| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
पदभाजनीयवण्णना
Padabhājanīyavaṇṇanā
सिक्खापदविभङ्गे पन किञ्चापि यो पनाति अनवसेसपरियादानपदं, तथापि भिक्खूति इमिना परपदेन समानाधिकरणत्ता तदनुरूपानेवस्स विभङ्गपदानि वुत्तानि। भिक्खुनिब्बचनपदानि तीणि किञ्चापि सभिक्खुभावस्स, अभिक्खुभावस्स चाति यस्स कस्सचि पब्बजितस्स साधारणानि, तथापि ‘‘असुद्धो होति पुग्गलो अञ्ञतरं पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नो, तञ्चे सुद्धदिट्ठि समानो अनोकासं कारापेत्वा चावनाधिप्पायो वदेति, आपत्ति सङ्घादिसेसेन दुक्कटस्सा’’ति एवमादिसुत्तं निब्बचनत्थयुत्तोव पुग्गलो ‘‘आपत्ति सङ्घादिसेसेन दुक्कटस्सा’’ति (पारा॰ ३८९) एत्थ वत्थु, न इतरो गिहिभूतोति दस्सनत्थं वुत्तं। सब्बस्सपि विनयपिटकस्स साधारणं भिक्खुलक्खणं वत्थुञ्हि भगवा आरभि। यो पन सुद्धो एव समानो केनचि कारणेन गिहिलिङ्गे ठितो, सो अत्तनो सभिक्खुभावत्ता एव वत्थु होति, असुद्धोपि भिक्खुलिङ्गे ठितत्ताति अयमत्थो दस्सितो होति। असुद्धोपि ञातकेहि, पच्चत्थिकेहि वा राजभयादिकारणेन वा कासावेसु सउस्साहोव अपनीतकासावो वत्थु एव पुन कासावग्गहणेन थेय्यसंवासकभावानुपगमनतो, भिक्खुनिब्बचनत्थे अनिक्खित्तधुरत्ताति वुत्तं होति। यो पन लिङ्गत्थेनको भिक्खुनिब्बचनत्थं सयञ्च अज्झुपगतो, संवासं थेनेन्तो, तञ्चे सुद्धदिट्ठि समानो अनोकासं कारापेत्वा चावनाधिप्पायो वदेति, आपत्ति सङ्घादिसेसेन दुक्कटस्साति अयम्पि अत्थो दस्सितो होति।
Sikkhāpadavibhaṅge pana kiñcāpi yo panāti anavasesapariyādānapadaṃ, tathāpi bhikkhūti iminā parapadena samānādhikaraṇattā tadanurūpānevassa vibhaṅgapadāni vuttāni. Bhikkhunibbacanapadāni tīṇi kiñcāpi sabhikkhubhāvassa, abhikkhubhāvassa cāti yassa kassaci pabbajitassa sādhāraṇāni, tathāpi ‘‘asuddho hoti puggalo aññataraṃ pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpanno, tañce suddhadiṭṭhi samāno anokāsaṃ kārāpetvā cāvanādhippāyo vadeti, āpatti saṅghādisesena dukkaṭassā’’ti evamādisuttaṃ nibbacanatthayuttova puggalo ‘‘āpatti saṅghādisesena dukkaṭassā’’ti (pārā. 389) ettha vatthu, na itaro gihibhūtoti dassanatthaṃ vuttaṃ. Sabbassapi vinayapiṭakassa sādhāraṇaṃ bhikkhulakkhaṇaṃ vatthuñhi bhagavā ārabhi. Yo pana suddho eva samāno kenaci kāraṇena gihiliṅge ṭhito, so attano sabhikkhubhāvattā eva vatthu hoti, asuddhopi bhikkhuliṅge ṭhitattāti ayamattho dassito hoti. Asuddhopi ñātakehi, paccatthikehi vā rājabhayādikāraṇena vā kāsāvesu saussāhova apanītakāsāvo vatthu eva puna kāsāvaggahaṇena theyyasaṃvāsakabhāvānupagamanato, bhikkhunibbacanatthe anikkhittadhurattāti vuttaṃ hoti. Yo pana liṅgatthenako bhikkhunibbacanatthaṃ sayañca ajjhupagato, saṃvāsaṃ thenento, tañce suddhadiṭṭhi samāno anokāsaṃ kārāpetvā cāvanādhippāyo vadeti, āpatti saṅghādisesena dukkaṭassāti ayampi attho dassito hoti.
‘‘समञ्ञाय भिक्खु पटिञ्ञाय भिक्खू’’ति वचनद्वयं यथावुत्तञ्च अत्थं उपब्रूहेति, अन्तरा उप्पन्नाय नियताय मिच्छादिट्ठिया उपच्छिन्नकुसलमूलो केवलाय समञ्ञाय, पटिञ्ञाय च ‘‘भिक्खू’’ति वुच्चति, न परमत्थतोति इमं अतिरेकत्थं दीपेति। किं वुत्तं होति? ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि, यं एवं महासावज्जं यथयिदं, भिक्खवे, मिच्छादिट्ठि। मिच्छादिट्ठिपरमानि, भिक्खवे, महावज्जानी’’ति आहच्चभासितं सङ्गीतित्तयारुळ्हं सुत्तं, अट्ठकथायम्पिस्स ‘‘मिच्छादिट्ठिपरमा एतेसन्ति मिच्छादिट्ठिपरमानी’’ति (अ॰ नि॰ १.३१०) वुत्तं। पञ्च आनन्तरियकम्मानि महासावज्जानि, मिच्छादिट्ठि पन महासावज्जतराति अधिप्पायोति। कस्मा? तेसञ्हि परिच्छेदो अत्थि, सब्बबलवम्पि कप्पट्ठितिकमेव होति, नियतमिच्छादिट्ठिया पन परिच्छेदो नत्थि, ताय समन्नागतस्स भवतो वुट्ठानं नत्थि, तस्मा ‘‘इमस्स भिक्खुकरणा कुसला धम्मा संविज्जन्ती’’ति वा ‘‘सुद्धोवाय’’न्ति वा न सक्का वत्तुं। ‘‘दिट्ठिविपत्तिपच्चया द्वे आपत्तियो आपज्जती’’ति वुत्तत्ता न सक्का ‘‘असुद्धो’’ति वा ‘‘अञ्ञतरं पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नो’’ति वा वत्तुं। एस हि उभोपि पक्खे न भजति, तेन वुत्तं ‘‘समञ्ञाय, पटिञ्ञाय च भिक्खु, न परमत्थतो’’ति।
‘‘Samaññāya bhikkhu paṭiññāya bhikkhū’’ti vacanadvayaṃ yathāvuttañca atthaṃ upabrūheti, antarā uppannāya niyatāya micchādiṭṭhiyā upacchinnakusalamūlo kevalāya samaññāya, paṭiññāya ca ‘‘bhikkhū’’ti vuccati, na paramatthatoti imaṃ atirekatthaṃ dīpeti. Kiṃ vuttaṃ hoti? ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ mahāsāvajjaṃ yathayidaṃ, bhikkhave, micchādiṭṭhi. Micchādiṭṭhiparamāni, bhikkhave, mahāvajjānī’’ti āhaccabhāsitaṃ saṅgītittayāruḷhaṃ suttaṃ, aṭṭhakathāyampissa ‘‘micchādiṭṭhiparamā etesanti micchādiṭṭhiparamānī’’ti (a. ni. 1.310) vuttaṃ. Pañca ānantariyakammāni mahāsāvajjāni, micchādiṭṭhi pana mahāsāvajjatarāti adhippāyoti. Kasmā? Tesañhi paricchedo atthi, sabbabalavampi kappaṭṭhitikameva hoti, niyatamicchādiṭṭhiyā pana paricchedo natthi, tāya samannāgatassa bhavato vuṭṭhānaṃ natthi, tasmā ‘‘imassa bhikkhukaraṇā kusalā dhammā saṃvijjantī’’ti vā ‘‘suddhovāya’’nti vā na sakkā vattuṃ. ‘‘Diṭṭhivipattipaccayā dve āpattiyo āpajjatī’’ti vuttattā na sakkā ‘‘asuddho’’ti vā ‘‘aññataraṃ pārājikaṃ dhammaṃ ajjhāpanno’’ti vā vattuṃ. Esa hi ubhopi pakkhe na bhajati, tena vuttaṃ ‘‘samaññāya, paṭiññāya ca bhikkhu, na paramatthato’’ti.
किमत्थं पनेवं महासावज्जाय नियतमिच्छादिट्ठिया पाराजिकं भगवा न पञ्ञपेसीति? दुब्बिजानत्ता। पकतियापेसा दिट्ठि नाम ‘‘सम्मा’’ति वा ‘‘मिच्छा’’ति वा दुविञ्ञेय्या, पगेव ‘‘नियता’’ति वा ‘‘अनियता’’ति वाति। तत्थ पाराजिकापत्तिया पञ्ञत्ताय भिक्खू अञ्ञमञ्ञं असमदिट्ठिकं पाराजिकं मञ्ञमाना उपोसथादीनि अकत्वा अचिरेनेव सासनं विनासेय्युं, सयञ्च अपुञ्ञं पसवेय्युं सुद्धेसुपि भिक्खूसु विप्पटिपत्तिया पटिपज्जनेन। तस्मा उपायकुसलताय पाराजिकं अपञ्ञापेत्वा तस्स उक्खेपनीयकम्मं, सम्मावत्तञ्च पञ्ञापेत्वा तं सङ्घेन असम्भोगं, असंवासञ्च अकासि। भगवा हि तस्स चे एसा दिट्ठि अनियता, सम्मावत्तं पूरेत्वा ओसारणं लभित्वा पकतत्तो भवेय्य। नियता चे, अट्ठानमेतं अनवकासो, यं सो नियतमिच्छादिट्ठिको सम्मावत्तं पूरेत्वा ओसारणं लभित्वा पकतत्तो भवेय्य। केवलं ‘‘समञ्ञायभिक्खु पटिञ्ञायभिक्खू’’ति नाममत्तधारको हुत्वा परं मरणा अरिट्ठो विय संसारखाणुकोव भविस्सतीति इमं नयं अद्दस।
Kimatthaṃ panevaṃ mahāsāvajjāya niyatamicchādiṭṭhiyā pārājikaṃ bhagavā na paññapesīti? Dubbijānattā. Pakatiyāpesā diṭṭhi nāma ‘‘sammā’’ti vā ‘‘micchā’’ti vā duviññeyyā, pageva ‘‘niyatā’’ti vā ‘‘aniyatā’’ti vāti. Tattha pārājikāpattiyā paññattāya bhikkhū aññamaññaṃ asamadiṭṭhikaṃ pārājikaṃ maññamānā uposathādīni akatvā acireneva sāsanaṃ vināseyyuṃ, sayañca apuññaṃ pasaveyyuṃ suddhesupi bhikkhūsu vippaṭipattiyā paṭipajjanena. Tasmā upāyakusalatāya pārājikaṃ apaññāpetvā tassa ukkhepanīyakammaṃ, sammāvattañca paññāpetvā taṃ saṅghena asambhogaṃ, asaṃvāsañca akāsi. Bhagavā hi tassa ce esā diṭṭhi aniyatā, sammāvattaṃ pūretvā osāraṇaṃ labhitvā pakatatto bhaveyya. Niyatā ce, aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ so niyatamicchādiṭṭhiko sammāvattaṃ pūretvā osāraṇaṃ labhitvā pakatatto bhaveyya. Kevalaṃ ‘‘samaññāyabhikkhu paṭiññāyabhikkhū’’ti nāmamattadhārako hutvā paraṃ maraṇā ariṭṭho viya saṃsārakhāṇukova bhavissatīti imaṃ nayaṃ addasa.
अट्ठसु उपसम्पदासु तिस्सोवेत्थ वुत्ता, न इतरा पाटिपुग्गलत्ता, भिक्खूनं असन्तकत्ता च। तत्थ हि ओवादपटिग्गहणपञ्हब्याकरणूपसम्पदा द्विन्नं थेरानं एव, सेसा तिस्सो भिक्खुनीनं सन्तकाति इध नाधिप्पेता, तिस्सन्नम्पि उपसम्पदानं मज्झे ‘‘भद्रो भिक्खू’’तिआदीनि चत्तारि पदानि वुत्तानि तिस्सन्नं साधारणत्ता। एहिभिक्खुभावेन वा सरणगमनञत्तिचतुत्थेन वा उपसम्पन्नो हि भद्रो च सारो च सेक्खो च असेक्खो च होति, उपसम्पदवचनं पन नेसं सावकभावदीपनत्थं। इमे एव हि आपत्तिं आपज्जन्ति, न सम्मासम्बुद्धा, पच्चेकबुद्धा च।
Aṭṭhasu upasampadāsu tissovettha vuttā, na itarā pāṭipuggalattā, bhikkhūnaṃ asantakattā ca. Tattha hi ovādapaṭiggahaṇapañhabyākaraṇūpasampadā dvinnaṃ therānaṃ eva, sesā tisso bhikkhunīnaṃ santakāti idha nādhippetā, tissannampi upasampadānaṃ majjhe ‘‘bhadro bhikkhū’’tiādīni cattāri padāni vuttāni tissannaṃ sādhāraṇattā. Ehibhikkhubhāvena vā saraṇagamanañatticatutthena vā upasampanno hi bhadro ca sāro ca sekkho ca asekkho ca hoti, upasampadavacanaṃ pana nesaṃ sāvakabhāvadīpanatthaṃ. Ime eva hi āpattiṃ āpajjanti, na sammāsambuddhā, paccekabuddhā ca.
अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेतोति एत्थ च आपत्तिं आपज्जितुं भब्बा ञत्तिचतुत्थेनेव कम्मेन उपसम्पन्ना। न हि अञ्ञे एहिभिक्खुसरणगमनओवादपटिग्गहणपञ्हब्याकरणाहि उपसम्पन्ना आपत्तिं आपज्जितुं भब्बा, तेनेते पटिक्खिपित्वा ‘‘अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेतो भिक्खू’’ति अन्तिमोव वुत्तोति किर धम्मसिरित्थेरो, तं अयुत्तं। ‘‘द्वे पुग्गला अभब्बा आपत्तिं आपज्जितुं बुद्धा च पच्चेकबुद्धा चा’’ति (परि॰ ३२२) एत्तकमेव वुत्तन्ति। अञ्ञथा एहिभिक्खुआदयोपि वत्तब्बा सियुं। किञ्च भिय्यो ‘‘द्वे पुग्गला भब्बा आपत्तिं आपज्जितुं भिक्खू च भिक्खुनियो चा’’ति सामञ्ञेन वुत्तत्ता च, अपिच आपत्तिभयट्ठानदस्सनतो च। कथं? आयस्मा सारिपुत्तो आवसथपिण्डं कुक्कुच्चायन्तो न पटिग्गहेसि, चीवरविप्पवासभया च सब्बं तिचीवरं गहेत्वा नदिं तरन्तो मनं वुळ्हो अहोसि महाकस्सपो। किञ्च सरणगमनूपसम्पदाय उपसम्पन्ने आरब्भ सद्धिविहारिकवत्तादीनि असम्मावत्तन्तानं नेसं दुक्कटानि च पञ्ञत्तानि दिस्सन्ति, तस्मा दुब्बिचारितमेतं। अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेतो भिक्खूति पटिक्खित्ताय सरणगमनूपसम्पदाय अनुञ्ञातप्पसङ्गभयाति उपतिस्सत्थेरो, आपत्तिया भब्बतं सन्धाय तस्मिम्पि वुत्ते पुब्बे पटिक्खित्तापि सा पुन एवं वदन्तेन अनुञ्ञाताति भिक्खूनं मिच्छागाहो वा विमति वा उप्पज्जति , तस्मा न वुत्ताति वुत्तं होति, तं ‘‘भिक्खुनी नाम उभतोसङ्घे उपसम्पन्ना’’ति (पाचि॰ १६१) इमिना समेति। इदञ्हि साकियादीनं अनुञ्ञातउपसम्पदाय अनुप्पबन्धभया वुत्तं।
Ayaṃ imasmiṃ atthe adhippetoti ettha ca āpattiṃ āpajjituṃ bhabbā ñatticatuttheneva kammena upasampannā. Na hi aññe ehibhikkhusaraṇagamanaovādapaṭiggahaṇapañhabyākaraṇāhi upasampannā āpattiṃ āpajjituṃ bhabbā, tenete paṭikkhipitvā ‘‘ayaṃ imasmiṃ atthe adhippeto bhikkhū’’ti antimova vuttoti kira dhammasiritthero, taṃ ayuttaṃ. ‘‘Dve puggalā abhabbā āpattiṃ āpajjituṃ buddhā ca paccekabuddhā cā’’ti (pari. 322) ettakameva vuttanti. Aññathā ehibhikkhuādayopi vattabbā siyuṃ. Kiñca bhiyyo ‘‘dve puggalā bhabbā āpattiṃ āpajjituṃ bhikkhū ca bhikkhuniyo cā’’ti sāmaññena vuttattā ca, apica āpattibhayaṭṭhānadassanato ca. Kathaṃ? Āyasmā sāriputto āvasathapiṇḍaṃ kukkuccāyanto na paṭiggahesi, cīvaravippavāsabhayā ca sabbaṃ ticīvaraṃ gahetvā nadiṃ taranto manaṃ vuḷho ahosi mahākassapo. Kiñca saraṇagamanūpasampadāya upasampanne ārabbha saddhivihārikavattādīni asammāvattantānaṃ nesaṃ dukkaṭāni ca paññattāni dissanti, tasmā dubbicāritametaṃ. Ayaṃ imasmiṃ atthe adhippeto bhikkhūti paṭikkhittāya saraṇagamanūpasampadāya anuññātappasaṅgabhayāti upatissatthero, āpattiyā bhabbataṃ sandhāya tasmimpi vutte pubbe paṭikkhittāpi sā puna evaṃ vadantena anuññātāti bhikkhūnaṃ micchāgāho vā vimati vā uppajjati , tasmā na vuttāti vuttaṃ hoti, taṃ ‘‘bhikkhunī nāma ubhatosaṅghe upasampannā’’ti (pāci. 161) iminā sameti. Idañhi sākiyādīnaṃ anuññātaupasampadāya anuppabandhabhayā vuttaṃ.
अयं पनेत्थ अम्हाकं खन्ति – भिक्खु-पदनिद्देसत्ता यत्तकानि तेन पदेन सङ्गहं गच्छन्ति, ये च विनयपिटके तत्थ तत्थ सन्दिस्सन्ति सयं आपत्तापज्जनट्ठेन वा दुट्ठुल्लारोचनपटिच्छादनादीसु परेसं आपत्तिकरणट्ठेन वा, ते सब्बेपि दस्सेत्वा इदानि यदिदं तस्स भिक्खु-पदस्स विसेसनत्थं वुत्तं परपदं ‘‘सिक्खासाजीवसमापन्नो’’ति, तस्स वसेन इदं वुत्तं ‘‘अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेतो भिक्खू’’ति। सो एव हि कम्मवाचानन्तरमेव सिक्खासाजीवसमापन्नो होति ततो पट्ठाय सउद्देससिक्खापदानं उप्पत्तिदस्सनतो, तस्सेव च सिक्खापच्चक्खानं दिस्सति, नेतरस्स। तस्सेव च सिक्खापच्चक्खानं सम्भवति ‘‘उल्लुम्पतु मं, भन्ते, सङ्घो अनुकम्पं उपादाया’’ति (महाव॰ ७१, १२६) वत्वा समादिन्नत्ता, तस्सेव च उपसम्पन्नसमनन्तरमेव अकरणीयनिस्सयाचिक्खनदस्सनतो, विनयं पातिमोक्खं उद्देसं पच्चक्खामीतिआदिसिक्खापच्चक्खानलक्खणपारिपूरितो चाति सिक्खापच्चक्खानं उपादाय सो एव इधाधिप्पेतोति वुत्तं होति।
Ayaṃ panettha amhākaṃ khanti – bhikkhu-padaniddesattā yattakāni tena padena saṅgahaṃ gacchanti, ye ca vinayapiṭake tattha tattha sandissanti sayaṃ āpattāpajjanaṭṭhena vā duṭṭhullārocanapaṭicchādanādīsu paresaṃ āpattikaraṇaṭṭhena vā, te sabbepi dassetvā idāni yadidaṃ tassa bhikkhu-padassa visesanatthaṃ vuttaṃ parapadaṃ ‘‘sikkhāsājīvasamāpanno’’ti, tassa vasena idaṃ vuttaṃ ‘‘ayaṃ imasmiṃ atthe adhippeto bhikkhū’’ti. So eva hi kammavācānantarameva sikkhāsājīvasamāpanno hoti tato paṭṭhāya sauddesasikkhāpadānaṃ uppattidassanato, tasseva ca sikkhāpaccakkhānaṃ dissati, netarassa. Tasseva ca sikkhāpaccakkhānaṃ sambhavati ‘‘ullumpatu maṃ, bhante, saṅgho anukampaṃ upādāyā’’ti (mahāva. 71, 126) vatvā samādinnattā, tasseva ca upasampannasamanantarameva akaraṇīyanissayācikkhanadassanato, vinayaṃ pātimokkhaṃ uddesaṃ paccakkhāmītiādisikkhāpaccakkhānalakkhaṇapāripūrito cāti sikkhāpaccakkhānaṃ upādāya so eva idhādhippetoti vuttaṃ hoti.
यस्मा पनस्स सिक्खापच्चक्खानं सब्बथा युज्जति, तस्मा ‘‘सिक्खं पच्चक्खाय तं तं वत्थुं वीतिक्कमन्तस्स ततो ततो आपत्तितो अनापत्ति, इतरस्स आपत्ती’’ति वत्तुं युज्जति, तस्मा ‘‘यत्थ यत्थ सावज्जपञ्ञत्ति, अनवज्जपञ्ञत्ति वा, अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेतो भिक्खूति वुच्चति, तत्थ तत्थ तदज्झाचारत्थेनायमेव ञत्तिचतुत्थेन उपसम्पन्नो अधिप्पेतो नामा’’ति वत्तुं युज्जतीति वेदितब्बं। एवं सन्ते यं वुत्तं ‘‘याय कायचि उपसम्पदाय अयं इमस्मिं ‘मेथुनं धम्मं पटिसेवित्वा पाराजिको होती’ति अत्थे भिक्खूति अधिप्पेतो’’ति, तम्पि न वत्तब्बमेव। कथं होति? विरोधदोसोपि परिहतो होति। कथं? सचे ञत्तिचतुत्थेन उपसम्पन्नो एव इधाधिप्पेतो ‘‘भिक्खू’’ति च ‘‘उपसम्पन्नो’’ति च, तेन न उपसम्पन्नो अनुपसम्पन्नो नामाति कत्वा ञत्तिचतुत्थकम्मतो अञ्ञथा उपसम्पन्ना नाम महाकस्सपत्थेरादयो इतरेसं अनुपसम्पन्नट्ठाने ठत्वा सहसेय्यपदसोधम्मापत्तिं जनेय्युं, ओमसनादिकाले च दुक्कटमेव जनेय्युन्ति एवमादिको विरोधदोसो परिहतो होतीति सब्बं आचरियो वदति। मङ्गुरच्छवि नाम सामो।
Yasmā panassa sikkhāpaccakkhānaṃ sabbathā yujjati, tasmā ‘‘sikkhaṃ paccakkhāya taṃ taṃ vatthuṃ vītikkamantassa tato tato āpattito anāpatti, itarassa āpattī’’ti vattuṃ yujjati, tasmā ‘‘yattha yattha sāvajjapaññatti, anavajjapaññatti vā, ayaṃ imasmiṃ atthe adhippeto bhikkhūti vuccati, tattha tattha tadajjhācāratthenāyameva ñatticatutthena upasampanno adhippeto nāmā’’ti vattuṃ yujjatīti veditabbaṃ. Evaṃ sante yaṃ vuttaṃ ‘‘yāya kāyaci upasampadāya ayaṃ imasmiṃ ‘methunaṃ dhammaṃ paṭisevitvā pārājiko hotī’ti atthe bhikkhūti adhippeto’’ti, tampi na vattabbameva. Kathaṃ hoti? Virodhadosopi parihato hoti. Kathaṃ? Sace ñatticatutthena upasampanno eva idhādhippeto ‘‘bhikkhū’’ti ca ‘‘upasampanno’’ti ca, tena na upasampanno anupasampanno nāmāti katvā ñatticatutthakammato aññathā upasampannā nāma mahākassapattherādayo itaresaṃ anupasampannaṭṭhāne ṭhatvā sahaseyyapadasodhammāpattiṃ janeyyuṃ, omasanādikāle ca dukkaṭameva janeyyunti evamādiko virodhadoso parihato hotīti sabbaṃ ācariyo vadati. Maṅguracchavi nāma sāmo.
यस्मा ते अतिमहन्तो जातिमदो चित्तं परियुट्ठाति, तस्मा तुम्हेहि मम सासने एवं सिक्खितब्बं । ‘‘सातसहगता पठमज्झानसुखसहगता असुभे च आनापाने चा’’ति गण्ठिपदे वुत्तं। उद्धुमातकसञ्ञाति उद्धुमातकनिमित्ते पटिलद्धपठमज्झानसञ्ञा। रूपसञ्ञाति पथवीकसिणादिरूपावचरज्झानसञ्ञा। सो तं ब्याकासि ‘‘अविभूता, भन्ते, उद्धुमातकसञ्ञा अवड्ढितब्बत्ता असुभानं, विभूता, भन्ते, रूपसञ्ञा वड्ढितब्बत्ता कसिणान’’न्ति। पञ्चउपसम्पदक्कमो महावग्गा गहितो। ञत्तिचतुत्थेनाति एत्थ किञ्चापि ञत्ति सब्बपठमं वुच्चति, तिस्सन्नं पन अनुस्सावनानं अत्थब्यञ्जनभेदाभावतो अत्थब्यञ्जनभिन्ना ञत्तितासं चतुत्थाति कत्वा ‘‘ञत्तिचतुत्थ’’न्ति वुच्चति। ब्यञ्जनानुरूपमेव अट्ठकथाय ‘‘तीहि अनुस्सावनाहि एकाय च ञत्तिया’’ति वुत्तं, अत्थपवत्तिक्कमेन पदेन पन ‘‘एकाय ञत्तिया तीहि अनुस्सावनाही’’ति वत्तब्बं। यस्मा पनेत्थ ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, कम्मानि (महाव॰ ३८४), छ इमानि, भिक्खवे, कम्मानि अधम्मकम्मं वग्गकम्म’’न्ति (महाव॰ ३८७) वचनतो कुप्पकम्मम्पि कत्थचि ‘‘कम्म’’न्ति वुच्चति तस्मा ‘‘अकुप्पेना’’ति वुत्तं।
Yasmā te atimahanto jātimado cittaṃ pariyuṭṭhāti, tasmā tumhehi mama sāsane evaṃ sikkhitabbaṃ . ‘‘Sātasahagatā paṭhamajjhānasukhasahagatā asubhe ca ānāpāne cā’’ti gaṇṭhipade vuttaṃ. Uddhumātakasaññāti uddhumātakanimitte paṭiladdhapaṭhamajjhānasaññā. Rūpasaññāti pathavīkasiṇādirūpāvacarajjhānasaññā. So taṃ byākāsi ‘‘avibhūtā, bhante, uddhumātakasaññā avaḍḍhitabbattā asubhānaṃ, vibhūtā, bhante, rūpasaññā vaḍḍhitabbattā kasiṇāna’’nti. Pañcaupasampadakkamo mahāvaggā gahito. Ñatticatutthenāti ettha kiñcāpi ñatti sabbapaṭhamaṃ vuccati, tissannaṃ pana anussāvanānaṃ atthabyañjanabhedābhāvato atthabyañjanabhinnā ñattitāsaṃ catutthāti katvā ‘‘ñatticatuttha’’nti vuccati. Byañjanānurūpameva aṭṭhakathāya ‘‘tīhi anussāvanāhi ekāya ca ñattiyā’’ti vuttaṃ, atthapavattikkamena padena pana ‘‘ekāya ñattiyā tīhi anussāvanāhī’’ti vattabbaṃ. Yasmā panettha ‘‘cattārimāni, bhikkhave, kammāni (mahāva. 384), cha imāni, bhikkhave, kammāni adhammakammaṃ vaggakamma’’nti (mahāva. 387) vacanato kuppakammampi katthaci ‘‘kamma’’nti vuccati tasmā ‘‘akuppenā’’ti vuttaṃ.
यस्मा अकुप्पम्पि एकच्चं न ठानारहं, येन अप्पत्तो ओसारणं ‘‘सोसारितो’’ति चम्पेय्यक्खन्धके (महाव॰ ३९५ आदयो) वुच्चति, तस्मा ‘‘ठानारहेना’’ति वुत्तं। यदि एवं ‘‘ठानारहेना’’ति इदमेव पदं वत्तब्बं, न पुब्बपदं इमिना अकुप्पसिद्धितोति चे? तं न, अट्ठानारहेन अकुप्पेन उपसम्पन्नो इमस्मिं अत्थे अनधिप्पेतोति अनिट्ठप्पसङ्गतो। द्वीहि पनेतेहि एकतो वुत्तेहि अयमत्थो पञ्ञायति ‘‘केवलं तेन अकुप्पेन उपसम्पन्नो अयम्पि इमस्मिं अत्थे अधिप्पेतो ‘भिक्खू’ति, ठानारहेन च उपसम्पन्नो अयम्पि इमस्मिं अत्थे अधिप्पेतो ‘भिक्खू’ति, कुप्पेन उपसम्पन्नो नाधिप्पेतो’’ति। तेनायम्पि अत्थो साधितो होति ‘‘यो पन, भिक्खु, जानं ऊनवीसतिवस्सं पुग्गलं उपसम्पादेय्य, सो च पुग्गलो अनुपसम्पन्नो’’ति (पाचि॰ ४०३) वचनतो याव न ञायति, ताव समञ्ञायभिक्खुपटिञ्ञायभिक्खुभावं उपगतोपि न पुब्बे दस्सितसमञ्ञायभिक्खुपटिञ्ञायभिक्खु विय अञ्ञेसं भिक्खूनं उपसम्पन्नट्ठाने ठत्वा ओमसनपाचित्तियादिवत्थु होति, केवलं अनुपसम्पन्नट्ठाने ठत्वा ‘‘अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञी पदसो धम्मं वाचेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’तिआदि (पाचि॰ ४७) आपत्तिवत्थुमेव हुत्वा तिट्ठति। अकुप्पेन उपसम्पन्नो पन पच्छा पाराजिकोपि जातितो उपसम्पन्नट्ठाने तिट्ठतीति ‘‘पण्डको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो’’तिआदिना (महाव॰ १०९) नयेन वुत्तेसु पन वज्जनीयपुग्गलेसु कोचि पुग्गलो ‘‘उपसम्पन्नो’’ति वुच्चति, नोपि उपसम्पन्नट्ठाने तिट्ठति, कोचि तिट्ठतीति वेदितब्बं।
Yasmā akuppampi ekaccaṃ na ṭhānārahaṃ, yena appatto osāraṇaṃ ‘‘sosārito’’ti campeyyakkhandhake (mahāva. 395 ādayo) vuccati, tasmā ‘‘ṭhānārahenā’’ti vuttaṃ. Yadi evaṃ ‘‘ṭhānārahenā’’ti idameva padaṃ vattabbaṃ, na pubbapadaṃ iminā akuppasiddhitoti ce? Taṃ na, aṭṭhānārahena akuppena upasampanno imasmiṃ atthe anadhippetoti aniṭṭhappasaṅgato. Dvīhi panetehi ekato vuttehi ayamattho paññāyati ‘‘kevalaṃ tena akuppena upasampanno ayampi imasmiṃ atthe adhippeto ‘bhikkhū’ti, ṭhānārahena ca upasampanno ayampi imasmiṃ atthe adhippeto ‘bhikkhū’ti, kuppena upasampanno nādhippeto’’ti. Tenāyampi attho sādhito hoti ‘‘yo pana, bhikkhu, jānaṃ ūnavīsativassaṃ puggalaṃ upasampādeyya, so ca puggalo anupasampanno’’ti (pāci. 403) vacanato yāva na ñāyati, tāva samaññāyabhikkhupaṭiññāyabhikkhubhāvaṃ upagatopi na pubbe dassitasamaññāyabhikkhupaṭiññāyabhikkhu viya aññesaṃ bhikkhūnaṃ upasampannaṭṭhāne ṭhatvā omasanapācittiyādivatthu hoti, kevalaṃ anupasampannaṭṭhāne ṭhatvā ‘‘anupasampanne upasampannasaññī padaso dhammaṃ vāceti, āpatti pācittiyassā’’tiādi (pāci. 47) āpattivatthumeva hutvā tiṭṭhati. Akuppena upasampanno pana pacchā pārājikopi jātito upasampannaṭṭhāne tiṭṭhatīti ‘‘paṇḍako, bhikkhave, anupasampanno na upasampādetabbo, upasampanno nāsetabbo’’tiādinā (mahāva. 109) nayena vuttesu pana vajjanīyapuggalesu koci puggalo ‘‘upasampanno’’ti vuccati, nopi upasampannaṭṭhāne tiṭṭhati, koci tiṭṭhatīti veditabbaṃ.
एत्थ पन अत्थि कम्मं अकुप्पं ठानारहं, अत्थि ठानारहं नाकुप्पं, अत्थि अकुप्पञ्चेव न ठानारहञ्च, अत्थि नाकुप्पं न च ठानारहन्ति इदं चतुक्कं वेदितब्बं। तत्थ पठमं ताव वुत्तं, ततियचतुत्थानि पाकटानि। दुतियं परियायेन भिक्खुनिसङ्घतो एकतोउपसम्पन्नाय लिङ्गपरिवत्ते सति लब्भति। तस्स हि पुग्गलस्स पुब्बे सिक्खमानकाले लद्धं ञत्तिचतुत्थउपसम्पदाकम्मं किञ्चापि अकुप्पञ्चेव ठानारहञ्च, पुरिसलिङ्गे पन पातुभूते ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तंयेव उपज्झं तमेव उपसम्पद’’न्ति (पारा॰ ६९) एत्थ अपरियापन्नत्ता तस्स पुग्गलस्स केवलं सामणेरभावापत्तितो कम्मं दानि कुप्पं जातन्ति वुच्चति। लिङ्गपरिवत्तेन चीवरस्स अधिट्ठानविजहनं विय तस्स पुग्गलस्स भिक्खुनिसङ्घेन कताय उपसम्पदाय विजहनं होतीति वेदितब्बं, अञ्ञथा सो पुग्गलो उपसम्पन्नो भिक्खूति आपज्जति। अथ वा लिङ्गपरिवत्ते असतिपितं एकतोउपसम्पदाकम्मं कुप्पति, यथाठाने न तिट्ठति। तस्मा न ताव सा ‘‘भिक्खुनी’’ति सङ्ख्यं गच्छति। यस्मा अञ्ञतरं पाराजिकं धम्मं आपज्जित्वापि अनापज्जित्वापि उप्पब्बजितुकामताय गिहिलिङ्गं सादियन्तिया पुनपि उपसम्पदा उभतोसङ्घे लब्भति, तस्मा तेन परियायेन ‘‘कुप्पतीति कुप्प’’न्ति वुच्चति, यथावुत्तकम्मदोसाभावतो पन ‘‘ठानारह’’न्ति। भिक्खुनी पन गिहिलिङ्गं सादियन्तिकाले न पुरिसलिङ्गपातुभावे सति भिक्खूसु उपसम्पदं लब्भतीति साधकं कारणं न दिस्सति, सिक्खं पच्चक्खाय उप्पब्बजिता चे, लभतीति एके, तं पनायुत्तं भिक्खुनिया सिक्खापच्चक्खनाभावतोति अम्हाकं खन्तीति आचरियो। ‘‘यथा ‘कत्तब्ब’न्ति वुत्तं, तथा अकते कुप्पतीति कत्वा करणं सत्थुसासन’’न्ति गण्ठिपदे वुत्तं। यत्थ यत्थ ‘‘गण्ठिपदे’’ति वुच्चति, तत्थ तत्थ ‘‘धम्मसिरित्थेरस्स गण्ठिपदे’’ति गहेतब्बं।
Ettha pana atthi kammaṃ akuppaṃ ṭhānārahaṃ, atthi ṭhānārahaṃ nākuppaṃ, atthi akuppañceva na ṭhānārahañca, atthi nākuppaṃ na ca ṭhānārahanti idaṃ catukkaṃ veditabbaṃ. Tattha paṭhamaṃ tāva vuttaṃ, tatiyacatutthāni pākaṭāni. Dutiyaṃ pariyāyena bhikkhunisaṅghato ekatoupasampannāya liṅgaparivatte sati labbhati. Tassa hi puggalassa pubbe sikkhamānakāle laddhaṃ ñatticatutthaupasampadākammaṃ kiñcāpi akuppañceva ṭhānārahañca, purisaliṅge pana pātubhūte ‘‘anujānāmi, bhikkhave, taṃyeva upajjhaṃ tameva upasampada’’nti (pārā. 69) ettha apariyāpannattā tassa puggalassa kevalaṃ sāmaṇerabhāvāpattito kammaṃ dāni kuppaṃ jātanti vuccati. Liṅgaparivattena cīvarassa adhiṭṭhānavijahanaṃ viya tassa puggalassa bhikkhunisaṅghena katāya upasampadāya vijahanaṃ hotīti veditabbaṃ, aññathā so puggalo upasampanno bhikkhūti āpajjati. Atha vā liṅgaparivatte asatipitaṃ ekatoupasampadākammaṃ kuppati, yathāṭhāne na tiṭṭhati. Tasmā na tāva sā ‘‘bhikkhunī’’ti saṅkhyaṃ gacchati. Yasmā aññataraṃ pārājikaṃ dhammaṃ āpajjitvāpi anāpajjitvāpi uppabbajitukāmatāya gihiliṅgaṃ sādiyantiyā punapi upasampadā ubhatosaṅghe labbhati, tasmā tena pariyāyena ‘‘kuppatīti kuppa’’nti vuccati, yathāvuttakammadosābhāvato pana ‘‘ṭhānāraha’’nti. Bhikkhunī pana gihiliṅgaṃ sādiyantikāle na purisaliṅgapātubhāve sati bhikkhūsu upasampadaṃ labbhatīti sādhakaṃ kāraṇaṃ na dissati, sikkhaṃ paccakkhāya uppabbajitā ce, labhatīti eke, taṃ panāyuttaṃ bhikkhuniyā sikkhāpaccakkhanābhāvatoti amhākaṃ khantīti ācariyo. ‘‘Yathā ‘kattabba’nti vuttaṃ, tathā akate kuppatīti katvā karaṇaṃ satthusāsana’’nti gaṇṭhipade vuttaṃ. Yattha yattha ‘‘gaṇṭhipade’’ti vuccati, tattha tattha ‘‘dhammasirittherassa gaṇṭhipade’’ti gahetabbaṃ.
