tumhe na bahukā, sabbe sampiṇḍitvā asicammaṃ gahetvā sīghaṃ imassa rañño purato ujukaṃ eva gacchathā’’ti. Te tathā akaṃsu. Athassa sā senā dvidhā bhinditvā antaramadāsi. Te taṃ rājānaṃ jīvaggāhaṃ gahetvā attano rañño ‘‘taṃ māressāmī’’ti āgacchantassa adaṃsu. Paṭirājā taṃ abhayaṃ yāci. Rājā tassa abhayaṃ datvā sapathaṃ kārāpetvā attano vase katvā tena saha aññaṃ rājānaṃ abbhuggantvā tassa rajjasīmāya ṭhatvā pesesi – ‘‘rajjaṃ vā me detu yuddhaṃ vā’’ti. So ‘‘ahaṃ ekayuddhampi na sahāmī’’ti rajjaṃ niyyādesi. Etenupāyena sabbe rājāno gahetvā ante bārāṇasirājānampi aggahesi.
सो एकसतराजपरिवुतो सकलजम्बुदीपरज्जं अनुसासन्तो चिन्तेसि – ‘‘अहं पुब्बे खुद्दको अहोसिं, सोम्हि इदानि अत्तनो ञाणसम्पत्तिया सकलजम्बुदीपमण्डलस्स इस्सरो राजा जातो। तं खो पन मे ञाणं लोकियवीरियसम्पयुत्तं, नेव निब्बिदाय न विरागाय संवत्तति, यंनूनाहं इमिना ञाणेन लोकुत्तरधम्मं गवेसेय्य’’न्ति। ततो बाराणसिरञ्ञो रज्जं दत्वा पुत्तदारञ्च सकजनपदेयेव ठपेत्वा सब्बं पहाय पब्बजित्वा विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा अत्तनो वीरियसम्पत्तिं दीपेन्तो इमं उदानगाथं अभासि।
So ekasatarājaparivuto sakalajambudīparajjaṃ anusāsanto cintesi – ‘‘ahaṃ pubbe khuddako ahosiṃ, somhi idāni attano ñāṇasampattiyā sakalajambudīpamaṇḍalassa issaro rājā jāto. Taṃ kho pana me ñāṇaṃ lokiyavīriyasampayuttaṃ, neva nibbidāya na virāgāya saṃvattati, yaṃnūnāhaṃ iminā ñāṇena lokuttaradhammaṃ gaveseyya’’nti. Tato bārāṇasirañño rajjaṃ datvā puttadārañca sakajanapadeyeva ṭhapetvā sabbaṃ pahāya pabbajitvā vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ sacchikatvā attano vīriyasampattiṃ dīpento imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ आरद्धं वीरियं अस्साति आरद्धवीरियो। एतेन अत्तनो महावीरियतं दस्सेति। परमत्थो वुच्चति निब्बानं, परमत्थस्स पत्ति परमत्थपत्ति, तस्सा परमत्थपत्तिया। एतेन वीरियारम्भेन पत्तब्बं फलं दस्सेति। अलीनचित्तोति एतेन वीरियूपत्थम्भानं चित्तचेतसिकानं अलीनतं दस्सेति। अकुसीतवुत्तीति एतेन ठानचङ्कमादीसु कायस्स अनवसीदनं दस्सेति। दळ्हनिक्कमोति एतेन ‘‘कामं तचो च न्हारु चा’’ति (म॰ नि॰ २.१८४; अ॰ नि॰ २.५; महानि॰ १९६) एवं पवत्तं पदहनवीरियं दस्सेति, यं तं अनुपुब्बसिक्खादीसु पदहन्तो ‘‘कायेन चेव परमत्थसच्चं सच्छिकरोती’’ति वुच्चति। अथ वा एतेन मग्गसम्पयुत्तं वीरियं दस्सेति। तम्पि दळ्हञ्च भावनापारिपूरिगतत्ता, निक्कमो च सब्बसो पटिपक्खा निक्खन्तत्ता, तस्मा तंसमङ्गीपुग्गलोपि दळ्हो निक्कमो अस्साति ‘‘दळ्हनिक्कमो’’ति वुच्चति। थामबलूपपन्नोति मग्गक्खणे कायथामेन च ञाणबलेन च उपपन्नो। अथ वा थामभूतेन बलेन उपपन्नो, थिरञाणबलूपपन्नोति वुत्तं होति। एतेन तस्स वीरियस्स विपस्सनाञाणसम्पयोगं दीपेन्तो योगपधानभावं साधेति। पुब्बभागमज्झिमउक्कट्ठवीरियवसेन वा तयोपि पादा योजेतब्बा। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Tattha āraddhaṃ vīriyaṃ assāti āraddhavīriyo. Etena attano mahāvīriyataṃ dasseti. Paramattho vuccati nibbānaṃ, paramatthassa patti paramatthapatti, tassā paramatthapattiyā. Etena vīriyārambhena pattabbaṃ phalaṃ dasseti. Alīnacittoti etena vīriyūpatthambhānaṃ cittacetasikānaṃ alīnataṃ dasseti. Akusītavuttīti etena ṭhānacaṅkamādīsu kāyassa anavasīdanaṃ dasseti. Daḷhanikkamoti etena ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru cā’’ti (ma. ni. 2.184; a. ni. 2.5; mahāni. 196) evaṃ pavattaṃ padahanavīriyaṃ dasseti, yaṃ taṃ anupubbasikkhādīsu padahanto ‘‘kāyena ceva paramatthasaccaṃ sacchikarotī’’ti vuccati. Atha vā etena maggasampayuttaṃ vīriyaṃ dasseti. Tampi daḷhañca bhāvanāpāripūrigatattā, nikkamo ca sabbaso paṭipakkhā nikkhantattā, tasmā taṃsamaṅgīpuggalopi daḷho nikkamo assāti ‘‘daḷhanikkamo’’ti vuccati. Thāmabalūpapannoti maggakkhaṇe kāyathāmena ca ñāṇabalena ca upapanno. Atha vā thāmabhūtena balena upapanno, thirañāṇabalūpapannoti vuttaṃ hoti. Etena tassa vīriyassa vipassanāñāṇasampayogaṃ dīpento yogapadhānabhāvaṃ sādheti. Pubbabhāgamajjhimaukkaṭṭhavīriyavasena vā tayopi pādā yojetabbā. Sesaṃ vuttanayamevāti.
आरद्धवीरियगाथावण्णना निट्ठिता।
Āraddhavīriyagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१२५. पटिसल्लानन्ति का उप्पत्ति? इमिस्सा गाथाय आवरणगाथाय विय उप्पत्ति, नत्थि कोचि विसेसो। अत्थवण्णनाय पनस्सा पटिसल्लानन्ति तेहि तेहि सत्तसङ्खारेहि पटिनिवत्तित्वा सल्लानं, एकमन्तसेविता एकीभावो कायविवेकोति अत्थो। झानन्ति पच्चनीकझापनतो आरम्मणलक्खणूपनिज्झानतो च चित्तविवेको वुच्चति। तत्थ अट्ठ समापत्तियो नीवरणादिपच्चनीकझापनतो कसिणादिआरम्मणूपनिज्झानतो च ‘‘झान’’न्ति वुच्चति। विपस्सनामग्गफलानि सत्तसञ्ञादिपच्चनीकझापनतो लक्खणूपनिज्झानतो च ‘‘झान’’नि वुच्चति। इध पन आरम्मणूपनिज्झानमेव अधिप्पेतं। एवमेतं पटिसल्लानञ्च झानञ्च अरिञ्चमानो अजहमानो अनिस्सज्जमानो। धम्मेसूति विपस्सनूपगेसु पञ्चक्खन्धादिधम्मेसु। निच्चन्ति सततं समितं अब्बोकिण्णं। अनुधम्मचारीति ते धम्मे आरब्भ पवत्तनेन अनुगतं विपस्सनाधम्मं चरमानो। अथ वा धम्मेसूति एत्थ धम्माति नवलोकुत्तरधम्मा, तेसं धम्मानं अनुलोमो धम्मोति अनुधम्मो, विपस्सनायेतं अधिवचनं। तत्थ ‘‘धम्मानं निच्चं अनुधम्मचारी’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धसुखत्थं विभत्तिब्यत्तयेन ‘‘धम्मेसू’’ति वुत्तं सिया। आदीनवं सम्मसिता भवेसूति ताय अनुधम्मचारितासङ्खाताय विपस्सनाय अनिच्चाकारादिदोसं तीसु भवेसु समनुपस्सन्तो एवं इमाय कायचित्तविवेकसिखापत्तविपस्सनासङ्खाताय पटिपदाय अधिगतोति वत्तब्बो एको चरेति एवं योजना वेदितब्बा।
125.Paṭisallānanti kā uppatti? Imissā gāthāya āvaraṇagāthāya viya uppatti, natthi koci viseso. Atthavaṇṇanāya panassā paṭisallānanti tehi tehi sattasaṅkhārehi paṭinivattitvā sallānaṃ, ekamantasevitā ekībhāvo kāyavivekoti attho. Jhānanti paccanīkajhāpanato ārammaṇalakkhaṇūpanijjhānato ca cittaviveko vuccati. Tattha aṭṭha samāpattiyo nīvaraṇādipaccanīkajhāpanato kasiṇādiārammaṇūpanijjhānato ca ‘‘jhāna’’nti vuccati. Vipassanāmaggaphalāni sattasaññādipaccanīkajhāpanato lakkhaṇūpanijjhānato ca ‘‘jhāna’’ni vuccati. Idha pana ārammaṇūpanijjhānameva adhippetaṃ. Evametaṃ paṭisallānañca jhānañca ariñcamāno ajahamāno anissajjamāno. Dhammesūti vipassanūpagesu pañcakkhandhādidhammesu. Niccanti satataṃ samitaṃ abbokiṇṇaṃ. Anudhammacārīti te dhamme ārabbha pavattanena anugataṃ vipassanādhammaṃ caramāno. Atha vā dhammesūti ettha dhammāti navalokuttaradhammā, tesaṃ dhammānaṃ anulomo dhammoti anudhammo, vipassanāyetaṃ adhivacanaṃ. Tattha ‘‘dhammānaṃ niccaṃ anudhammacārī’’ti vattabbe gāthābandhasukhatthaṃ vibhattibyattayena ‘‘dhammesū’’ti vuttaṃ siyā. Ādīnavaṃ sammasitā bhavesūti tāya anudhammacāritāsaṅkhātāya vipassanāya aniccākārādidosaṃ tīsu bhavesu samanupassanto evaṃ imāya kāyacittavivekasikhāpattavipassanāsaṅkhātāya paṭipadāya adhigatoti vattabbo eko careti evaṃ yojanā veditabbā.
पटिसल्लानगाथावण्णना निट्ठिता।
Paṭisallānagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१२६. तण्हक्खयन्ति का उप्पत्ति? अञ्ञतरो किर बाराणसिराजा महच्चराजानुभावेन नगरं पदक्खिणं करोति। तस्स सरीरसोभाय आवज्जितहदया सत्ता पुरतो गच्छन्तापि निवत्तित्वा तमेव उल्लोकेन्ति, पच्छतो गच्छन्तापि, उभोहि पस्सेहि गच्छन्तापि। पकतिया एव हि बुद्धदस्सने पुण्णचन्दसमुद्दराजदस्सने च अतित्तो लोको। अथ अञ्ञतरा कुटुम्बियभरियापि उपरिपासादगता सीहपञ्जरं विवरित्वा ओलोकयमाना अट्ठासि। राजा तं दिस्वा पटिबद्धचित्तो हुत्वा अमच्चं आणापेसि – ‘‘जानाहि ताव, भणे, ‘अयं इत्थी ससामिका वा असामिका वा’’’ति? सो ञत्वा ‘‘ससामिका, देवा’’ति आरोचेसि। अथ राजा चिन्तेसि – ‘‘इमा वीसतिसहस्सनाटकित्थियो देवच्छरायो विय मं एव एकं अभिरमापेन्ति, सो दानाहं एतापि अतुस्सित्वा परस्स इत्थिया तण्हं उप्पादेसिं। सा उप्पन्ना अपायमेव आकड्ढती’’ति तण्हाय आदीनवं दिस्वा ‘‘हन्द, नं निग्गण्हामी’’ति रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथं अभासि।
126.Taṇhakkhayanti kā uppatti? Aññataro kira bārāṇasirājā mahaccarājānubhāvena nagaraṃ padakkhiṇaṃ karoti. Tassa sarīrasobhāya āvajjitahadayā sattā purato gacchantāpi nivattitvā tameva ullokenti, pacchato gacchantāpi, ubhohi passehi gacchantāpi. Pakatiyā eva hi buddhadassane puṇṇacandasamuddarājadassane ca atitto loko. Atha aññatarā kuṭumbiyabhariyāpi uparipāsādagatā sīhapañjaraṃ vivaritvā olokayamānā aṭṭhāsi. Rājā taṃ disvā paṭibaddhacitto hutvā amaccaṃ āṇāpesi – ‘‘jānāhi tāva, bhaṇe, ‘ayaṃ itthī sasāmikā vā asāmikā vā’’’ti? So ñatvā ‘‘sasāmikā, devā’’ti ārocesi. Atha rājā cintesi – ‘‘imā vīsatisahassanāṭakitthiyo devaccharāyo viya maṃ eva ekaṃ abhiramāpenti, so dānāhaṃ etāpi atussitvā parassa itthiyā taṇhaṃ uppādesiṃ. Sā uppannā apāyameva ākaḍḍhatī’’ti taṇhāya ādīnavaṃ disvā ‘‘handa, naṃ niggaṇhāmī’’ti rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ तण्हक्खयन्ति निब्बानं, एवं दिट्ठादीनवाय वा तण्हाय अप्पवत्तिं। अप्पमत्तोति सातच्चकारी, सक्कच्चकारी। अनेळमूगोति अलालामुखो। अथ वा अनेळो च अमूगो च, पण्डितो ब्यत्तोति वुत्तं होति। हितसुखसम्पापकं सुतमस्स अत्थीति सुतवा, आगमसम्पन्नोति वुत्तं होति। सतीमाति चिरकतादीनं अनुस्सरिता। सङ्खातधम्मोति धम्मूपपरिक्खाय परिञ्ञातधम्मो। नियतोति अरियमग्गेन नियतभावप्पत्तो। पधानवाति सम्मप्पधानवीरियसम्पन्नो। उप्पटिपाटिया एस पाठो योजेतब्बो। एवमेव तेहि अप्पमादादीहि समन्नागतो नियामसम्पापकेन पधानेन पधानवा, तेन पधानेन सम्पत्तनियामतो नियतो, ततो अरहत्तप्पत्तिया सङ्खातधम्मो। अरहा हि पुन सङ्खातब्बाभावतो ‘‘सङ्खातधम्मो’’ति वुच्चति। यथाह – ‘‘ये च सङ्खातधम्मासे, ये च सेखा पुथू इधा’’ति (सु॰ नि॰ १०४४; चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस ७)। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Tattha taṇhakkhayanti nibbānaṃ, evaṃ diṭṭhādīnavāya vā taṇhāya appavattiṃ. Appamattoti sātaccakārī, sakkaccakārī. Aneḷamūgoti alālāmukho. Atha vā aneḷo ca amūgo ca, paṇḍito byattoti vuttaṃ hoti. Hitasukhasampāpakaṃ sutamassa atthīti sutavā, āgamasampannoti vuttaṃ hoti. Satīmāti cirakatādīnaṃ anussaritā. Saṅkhātadhammoti dhammūpaparikkhāya pariññātadhammo. Niyatoti ariyamaggena niyatabhāvappatto. Padhānavāti sammappadhānavīriyasampanno. Uppaṭipāṭiyā esa pāṭho yojetabbo. Evameva tehi appamādādīhi samannāgato niyāmasampāpakena padhānena padhānavā, tena padhānena sampattaniyāmato niyato, tato arahattappattiyā saṅkhātadhammo. Arahā hi puna saṅkhātabbābhāvato ‘‘saṅkhātadhammo’’ti vuccati. Yathāha – ‘‘ye ca saṅkhātadhammāse, ye ca sekhā puthū idhā’’ti (su. ni. 1044; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 7). Sesaṃ vuttanayamevāti.
तण्हक्खयगाथावण्णना निट्ठिता।
Taṇhakkhayagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१२७. सीहोवाति का उप्पत्ति? अञ्ञतरस्स किर बाराणसिरञ्ञो दूरे उय्यानं होति, सो पगेव उट्ठाय उय्यानं गच्छन्तो अन्तरामग्गे याना ओरुय्ह उदकट्ठानं उपगतो ‘‘मुखं धोविस्सामी’’ति। तस्मिञ्च पदेसे सीही सीहपोतकं जनेत्वा गोचराय गता। राजपुरिसो तं दिस्वा ‘‘सीहपोतको, देवा’’ति आरोचेसि। राजा ‘‘सीहो किर कस्सचि न भायती’’ति तं उपपरिक्खितुं भेरिआदीनि आकोटापेसि, सीहपोतको तं सद्दं सुत्वापि तथेव सयि। अथ यावततियं आकोटापेसि। सो ततियवारे सीसं उक्खिपित्वा सब्बं परिसं ओलोकेत्वा तथेव सयि। अथ राजा ‘‘यावस्स माता नागच्छति, ताव गच्छामा’’ति वत्वा गच्छन्तो चिन्तेसि – ‘‘तदहुजातोपि सीहपोतको न सन्तसति न भायति, कुदास्सु नामाहम्पि तण्हादिट्ठिपरितासं छड्डेत्वा न सन्तसेय्यं न भायेय्य’’न्ति? सो तं आरम्मणं गहेत्वा गच्छन्तो पुन केवट्टेहि मच्छे गहेत्वा साखासु बन्धित्वा पसारिते जाले वातं असङ्गंयेव गच्छमानं दिस्वा तस्मिं निमित्तं अग्गहेसि – ‘‘कुदास्सु नामाहम्पि तण्हादिट्ठिमोहजालं फालेत्वा एवं असज्जमानो गच्छेय्य’’न्ति?
127.Sīhovāti kā uppatti? Aññatarassa kira bārāṇasirañño dūre uyyānaṃ hoti, so pageva uṭṭhāya uyyānaṃ gacchanto antarāmagge yānā oruyha udakaṭṭhānaṃ upagato ‘‘mukhaṃ dhovissāmī’’ti. Tasmiñca padese sīhī sīhapotakaṃ janetvā gocarāya gatā. Rājapuriso taṃ disvā ‘‘sīhapotako, devā’’ti ārocesi. Rājā ‘‘sīho kira kassaci na bhāyatī’’ti taṃ upaparikkhituṃ bheriādīni ākoṭāpesi, sīhapotako taṃ saddaṃ sutvāpi tatheva sayi. Atha yāvatatiyaṃ ākoṭāpesi. So tatiyavāre sīsaṃ ukkhipitvā sabbaṃ parisaṃ oloketvā tatheva sayi. Atha rājā ‘‘yāvassa mātā nāgacchati, tāva gacchāmā’’ti vatvā gacchanto cintesi – ‘‘tadahujātopi sīhapotako na santasati na bhāyati, kudāssu nāmāhampi taṇhādiṭṭhiparitāsaṃ chaḍḍetvā na santaseyyaṃ na bhāyeyya’’nti? So taṃ ārammaṇaṃ gahetvā gacchanto puna kevaṭṭehi macche gahetvā sākhāsu bandhitvā pasārite jāle vātaṃ asaṅgaṃyeva gacchamānaṃ disvā tasmiṃ nimittaṃ aggahesi – ‘‘kudāssu nāmāhampi taṇhādiṭṭhimohajālaṃ phāletvā evaṃ asajjamāno gaccheyya’’nti?
अथ उय्यानं गन्त्वा सिलापट्टपोक्खरणिया तीरे निसिन्नो वातब्भाहतानि पदुमानि ओनमित्वा उदकं फुसित्वा वातविगमे पुन यथाठाने ठितानि उदकेन अनुपलित्तानि दिस्वा तस्मिं निमित्तं अग्गहेसि – ‘‘कुदास्सु नामाहम्पि यथा एतानि उदके जातानि उदकेन अनुपलित्तानि तिट्ठन्ति। एवं लोके जातो लोकेन अनुपलित्तो तिट्ठेय्य’’न्ति। सो पुनप्पुनं ‘‘यथा सीहो वातो पदुमानि, एवं असन्तसन्तेन असज्जमानेन अनुपलित्तेन भवितब्ब’’न्ति चिन्तेत्वा रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथं अभासि।
Atha uyyānaṃ gantvā silāpaṭṭapokkharaṇiyā tīre nisinno vātabbhāhatāni padumāni onamitvā udakaṃ phusitvā vātavigame puna yathāṭhāne ṭhitāni udakena anupalittāni disvā tasmiṃ nimittaṃ aggahesi – ‘‘kudāssu nāmāhampi yathā etāni udake jātāni udakena anupalittāni tiṭṭhanti. Evaṃ loke jāto lokena anupalitto tiṭṭheyya’’nti. So punappunaṃ ‘‘yathā sīho vāto padumāni, evaṃ asantasantena asajjamānena anupalittena bhavitabba’’nti cintetvā rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ सीहोति चत्तारो सीहा – तिणसीहो, पण्डुसीहो, काळसीहो, केसरसीहोति। तेसं केसरसीहो अग्गमक्खायति। सो इध अधिप्पेतो। वातो पुरत्थिमादिवसेन अनेकविधो। पदुमं रत्तसेतादिवसेन। तेसु यो कोचि वातो यं किञ्चि पदुमञ्च वट्टतियेव। तत्थ यस्मा सन्तासो नाम अत्तसिनेहेन होति, अत्तसिनेहो च नाम तण्हालेपो, सोपि दिट्ठिसम्पयुत्तेन वा दिट्ठिविप्पयुत्तेन वा लोभेन होति, सोपि च तण्हायेव। सज्जनं पन तत्थ उपपरिक्खादिविरहितस्स मोहेन होति, मोहो च अविज्जा। तत्थ समथेन तण्हाय पहानं, विपस्सनाय अविज्जाय। तस्मा समथेन अत्तसिनेहं पहाय सीहोव सद्देसु अनिच्चदुक्खादीसु असन्तसन्तो, विपस्सनाय मोहं पहाय वातोव जालम्हि खन्धायतनादीसु असज्जमानो, समथेनेव लोभं लोभसम्पयुत्तदिट्ठिञ्च पहाय, पदुमंव तोयेन सब्बभवभोगलोभेन अलिप्पमानो। एत्थ च समथस्स सीलं पदट्ठानं, समथो समाधिस्स, समाधि विपस्सनायाति एवं द्वीसु धम्मेसु सिद्धेसु तयो खन्धा सिद्धाव होन्ति। तत्थ सीलक्खन्धेन सूरो होति। सो सीहोव सद्देसु आघातवत्थूसु कुज्झितुकामताय न सन्तसति, पञ्ञाक्खन्धेन पटिविद्धसभावो वातोव जालम्हि खन्धादिधम्मभेदे न सज्जति, समाधिक्खन्धेन वीतरागो पदुमंव तोयेन रागेन न लिप्पति। एवं समथविपस्सनाहि सीलसमाधिपञ्ञाक्खन्धेहि च यथासम्भवं तण्हाविज्जानं तिण्णञ्च अकुसलमूलानं पहानवसेन असन्तसन्तो असज्जमानो अलिप्पमानो च वेदितब्बो। सेसं वुत्तनयमेवाति।
Tattha sīhoti cattāro sīhā – tiṇasīho, paṇḍusīho, kāḷasīho, kesarasīhoti. Tesaṃ kesarasīho aggamakkhāyati. So idha adhippeto. Vāto puratthimādivasena anekavidho. Padumaṃ rattasetādivasena. Tesu yo koci vāto yaṃ kiñci padumañca vaṭṭatiyeva. Tattha yasmā santāso nāma attasinehena hoti, attasineho ca nāma taṇhālepo, sopi diṭṭhisampayuttena vā diṭṭhivippayuttena vā lobhena hoti, sopi ca taṇhāyeva. Sajjanaṃ pana tattha upaparikkhādivirahitassa mohena hoti, moho ca avijjā. Tattha samathena taṇhāya pahānaṃ, vipassanāya avijjāya. Tasmā samathena attasinehaṃ pahāya sīhova saddesu aniccadukkhādīsu asantasanto, vipassanāya mohaṃ pahāya vātova jālamhi khandhāyatanādīsu asajjamāno, samatheneva lobhaṃ lobhasampayuttadiṭṭhiñca pahāya, padumaṃva toyena sabbabhavabhogalobhena alippamāno. Ettha ca samathassa sīlaṃ padaṭṭhānaṃ, samatho samādhissa, samādhi vipassanāyāti evaṃ dvīsu dhammesu siddhesu tayo khandhā siddhāva honti. Tattha sīlakkhandhena sūro hoti. So sīhova saddesu āghātavatthūsu kujjhitukāmatāya na santasati, paññākkhandhena paṭividdhasabhāvo vātova jālamhi khandhādidhammabhede na sajjati, samādhikkhandhena vītarāgo padumaṃva toyena rāgena na lippati. Evaṃ samathavipassanāhi sīlasamādhipaññākkhandhehi ca yathāsambhavaṃ taṇhāvijjānaṃ tiṇṇañca akusalamūlānaṃ pahānavasena asantasanto asajjamāno alippamāno ca veditabbo. Sesaṃ vuttanayamevāti.
सीहादिगाथावण्णना निट्ठिता।
Sīhādigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१२८. सीहो यथाति का उप्पत्ति? अञ्ञतरो किर बाराणसिराजा पच्चन्तं कुपितं वूपसमेतुं गामानुगामिमग्गं छड्डेत्वा उजुं अटविमग्गं गहेत्वा महतिया सेनाय गच्छति। तेन च समयेन अञ्ञतरस्मिं पब्बतपादे सीहो बालसूरियातपं तप्पमानो निपन्नो होति। तं दिस्वा राजपुरिसा रञ्ञो आरोचेसुं। राजा ‘‘सीहो किर न सन्तसती’’ति भेरिपणवादिसद्दं कारापेसि, सीहो तथेव निपज्जि। दुतियम्पि कारापेसि, सीहो तथेव निपज्जि। ततियम्पि कारापेसि, तदा ‘‘सीहो मम पटिसत्तु अत्थी’’ति चतूहि पादेहि सुप्पतिट्ठितं पतिट्ठहित्वा सीहनादं नदि। तं सुत्वा हत्थारोहादयो हत्थिआदीहि ओरोहित्वा तिणगहनानि पविट्ठा, हत्थिअस्सगणा दिसाविदिसा पलाता। रञ्ञो हत्थीपि राजानं गहेत्वा वनगहनानि पोथयमानो पलायि । राजा तं सन्धारेतुं असक्कोन्तो रुक्खसाखाय ओलम्बित्वा पथविं पतित्वा एकपदिकमग्गेन गच्छन्तो पच्चेकबुद्धानं वसनट्ठानं पापुणि। तत्थ पच्चेकबुद्धे पुच्छि – ‘‘अपि, भन्ते, सद्दमस्सुत्था’’ति? ‘‘आम, महाराजा’’ति। ‘‘कस्स सद्दं, भन्ते’’ति? ‘‘पठमं भेरिसङ्खादीनं, पच्छा सीहस्सा’’ति । ‘‘न भायित्थ, भन्ते’’ति। ‘‘न मयं, महाराज, कस्सचि सद्दस्स भायामा’’ति। ‘‘सक्का पन, भन्ते, मय्हम्पि एदिसं कातु’’न्ति? ‘‘सक्का, महाराज, सचे पब्बजिस्ससी’’ति। ‘‘पब्बजामि, भन्ते’’ति। ततो नं पब्बाजेत्वा पुब्बे वुत्तनयेनेव आभिसमाचारिकं सिक्खापेसुं। सोपि पुब्बे वुत्तनयेनेव विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथं अभासि।
128.Sīho yathāti kā uppatti? Aññataro kira bārāṇasirājā paccantaṃ kupitaṃ vūpasametuṃ gāmānugāmimaggaṃ chaḍḍetvā ujuṃ aṭavimaggaṃ gahetvā mahatiyā senāya gacchati. Tena ca samayena aññatarasmiṃ pabbatapāde sīho bālasūriyātapaṃ tappamāno nipanno hoti. Taṃ disvā rājapurisā rañño ārocesuṃ. Rājā ‘‘sīho kira na santasatī’’ti bheripaṇavādisaddaṃ kārāpesi, sīho tatheva nipajji. Dutiyampi kārāpesi, sīho tatheva nipajji. Tatiyampi kārāpesi, tadā ‘‘sīho mama paṭisattu atthī’’ti catūhi pādehi suppatiṭṭhitaṃ patiṭṭhahitvā sīhanādaṃ nadi. Taṃ sutvā hatthārohādayo hatthiādīhi orohitvā tiṇagahanāni paviṭṭhā, hatthiassagaṇā disāvidisā palātā. Rañño hatthīpi rājānaṃ gahetvā vanagahanāni pothayamāno palāyi . Rājā taṃ sandhāretuṃ asakkonto rukkhasākhāya olambitvā pathaviṃ patitvā ekapadikamaggena gacchanto paccekabuddhānaṃ vasanaṭṭhānaṃ pāpuṇi. Tattha paccekabuddhe pucchi – ‘‘api, bhante, saddamassutthā’’ti? ‘‘Āma, mahārājā’’ti. ‘‘Kassa saddaṃ, bhante’’ti? ‘‘Paṭhamaṃ bherisaṅkhādīnaṃ, pacchā sīhassā’’ti . ‘‘Na bhāyittha, bhante’’ti. ‘‘Na mayaṃ, mahārāja, kassaci saddassa bhāyāmā’’ti. ‘‘Sakkā pana, bhante, mayhampi edisaṃ kātu’’nti? ‘‘Sakkā, mahārāja, sace pabbajissasī’’ti. ‘‘Pabbajāmi, bhante’’ti. Tato naṃ pabbājetvā pubbe vuttanayeneva ābhisamācārikaṃ sikkhāpesuṃ. Sopi pubbe vuttanayeneva vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ सहना च हनना च सीघजवत्ता च सीहो। केसरसीहोव इध अधिप्पेतो। दाठा बलमस्स अत्थीति दाठबली। पसय्ह अभिभुय्याति उभयं चारी-सद्देन सह योजेतब्बं पसय्हचारी अभिभुय्यचारीति। तत्थ पसय्ह निग्गहेत्वा चरणेन पसय्हचारी, अभिभवित्वा सन्तासेत्वा वसीकत्वा चरणेन अभिभुय्यचारी। स्वायं कायबलेन पसय्हचारी, तेजसा अभिभुय्यचारी, तत्थ सचे कोचि वदेय्य – ‘‘किं पसय्ह अभिभुय्य चारी’’ति, ततो मिगानन्ति सामिवचनं उपयोगत्थे कत्वा ‘‘मिगे पसय्ह अभिभुय्य चारी’’ति पटिवत्तब्बं। पन्तानीति दूरानि। सेनासनानीति वसनट्ठानानि। सेसं वुत्तनयेनेव सक्का जानितुन्ति न वित्थारितन्ति।
Tattha sahanā ca hananā ca sīghajavattā ca sīho. Kesarasīhova idha adhippeto. Dāṭhā balamassa atthīti dāṭhabalī. Pasayha abhibhuyyāti ubhayaṃ cārī-saddena saha yojetabbaṃ pasayhacārī abhibhuyyacārīti. Tattha pasayha niggahetvā caraṇena pasayhacārī, abhibhavitvā santāsetvā vasīkatvā caraṇena abhibhuyyacārī. Svāyaṃ kāyabalena pasayhacārī, tejasā abhibhuyyacārī, tattha sace koci vadeyya – ‘‘kiṃ pasayha abhibhuyya cārī’’ti, tato migānanti sāmivacanaṃ upayogatthe katvā ‘‘mige pasayha abhibhuyya cārī’’ti paṭivattabbaṃ. Pantānīti dūrāni. Senāsanānīti vasanaṭṭhānāni. Sesaṃ vuttanayeneva sakkā jānitunti na vitthāritanti.
दाठबलीगाथावण्णना निट्ठिता।
Dāṭhabalīgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१२९. मेत्तं उपेक्खन्ति का उप्पत्ति? अञ्ञतरो किर राजा मेत्तादिझानलाभी अहोसि। सो ‘‘झानसुखन्तरायो रज्ज’’न्ति झानानुरक्खणत्थं रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथं अभासि।
129.Mettaṃ upekkhanti kā uppatti? Aññataro kira rājā mettādijhānalābhī ahosi. So ‘‘jhānasukhantarāyo rajja’’nti jhānānurakkhaṇatthaṃ rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ ‘‘सब्बे सत्ता सुखिता भवन्तू’’तिआदिना नयेन हितसुखूपनयनकामता मेत्ता। ‘‘अहो वत इमम्हा दुक्खा मुच्चेय्यु’’न्तिआदिना नयेन अहितदुक्खापनयनकामता करुणा। ‘‘मोदन्ति वत भोन्तो सत्ता, मोदन्ति साधु सुट्ठू’’तिआदिना नयेन हितसुखाविप्पयोगकामता मुदिता। ‘‘पञ्ञायिस्सन्ति सकेन कम्मेना’’ति सुखदुक्खअज्झुपेक्खनता उपेक्खा। गाथाबन्धसुखत्थं पन उप्पटिपाटिया मेत्तं वत्वा उपेक्खा वुत्ता, मुदिता च पच्छा। विमुत्तिन्ति चतस्सोपि एता अत्तनो पच्चनीकधम्मेहि विमुत्तत्ता विमुत्तियो। तेन वुत्तं – ‘‘मेत्तं उपेक्खं करुणं विमुत्तिं, आसेवमानो मुदितञ्च काले’’ति।
Tattha ‘‘sabbe sattā sukhitā bhavantū’’tiādinā nayena hitasukhūpanayanakāmatā mettā. ‘‘Aho vata imamhā dukkhā mucceyyu’’ntiādinā nayena ahitadukkhāpanayanakāmatā karuṇā. ‘‘Modanti vata bhonto sattā, modanti sādhu suṭṭhū’’tiādinā nayena hitasukhāvippayogakāmatā muditā. ‘‘Paññāyissanti sakena kammenā’’ti sukhadukkhaajjhupekkhanatā upekkhā. Gāthābandhasukhatthaṃ pana uppaṭipāṭiyā mettaṃ vatvā upekkhā vuttā, muditā ca pacchā. Vimuttinti catassopi etā attano paccanīkadhammehi vimuttattā vimuttiyo. Tena vuttaṃ – ‘‘mettaṃ upekkhaṃ karuṇaṃ vimuttiṃ, āsevamāno muditañca kāle’’ti.
तत्थ आसेवमानोति तिस्सो तिकचतुक्कज्झानवसेन, उपेक्खं चतुत्थज्झानवसेन भावयमानो । कालेति मेत्तं आसेवित्वा ततो वुट्ठाय करुणं, ततो वुट्ठाय मुदितं, ततो इतरतो वा निप्पीतिकज्झानतो वुट्ठाय उपेक्खं आसेवमानो एव ‘‘काले आसेवमानो’’ति वुच्चति, आसेवितुं वा फासुककाले। सब्बेन लोकेन अविरुज्झमानोति दससु दिसासु सब्बेन सत्तलोकेन अविरुज्झमानो। मेत्तादीनञ्हि भावितत्ता सत्ता अप्पटिकूला होन्ति, सत्तेसु च विरोधिभूतो पटिघो वूपसम्मति। तेन वुत्तं – ‘‘सब्बेन लोकेन अविरुज्झमानो’’ति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन मेत्तादिकथा अट्ठसालिनिया धम्मसङ्गहट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ २५१) वुत्ता। सेसं वुत्तसदिसमेवाति।
Tattha āsevamānoti tisso tikacatukkajjhānavasena, upekkhaṃ catutthajjhānavasena bhāvayamāno . Kāleti mettaṃ āsevitvā tato vuṭṭhāya karuṇaṃ, tato vuṭṭhāya muditaṃ, tato itarato vā nippītikajjhānato vuṭṭhāya upekkhaṃ āsevamāno eva ‘‘kāle āsevamāno’’ti vuccati, āsevituṃ vā phāsukakāle. Sabbena lokena avirujjhamānoti dasasu disāsu sabbena sattalokena avirujjhamāno. Mettādīnañhi bhāvitattā sattā appaṭikūlā honti, sattesu ca virodhibhūto paṭigho vūpasammati. Tena vuttaṃ – ‘‘sabbena lokena avirujjhamāno’’ti. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana mettādikathā aṭṭhasāliniyā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 251) vuttā. Sesaṃ vuttasadisamevāti.
अप्पमञ्ञागाथावण्णना निट्ठिता।
Appamaññāgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१३०. रागञ्च दोसञ्चाति का उप्पत्ति? राजगहं किर निस्साय मातङ्गो नाम पच्चेकबुद्धो विहरति सब्बपच्छिमो पच्चेकबुद्धानं। अथ अम्हाकं बोधिसत्ते उप्पन्ने देवतायो बोधिसत्तस्स पूजनत्थाय आगच्छन्तियो तं दिस्वा ‘‘मारिसा, मारिसा, बुद्धो लोके उप्पन्नो’’ति भणिंसु। सो निरोधा वुट्ठहन्तो तं सुत्वा अत्तनो जीवितक्खयं दिस्वा हिमवन्ते महापपातो नाम पब्बतो पच्चेकबुद्धानं परिनिब्बानट्ठानं। तत्थ आकासेन गन्त्वा पुब्बे परिनिब्बुतपच्चेकबुद्धस्स अट्ठिसङ्घातं पपाते पक्खिपित्वा सिलातले निसीदित्वा इमं उदानगाथं अभासि।
130.Rāgañca dosañcāti kā uppatti? Rājagahaṃ kira nissāya mātaṅgo nāma paccekabuddho viharati sabbapacchimo paccekabuddhānaṃ. Atha amhākaṃ bodhisatte uppanne devatāyo bodhisattassa pūjanatthāya āgacchantiyo taṃ disvā ‘‘mārisā, mārisā, buddho loke uppanno’’ti bhaṇiṃsu. So nirodhā vuṭṭhahanto taṃ sutvā attano jīvitakkhayaṃ disvā himavante mahāpapāto nāma pabbato paccekabuddhānaṃ parinibbānaṭṭhānaṃ. Tattha ākāsena gantvā pubbe parinibbutapaccekabuddhassa aṭṭhisaṅghātaṃ papāte pakkhipitvā silātale nisīditvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ रागदोसमोहा उरगसुत्ते वुत्ताव। संयोजनानीति दस संयोजनानि, तानि च तेन तेन मग्गेन सन्दालयित्वा। असन्तसं जीवितसङ्खयम्हीति जीवितसङ्खयो वुच्चति चुतिचित्तस्स परिभेदो। तस्मिञ्च जीवितसङ्खये जीवितनिकन्तिया पहीनत्ता असन्तसन्ति। एत्तावता सोपादिसेसं निब्बानधातुं अत्तनो दस्सेत्वा गाथापरियोसाने अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायीति।
Tattha rāgadosamohā uragasutte vuttāva. Saṃyojanānīti dasa saṃyojanāni, tāni ca tena tena maggena sandālayitvā. Asantasaṃ jīvitasaṅkhayamhīti jīvitasaṅkhayo vuccati cuticittassa paribhedo. Tasmiñca jīvitasaṅkhaye jīvitanikantiyā pahīnattā asantasanti. Ettāvatā sopādisesaṃ nibbānadhātuṃ attano dassetvā gāthāpariyosāne anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyīti.
जीवितसङ्खयगाथावण्णना निट्ठिता।
Jīvitasaṅkhayagāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
१३१. भजन्तीति का उप्पत्ति? बाराणसियं किर अञ्ञतरो राजा आदिगाथाय वुत्तप्पकारमेव फीतं रज्जं समनुसासति। तस्स खरो आबाधो उप्पज्जि, दुक्खा वेदना पवत्तन्ति। वीसतिसहस्सित्थियो तं परिवारेत्वा हत्थपादसम्बाहनादीनि करोन्ति। अमच्चा ‘‘न दानायं राजा जीविस्सति, हन्द, मयं अत्तनो सरणं गवेसामा’’ति चिन्तेत्वा अञ्ञतरस्स रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा उपट्ठानं याचिंसु। ते तत्थ उपट्ठहन्तियेव, न किञ्चि लभन्ति। राजा आबाधा वुट्ठहित्वा पुच्छि – ‘‘इत्थन्नामो च इत्थन्नामो च कुहि’’न्ति? ततो तं पवत्तिं सुत्वाव सीसं चालेत्वा तुण्ही अहोसि। तेपि अमच्चा ‘‘राजा वुट्ठितो’’ति सुत्वा तत्थ किञ्चि अलभमाना परमेन पारिजुञ्ञेन पीळिता पुनदेव आगन्त्वा राजानं वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठंसु। तेन च रञ्ञा ‘‘कुहिं, ताता, तुम्हे गता’’ति वुत्ता आहंसु – ‘‘देवं दुब्बलं दिस्वा आजीविकभयेनम्हा असुकं नाम जनपदं गता’’ति। राजा सीसं चालेत्वा चिन्तेसि – ‘‘यंनूनाहं तमेव आबाधं दस्सेस्सं, किं पुनपि एवं करेय्युं, नो’’ति? सो पुब्बे रोगेन फुट्ठो विय बाळ्हं वेदनं दस्सेन्तो गिलानालयं अकासि। इत्थियो सम्परिवारेत्वा पुब्बसदिसमेव सब्बं अकंसु। तेपि अमच्चा तथेव पुन बहुतरं जनं गहेत्वा पक्कमिंसु। एवं राजा यावततियं सब्बं पुब्बसदिसं अकासि, तेपि तथेव पक्कमिंसु। ततो चतुत्थम्पि ते आगते दिस्वा राजा – ‘‘अहो! इमे दुक्करं अकंसु, ये मं ब्याधितं पहाय अनपेक्खा पक्कमिंसू’’ति निब्बिन्नो रज्जं पहाय पब्बजित्वा विपस्सन्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकत्वा इमं उदानगाथं अभासि।
131.Bhajantīti kā uppatti? Bārāṇasiyaṃ kira aññataro rājā ādigāthāya vuttappakārameva phītaṃ rajjaṃ samanusāsati. Tassa kharo ābādho uppajji, dukkhā vedanā pavattanti. Vīsatisahassitthiyo taṃ parivāretvā hatthapādasambāhanādīni karonti. Amaccā ‘‘na dānāyaṃ rājā jīvissati, handa, mayaṃ attano saraṇaṃ gavesāmā’’ti cintetvā aññatarassa rañño santikaṃ gantvā upaṭṭhānaṃ yāciṃsu. Te tattha upaṭṭhahantiyeva, na kiñci labhanti. Rājā ābādhā vuṭṭhahitvā pucchi – ‘‘itthannāmo ca itthannāmo ca kuhi’’nti? Tato taṃ pavattiṃ sutvāva sīsaṃ cāletvā tuṇhī ahosi. Tepi amaccā ‘‘rājā vuṭṭhito’’ti sutvā tattha kiñci alabhamānā paramena pārijuññena pīḷitā punadeva āgantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhaṃsu. Tena ca raññā ‘‘kuhiṃ, tātā, tumhe gatā’’ti vuttā āhaṃsu – ‘‘devaṃ dubbalaṃ disvā ājīvikabhayenamhā asukaṃ nāma janapadaṃ gatā’’ti. Rājā sīsaṃ cāletvā cintesi – ‘‘yaṃnūnāhaṃ tameva ābādhaṃ dassessaṃ, kiṃ punapi evaṃ kareyyuṃ, no’’ti? So pubbe rogena phuṭṭho viya bāḷhaṃ vedanaṃ dassento gilānālayaṃ akāsi. Itthiyo samparivāretvā pubbasadisameva sabbaṃ akaṃsu. Tepi amaccā tatheva puna bahutaraṃ janaṃ gahetvā pakkamiṃsu. Evaṃ rājā yāvatatiyaṃ sabbaṃ pubbasadisaṃ akāsi, tepi tatheva pakkamiṃsu. Tato catutthampi te āgate disvā rājā – ‘‘aho! Ime dukkaraṃ akaṃsu, ye maṃ byādhitaṃ pahāya anapekkhā pakkamiṃsū’’ti nibbinno rajjaṃ pahāya pabbajitvā vipassanto paccekabodhiṃ sacchikatvā imaṃ udānagāthaṃ abhāsi.
तत्थ भजन्तीति सरीरेन अल्लीयन्ता पयिरुपासन्ति। सेवन्तीति अञ्जलिकम्मादीहि किंकारपटिस्साविताय च परिचरन्ति। कारणं अत्थो एतेसन्ति कारणत्था, भजनाय च सेवनाय च नाञ्ञं कारणमत्थि, अत्थो एव नेसं कारणं, अत्थहेतु सेवन्तीति वुत्तं होति। निक्कारणा दुल्लभा अज्ज मित्ताति ‘‘इतो किञ्चि लच्छामा’’ति एवं अत्तपटिलाभकारणेन निक्कारणा, केवलं –
Tattha bhajantīti sarīrena allīyantā payirupāsanti. Sevantīti añjalikammādīhi kiṃkārapaṭissāvitāya ca paricaranti. Kāraṇaṃ attho etesanti kāraṇatthā, bhajanāya ca sevanāya ca nāññaṃ kāraṇamatthi, attho eva nesaṃ kāraṇaṃ, atthahetu sevantīti vuttaṃ hoti. Nikkāraṇādullabhā ajja mittāti ‘‘ito kiñci lacchāmā’’ti evaṃ attapaṭilābhakāraṇena nikkāraṇā, kevalaṃ –
‘‘उपकारो च यो मित्तो, यो मित्तो सुखदुक्खको।
‘‘Upakāro ca yo mitto, yo mitto sukhadukkhako;
अत्थक्खायी च यो मित्तो, यो मित्तो अनुकम्पको’’ति॥ (दी॰ नि॰ ३.२६५) –
Atthakkhāyī ca yo mitto, yo mitto anukampako’’ti. (dī. ni. 3.265) –
एवं वुत्तेन अरियेन मित्तभावेन समन्नागता दुल्लभा अज्ज मित्ता। अत्तट्ठपञ्ञाति अत्तनि ठिता एतेसं पञ्ञा। अत्तानमेव ओलोकेति, न अञ्ञन्ति अत्थो। ‘‘अत्तत्थपञ्ञा’’तिपि पाठो, तस्स अत्तनो अत्थमेव ओलोकेति, न परत्थन्ति अत्थो। ‘‘दिट्ठत्थपञ्ञा’’ति अयम्पि किर पोराणपाठो, तस्स सम्पति दिट्ठेयेव अत्थे एतेसं पञ्ञा , न आयतिन्ति अत्थो। दिट्ठधम्मिकत्थंयेव ओलोकेति, न सम्परायिकत्थन्ति वुत्तं होति। असुचीति असुचिना अनरियेन कायवचीमनोकम्मेन समन्नागता।
Evaṃ vuttena ariyena mittabhāvena samannāgatā dullabhā ajja mittā. Attaṭṭhapaññāti attani ṭhitā etesaṃ paññā. Attānameva oloketi, na aññanti attho. ‘‘Attatthapaññā’’tipi pāṭho, tassa attano atthameva oloketi, na paratthanti attho. ‘‘Diṭṭhatthapaññā’’ti ayampi kira porāṇapāṭho, tassa sampati diṭṭheyeva atthe etesaṃ paññā , na āyatinti attho. Diṭṭhadhammikatthaṃyeva oloketi, na samparāyikatthanti vuttaṃ hoti. Asucīti asucinā anariyena kāyavacīmanokammena samannāgatā.
खग्गविसाणकप्पोति खग्गेन रुक्खादयो छिन्दन्तो विय सकसिङ्गेन पब्बतादयो चुण्णविचुण्णं कुरुमानो विचरतीति खग्गविसाणो। विससदिसा आणाति विसाणा। खग्गं वियाति खग्गं। खग्गं विसाणं यस्स मिगस्स सोयं मिगो खग्गविसाणो, तस्स खग्गविसाणस्स कप्पो खग्गविसाणकप्पो। खग्गविसाणसदिसो पच्चेकबुद्धो एको अदुतियो असहायो चरेय्य विहरेय्य वत्तेय्य यपेय्य यापेय्याति अत्थो।
Khaggavisāṇakappoti khaggena rukkhādayo chindanto viya sakasiṅgena pabbatādayo cuṇṇavicuṇṇaṃ kurumāno vicaratīti khaggavisāṇo. Visasadisā āṇāti visāṇā. Khaggaṃ viyāti khaggaṃ. Khaggaṃ visāṇaṃ yassa migassa soyaṃ migo khaggavisāṇo, tassa khaggavisāṇassa kappo khaggavisāṇakappo. Khaggavisāṇasadiso paccekabuddho eko adutiyo asahāyo careyya vihareyya vatteyya yapeyya yāpeyyāti attho.
१३२. विसुद्धसीलाति विसेसेन सुद्धसीला, चतुपारिसुद्धिया सुद्धसीला। सुविसुद्धपञ्ञाति सुट्ठु विसुद्धपञ्ञा, रागादिविरहितत्ता परिसुद्धमग्गफलपटिसम्भिदादिपञ्ञा। समाहिताति सं सुट्ठु आहिता, सन्तिके ठपितचित्ता। जागरियानुयुत्ताति जागरणं जागरो, निद्दातिक्कमोति अत्थो। जागरस्स भावो जागरियं, जागरिये अनुयुत्ता जागरियानुयुत्ता। विपस्सकाति ‘‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’’ति विसेसेन पस्सनसीला, विपस्सनं पट्ठपेत्वा विहरन्तीति अत्थो। धम्मविसेसदस्सीति दसकुसलधम्मानं चतुसच्चधम्मस्स नवलोकुत्तरधम्मस्स वा विसेसेन पस्सनसीला। मग्गङ्गबोज्झङ्गगतेति सम्मादिट्ठादीहि मग्गङ्गेहि सतिसम्बोज्झङ्गादीहि बोज्झङ्गेहि गते सम्पयुत्ते अरियधम्मे। विजञ्ञाति विसेसेन जञ्ञा, जानन्ताति अत्थो।
132.Visuddhasīlāti visesena suddhasīlā, catupārisuddhiyā suddhasīlā. Suvisuddhapaññāti suṭṭhu visuddhapaññā, rāgādivirahitattā parisuddhamaggaphalapaṭisambhidādipaññā. Samāhitāti saṃ suṭṭhu āhitā, santike ṭhapitacittā. Jāgariyānuyuttāti jāgaraṇaṃ jāgaro, niddātikkamoti attho. Jāgarassa bhāvo jāgariyaṃ, jāgariye anuyuttā jāgariyānuyuttā. Vipassakāti ‘‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti visesena passanasīlā, vipassanaṃ paṭṭhapetvā viharantīti attho. Dhammavisesadassīti dasakusaladhammānaṃ catusaccadhammassa navalokuttaradhammassa vā visesena passanasīlā. Maggaṅgabojjhaṅgagateti sammādiṭṭhādīhi maggaṅgehi satisambojjhaṅgādīhi bojjhaṅgehi gate sampayutte ariyadhamme. Vijaññāti visesena jaññā, jānantāti attho.
१३३. सुञ्ञताप्पणिहितञ्चानिमित्तन्ति अनत्तानुपस्सनावसेन सुञ्ञतविमोक्खञ्च दुक्खानुपस्सनावसेन अप्पणिहितविमोक्खञ्च, अनिच्चानुपस्सनावसेन अनिमित्तविमोक्खञ्च। आसेवयित्वाति वड्ढेत्वा। ये कतसम्भारा धीरा जना जिनसासनम्हि सावकत्तं सावकभावं न वजन्ति न पापुणन्ति, ते धीरा कतसम्भारा सयम्भू सयमेव भूता पच्चेकजिना पच्चेकबुद्धा भवन्ति।
133.Suññatāppaṇihitañcānimittanti anattānupassanāvasena suññatavimokkhañca dukkhānupassanāvasena appaṇihitavimokkhañca, aniccānupassanāvasena animittavimokkhañca. Āsevayitvāti vaḍḍhetvā. Ye katasambhārā dhīrā janā jinasāsanamhi sāvakattaṃ sāvakabhāvaṃ na vajanti na pāpuṇanti, te dhīrā katasambhārā sayambhū sayameva bhūtā paccekajinā paccekabuddhā bhavanti.
१३४. किं भूता? महन्तधम्मा पूरितमहासम्भारा बहुधम्मकाया अनेकधम्मसभावसरीरा। पुनपि किं भूता? चित्तिस्सरा चित्तगतिका झानसम्पन्नाति अत्थो। सब्बदुक्खोघतिण्णा सकलसंसारओघं तिण्णा अतिक्कन्ता उदग्गचित्ता कोधमानादिकिलेसविरहितत्ता सोमनस्सचित्ता सन्तमनाति अत्थो। परमत्थदस्सी पञ्चक्खन्धद्वादसायतनद्वत्तिंसाकारसच्चपटिच्चसमुप्पादादिवसेन परमत्थं उत्तमत्थं दस्सनसीला। अचलाभीतट्ठेन सीहोपमा सीहसदिसाति अत्थो। खग्गविसाणकप्पा खग्गविसाणमिगसिङ्गसदिसा गणसङ्गणिकाभावेनाति अत्थो।
134. Kiṃ bhūtā? Mahantadhammā pūritamahāsambhārā bahudhammakāyā anekadhammasabhāvasarīrā. Punapi kiṃ bhūtā? Cittissarā cittagatikā jhānasampannāti attho. Sabbadukkhoghatiṇṇā sakalasaṃsāraoghaṃ tiṇṇā atikkantā udaggacittā kodhamānādikilesavirahitattā somanassacittā santamanāti attho. Paramatthadassī pañcakkhandhadvādasāyatanadvattiṃsākārasaccapaṭiccasamuppādādivasena paramatthaṃ uttamatthaṃ dassanasīlā. Acalābhītaṭṭhena sīhopamā sīhasadisāti attho. Khaggavisāṇakappā khaggavisāṇamigasiṅgasadisā gaṇasaṅgaṇikābhāvenāti attho.
१३५. सन्तिन्द्रियाति चक्खुन्द्रियादीनं सकसकारम्मणे अप्पवत्तनतो सन्तसभावइन्द्रिया । सन्तमनाति सन्तचित्ता, निक्किलेसभावेन सन्तसभावचित्तसङ्कप्पाति अत्थो। समाधीति सुट्ठु एकग्गचित्ता। पच्चन्तसत्तेसु पतिप्पचाराति पच्चन्तजनपदेसु सत्तेसु दयाकरुणादीहि पतिचरणसीला। दीपा परत्थ इध विज्जलन्ताति सकललोकानुग्गहकरणेन परलोके च इधलोके च विज्जलन्ता दीपा पदीपसदिसाति अत्थो। पच्चेकबुद्धा सततं हितामेति इमे पच्चेकबुद्धा सततं सब्बकालं सकललोकहिताय पटिपन्नाति अत्थो।
135.Santindriyāti cakkhundriyādīnaṃ sakasakārammaṇe appavattanato santasabhāvaindriyā . Santamanāti santacittā, nikkilesabhāvena santasabhāvacittasaṅkappāti attho. Samādhīti suṭṭhu ekaggacittā. Paccantasattesu patippacārāti paccantajanapadesu sattesu dayākaruṇādīhi paticaraṇasīlā. Dīpā parattha idha vijjalantāti sakalalokānuggahakaraṇena paraloke ca idhaloke ca vijjalantā dīpā padīpasadisāti attho. Paccekabuddhā satataṃ hitāmeti ime paccekabuddhā satataṃ sabbakālaṃ sakalalokahitāya paṭipannāti attho.
१३६. पहीनसब्बावरणा जनिन्दाति ते पच्चेकबुद्धा जनानं इन्दा उत्तमा कामच्छन्दनीवरणादीनं सब्बेसं पञ्चावरणानं पहीनत्ता पहीनसब्बावरणा। घनकञ्चनाभाति रत्तसुवण्णजम्बोनदसुवण्णपभा सदिसआभावन्ताति अत्थो। निस्संसयं लोकसुदक्खिणेय्याति एकन्तेन लोकस्स सुदक्खिणाय अग्गदानस्स पटिग्गहेतुं अरहा युत्ता, निक्किलेसत्ता सुन्दरदानपटिग्गहणारहाति अत्थो। पच्चेकबुद्धा सततप्पितामेति इमे पच्चेकञाणाधिगमा बुद्धा सततं निच्चकालं अप्पिता सुहिता परिपुण्णा, सत्ताहं निराहारापि निरोधसमापत्तिफलसमापत्तिवसेन परिपुण्णाति अत्थो।
136.Pahīnasabbāvaraṇājanindāti te paccekabuddhā janānaṃ indā uttamā kāmacchandanīvaraṇādīnaṃ sabbesaṃ pañcāvaraṇānaṃ pahīnattā pahīnasabbāvaraṇā. Ghanakañcanābhāti rattasuvaṇṇajambonadasuvaṇṇapabhā sadisaābhāvantāti attho. Nissaṃsayaṃ lokasudakkhiṇeyyāti ekantena lokassa sudakkhiṇāya aggadānassa paṭiggahetuṃ arahā yuttā, nikkilesattā sundaradānapaṭiggahaṇārahāti attho. Paccekabuddhā satatappitāmeti ime paccekañāṇādhigamā buddhā satataṃ niccakālaṃ appitā suhitā paripuṇṇā, sattāhaṃ nirāhārāpi nirodhasamāpattiphalasamāpattivasena paripuṇṇāti attho.
१३७. पतिएका विसुं सम्मासम्बुद्धतो विसदिसा अञ्ञे असाधारणबुद्धा पच्चेकबुद्धा। अथ वा –
137. Patiekā visuṃ sammāsambuddhato visadisā aññe asādhāraṇabuddhā paccekabuddhā. Atha vā –
‘‘उपसग्गा निपाता च, पच्चया च इमे तयो।
‘‘Upasaggā nipātā ca, paccayā ca ime tayo;
नेकेनेकत्थविसया, इति नेरुत्तिकाब्रवु’’न्ति॥ –
Nekenekatthavisayā, iti neruttikābravu’’nti. –
वुत्तत्ता पतिसद्दस्स एकउपसग्गता पति पधानो हुत्वा सामिभूतो अनेकेसं दायकानं अप्पमत्तकम्पि आहारं पटिग्गहेत्वा सग्गमोक्खस्स पापुणनतो। तथा हि अन्नभारस्स भत्तभागं पटिग्गहेत्वापस्सन्तस्सेव भुञ्जित्वा देवताहि साधुकारं दापेत्वा तदहेव तं दुग्गतं सेट्ठिट्ठानं पापेत्वा कोटिसङ्खधनुप्पादनेन च, खदिरङ्गारजातके (जा॰ अट्ठ॰ १.१.खदिरङ्गारजातकवण्णना) मारेन निम्मितखदिरङ्गारकूपोपरिउट्ठितपदुमकण्णिकं मद्दित्वा बोधिसत्तेन दिन्नं पिण्डपातं पटिग्गहेत्वा तस्स पस्सन्तस्सेव आकासगमनेन सोमनस्सुप्पादनेन च, पदुमवतीअग्गमहेसीपुत्तानं महाजनकरञ्ञो देविया आराधनेन गन्धमादनतो आकासेन आगम्म दानपटिग्गहणेन महाजनकबोधिसत्तस्स च देविया च सोमनस्सुप्पादनेन च, तथा अबुद्धुप्पादे छातकभये सकलजम्बुदीपे उप्पन्ने बाराणसिसेट्ठिनो छातकभयं पटिच्च पूरेत्वा रक्खिते सट्ठिसहस्सकोट्ठागारे वीहयो खेपेत्वा भूमियं निखातधञ्ञानि च चाटिसहस्सेसु पूरितधञ्ञानि च खेपेत्वा सकलपासादभित्तीसु मत्तिकाहि मद्दित्वा लिम्पितधञ्ञानि च खेपेत्वा तदा नाळिमत्तमेवावसिट्ठं ‘‘इदं भुञ्जित्वा अज्ज मरिस्सामा’’ति चित्तं उप्पादेत्वा सयन्तस्स गन्धमादनतो एको पच्चेकबुद्धो आगन्त्वा गेहद्वारे अट्ठासि। सेट्ठि तं दिस्वा पसादं उप्पादेत्वा जीवितं परिच्चजमानो पच्चेकबुद्धस्स पत्ते ओकिरि। पच्चेकबुद्धो वसनट्ठानं गन्त्वा अत्तनो आनुभावेन पस्सन्तस्सेव सेट्ठिस्स पञ्चपच्चेकबुद्धसतेहि सह परिभुञ्जि। तदा भत्तपचितउक्खलिं, पिदहित्वा ठपेसुं।
Vuttattā patisaddassa ekaupasaggatā pati padhāno hutvā sāmibhūto anekesaṃ dāyakānaṃ appamattakampi āhāraṃ paṭiggahetvā saggamokkhassa pāpuṇanato. Tathā hi annabhārassa bhattabhāgaṃ paṭiggahetvāpassantasseva bhuñjitvā devatāhi sādhukāraṃ dāpetvā tadaheva taṃ duggataṃ seṭṭhiṭṭhānaṃ pāpetvā koṭisaṅkhadhanuppādanena ca, khadiraṅgārajātake (jā. aṭṭha. 1.1.khadiraṅgārajātakavaṇṇanā) mārena nimmitakhadiraṅgārakūpopariuṭṭhitapadumakaṇṇikaṃ madditvā bodhisattena dinnaṃ piṇḍapātaṃ paṭiggahetvā tassa passantasseva ākāsagamanena somanassuppādanena ca, padumavatīaggamahesīputtānaṃ mahājanakarañño deviyā ārādhanena gandhamādanato ākāsena āgamma dānapaṭiggahaṇena mahājanakabodhisattassa ca deviyā ca somanassuppādanena ca, tathā abuddhuppāde chātakabhaye sakalajambudīpe uppanne bārāṇasiseṭṭhino chātakabhayaṃ paṭicca pūretvā rakkhite saṭṭhisahassakoṭṭhāgāre vīhayo khepetvā bhūmiyaṃ nikhātadhaññāni ca cāṭisahassesu pūritadhaññāni ca khepetvā sakalapāsādabhittīsu mattikāhi madditvā limpitadhaññāni ca khepetvā tadā nāḷimattamevāvasiṭṭhaṃ ‘‘idaṃ bhuñjitvā ajja marissāmā’’ti cittaṃ uppādetvā sayantassa gandhamādanato eko paccekabuddho āgantvā gehadvāre aṭṭhāsi. Seṭṭhi taṃ disvā pasādaṃ uppādetvā jīvitaṃ pariccajamāno paccekabuddhassa patte okiri. Paccekabuddho vasanaṭṭhānaṃ gantvā attano ānubhāvena passantasseva seṭṭhissa pañcapaccekabuddhasatehi saha paribhuñji. Tadā bhattapacitaukkhaliṃ, pidahitvā ṭhapesuṃ.
निद्दमोक्कन्तस्स सेट्ठिनो छातत्ते उप्पन्ने सो वुट्ठहित्वा भरियं आह – ‘‘भत्ते आचामकभत्तमत्तं ओलोकेही’’ति। सुसिक्खिता सा ‘‘सब्बं दिन्नं ननू’’ति अवत्वा उक्खलिया पिधानं विवरि। सा उक्खलि तङ्खणेव सुमनपुप्फमकुळसदिसस्स सुगन्धसालिभत्तस्स पूरिता अहोसि। सा च सेट्ठि च सन्तुट्ठा सयञ्च सकलगेहवासिनो च सकलनगरवासिनो च भुञ्जिंसु। दब्बिया गहितगहितट्ठानं पुन पूरितं। सकलसट्ठिसहस्सकोट्ठागारेसु सुगन्धसालियो पूरेसुं। सकलजम्बुदीपवासिनो सेट्ठिस्स गेहतोयेव धञ्ञबीजानि गहेत्वा सुखिता जाता। एवमादीसु अनेकसत्तनिकायेसु सुखोतरणपरिपालनसग्गमोक्खपापनेसु पति सामिभूतो बुद्धोति पच्चेकबुद्धो। पच्चेकबुद्धानं सुभासितानीति पच्चेकबुद्धेहि ओवादानुसासनीवसेन सुट्ठु भासितानि कथितानि वचनानि। चरन्ति लोकम्हि सदेवकम्हीति देवलोकसहिते सत्तलोके चरन्ति पवत्तन्तीति अत्थो। सुत्वा तथा ये न करोन्ति बालाति तथारूपं पच्चेकबुद्धानं सुभासितवचनं ये बाला जना न करोन्ति न मनसि करोन्ति, ते बाला दुक्खेसु संसारदुक्खेसु पुनप्पुनं उप्पत्तिवसेन चरन्ति पवत्तन्ति, धावन्तीति अत्थो।
Niddamokkantassa seṭṭhino chātatte uppanne so vuṭṭhahitvā bhariyaṃ āha – ‘‘bhatte ācāmakabhattamattaṃ olokehī’’ti. Susikkhitā sā ‘‘sabbaṃ dinnaṃ nanū’’ti avatvā ukkhaliyā pidhānaṃ vivari. Sā ukkhali taṅkhaṇeva sumanapupphamakuḷasadisassa sugandhasālibhattassa pūritā ahosi. Sā ca seṭṭhi ca santuṭṭhā sayañca sakalagehavāsino ca sakalanagaravāsino ca bhuñjiṃsu. Dabbiyā gahitagahitaṭṭhānaṃ puna pūritaṃ. Sakalasaṭṭhisahassakoṭṭhāgāresu sugandhasāliyo pūresuṃ. Sakalajambudīpavāsino seṭṭhissa gehatoyeva dhaññabījāni gahetvā sukhitā jātā. Evamādīsu anekasattanikāyesu sukhotaraṇaparipālanasaggamokkhapāpanesu pati sāmibhūto buddhoti paccekabuddho. Paccekabuddhānaṃ subhāsitānīti paccekabuddhehi ovādānusāsanīvasena suṭṭhu bhāsitāni kathitāni vacanāni. Caranti lokamhi sadevakamhīti devalokasahite sattaloke caranti pavattantīti attho. Sutvā tathā ye na karonti bālāti tathārūpaṃ paccekabuddhānaṃ subhāsitavacanaṃ ye bālā janā na karonti na manasi karonti, te bālā dukkhesu saṃsāradukkhesu punappunaṃ uppattivasena caranti pavattanti, dhāvantīti attho.
१३८. पच्चेकबुद्धानं सुभासितानीति सुट्ठु भासितानि चतुरापायतो मुच्चनत्थाय भासितानि वचनानि। किं भूतानि? अवस्सवन्तं पग्घन्तं खुद्दं मधुं यथा मधुरवचनानीति अत्थो। ये पटिपत्तियुत्ता पण्डितजनापि पटिपत्तीसु वुत्तानुसारेन पवत्तन्ता तथारूपं मधुरवचनं सुत्वा वचनकरा भवन्ति, ते पण्डितजना सच्चदसा चतुसच्चदस्सिनो सपञ्ञा पञ्ञासहिता भवन्तीति अत्थो।
138.Paccekabuddhānaṃ subhāsitānīti suṭṭhu bhāsitāni caturāpāyato muccanatthāya bhāsitāni vacanāni. Kiṃ bhūtāni? Avassavantaṃ pagghantaṃ khuddaṃ madhuṃ yathā madhuravacanānīti attho. Ye paṭipattiyuttā paṇḍitajanāpi paṭipattīsu vuttānusārena pavattantā tathārūpaṃ madhuravacanaṃ sutvā vacanakarā bhavanti, te paṇḍitajanā saccadasā catusaccadassino sapaññā paññāsahitā bhavantīti attho.
१३९. पच्चेकबुद्धेहि जिनेहि भासिताति किलेसे जिनन्ति जिनिंसूति जिना, तेहि जिनेहि पच्चेकबुद्धेहि वुत्ता भासिता कथिता। कथा उळारा ओजवन्ता पाकटा सन्ति पवत्तन्ति। ता, कथा सक्यसीहेन सक्यराजवंससीहेन गोतमेन तथागतेन अभिनिक्खमित्वा बुद्धभूतेन नरुत्तमेन नरानं उत्तमेन सेट्ठेन पकासिता पाकटीकता देसिताति सम्बन्धो। किमत्थन्ति आह ‘‘धम्मविजाननत्थ’’न्ति। नवलोकुत्तरधम्मं विसेसेन जानापनत्थन्ति अत्थो।
139.Paccekabuddhehijinehi bhāsitāti kilese jinanti jiniṃsūti jinā, tehi jinehi paccekabuddhehi vuttā bhāsitā kathitā. Kathā uḷārā ojavantā pākaṭā santi pavattanti. Tā, kathā sakyasīhena sakyarājavaṃsasīhena gotamena tathāgatena abhinikkhamitvā buddhabhūtena naruttamena narānaṃ uttamena seṭṭhena pakāsitā pākaṭīkatā desitāti sambandho. Kimatthanti āha ‘‘dhammavijānanattha’’nti. Navalokuttaradhammaṃ visesena jānāpanatthanti attho.
१४०. लोकानुकम्पाय इमानि तेसन्ति लोकानुकम्पताय लोकस्स अनुकम्पं पटिच्च इमानि वचनानि इमा गाथायो। तेसं पच्चेकबुद्धानं विकुब्बितानि विसेसेन कुब्बितानि भासितानीति अत्थो। संवेगसङ्गमतिवड्ढनत्थन्ति पण्डितानं संवेगवड्ढनत्थञ्च असङ्गवड्ढनत्थं एकीभाववड्ढनत्थञ्च मतिवड्ढनत्थं पञ्ञावड्ढनत्थञ्च सयम्भुसीहेन अनाचरियकेन हुत्वा सयमेव भूतेन जातेन पटिविद्धेन सीहेन अभीतेन गोतमेन सम्मासम्बुद्धेन इमानि वचनानि पकासितानि, इमा गाथायो पकासिता विवरिता उत्तानीकताति अत्थो। इतीति परिसमापनत्थे निपातो।
140.Lokānukampāya imāni tesanti lokānukampatāya lokassa anukampaṃ paṭicca imāni vacanāni imā gāthāyo. Tesaṃ paccekabuddhānaṃ vikubbitāni visesena kubbitāni bhāsitānīti attho. Saṃvegasaṅgamativaḍḍhanatthanti paṇḍitānaṃ saṃvegavaḍḍhanatthañca asaṅgavaḍḍhanatthaṃ ekībhāvavaḍḍhanatthañca mativaḍḍhanatthaṃ paññāvaḍḍhanatthañca sayambhusīhena anācariyakena hutvā sayameva bhūtena jātena paṭividdhena sīhena abhītena gotamena sammāsambuddhena imāni vacanāni pakāsitāni, imā gāthāyo pakāsitā vivaritā uttānīkatāti attho. Itīti parisamāpanatthe nipāto.
इति विसुद्धजनविलासिनिया अपदान-अट्ठकथाय
Iti visuddhajanavilāsiniyā apadāna-aṭṭhakathāya
पच्चेकबुद्धापदानसंवण्णना समत्ता।
Paccekabuddhāpadānasaṃvaṇṇanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / अपदानपाळि • Apadānapāḷi / २. पच्चेकबुद्धअपदानं • 2. Paccekabuddhaapadānaṃ
