Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā

    पदभाजनीयवण्णना

    Padabhājanīyavaṇṇanā

    १७२. उस्सुक्‍कवचनन्ति पाकटसद्दसञ्‍ञा किर, समानकपदन्ति वुत्तं होति। ‘‘सुत्वा भुञ्‍जन्ती’’ति एत्थ विय सञ्‍चिच्‍च वोरोपेतुकामस्स सञ्‍चिच्‍चपदं वोरोपनपदस्स उस्सुक्‍कं, सञ्‍चेतना च जीविता वोरोपनञ्‍च एकस्सेवाति वुत्तं होति। न केवलं चेतसिकमत्तेनेव होति, पयोगोपि इच्छितब्बो एवाति दस्सेतुं वुत्तानीति किर उपतिस्सत्थेरो। ‘‘जानित्वा सञ्‍जानित्वा चेच्‍च अभिवितरित्वा’’ति वत्तब्बे ‘‘जानन्तो…पे॰… वीतिक्‍कमो’’ति वोरोपनम्पि दस्सितं, तस्मा ब्यञ्‍जने आदरं अकत्वा अत्थो दस्सितो। वीतिक्‍कमसङ्खातत्थसिद्धिया हि पुरिमचेतना अत्थसाधिका होति। सब्बसुखुमअत्तभावन्ति रूपं सन्धाय वुत्तं, न अरूपं। अत्तसङ्खातानञ्हि अरूपानं खन्धविभङ्गे (विभ॰ १ आदयो) विय इध ओळारिकसुखुमता अनधिप्पेता। मातुकुच्छिस्मिन्ति येभुय्यवचनं, ओपपातिकमनुस्सेपि पाराजिकमेव, अरूपकाये उपक्‍कमाभावा तग्गहणं कस्माति चे? अरूपक्खन्धेन सद्धिं तस्सेव रूपकायस्स जीवितिन्द्रियसम्भवतो। तेन सजीवकोव मनुस्सविग्गहोपि नाम होतीति सिद्धं। एत्थ मातुकुच्छिस्मिन्ति मनुस्समातुया वा तिरच्छानमातुया वा। वुत्तञ्हि परिवारे (परि॰ ४८०) –

    172.Ussukkavacananti pākaṭasaddasaññā kira, samānakapadanti vuttaṃ hoti. ‘‘Sutvā bhuñjantī’’ti ettha viya sañcicca voropetukāmassa sañciccapadaṃ voropanapadassa ussukkaṃ, sañcetanā ca jīvitā voropanañca ekassevāti vuttaṃ hoti. Na kevalaṃ cetasikamatteneva hoti, payogopi icchitabbo evāti dassetuṃ vuttānīti kira upatissatthero. ‘‘Jānitvā sañjānitvā cecca abhivitaritvā’’ti vattabbe ‘‘jānanto…pe… vītikkamo’’ti voropanampi dassitaṃ, tasmā byañjane ādaraṃ akatvā attho dassito. Vītikkamasaṅkhātatthasiddhiyā hi purimacetanā atthasādhikā hoti. Sabbasukhumaattabhāvanti rūpaṃ sandhāya vuttaṃ, na arūpaṃ. Attasaṅkhātānañhi arūpānaṃ khandhavibhaṅge (vibha. 1 ādayo) viya idha oḷārikasukhumatā anadhippetā. Mātukucchisminti yebhuyyavacanaṃ, opapātikamanussepi pārājikameva, arūpakāye upakkamābhāvā taggahaṇaṃ kasmāti ce? Arūpakkhandhena saddhiṃ tasseva rūpakāyassa jīvitindriyasambhavato. Tena sajīvakova manussaviggahopi nāma hotīti siddhaṃ. Ettha mātukucchisminti manussamātuyā vā tiracchānamātuyā vā. Vuttañhi parivāre (pari. 480) –

    ‘‘इत्थिं हने च मातरं, पुरिसञ्‍च पितरं हने।

    ‘‘Itthiṃ hane ca mātaraṃ, purisañca pitaraṃ hane;

    मातरं पितरं हन्त्वा, न तेनानन्तरं फुसे।

    Mātaraṃ pitaraṃ hantvā, na tenānantaraṃ phuse;

    पञ्हा मेसा कुसलेहि चिन्तिता’’ति॥

    Pañhā mesā kusalehi cintitā’’ti.

    पठमन्ति पटिसन्धिचित्तमेव। एकभवपरियापन्‍नाय हि चित्तसन्ततिया पटिसन्धिचित्तं पठमचित्तं नाम। चुतिचित्तं पच्छिमं नाम। अञ्‍ञथा अनमतग्गे संसारे पठमचित्तं नाम नत्थि विना अनन्तरसमनन्तरनत्थिविगतपच्‍चयेहि चित्तुप्पत्तिया अभावतो। भावे वा नवसत्तपातुभावदोसप्पसङ्गो। अयं सब्बपठमो मनुस्सविग्गहोति किञ्‍चापि इमं जीविता वोरोपेतुं न सक्‍का, तं आदिं कत्वा सन्ततिया याव मरणा उप्पज्‍जनकमनुस्सविग्गहेसु अपरिमाणेसु ‘‘सब्बपठमो’’ति दिस्सति। यदा पन यो मनुस्सविग्गहो पुब्बापरियवसेन सन्ततिप्पत्तो होति, तदा तं जीविता वोरोपेतुं सक्‍का। सन्ततिं विकोपेन्तो हि जीविता वोरोपेति नाम। एत्थ च नानत्तनये अधिप्पेते सति ‘‘सब्बपठमो’’ति वचनं युज्‍जति, न पन एकत्तनये सन्ततिया एकत्ता। एकत्तनयो च इधाधिप्पेतो ‘‘सन्ततिं विकोपेती’’ति वचनतो, तस्मा ‘‘सब्बपठमो’’ति वचनं न युज्‍जतीति चे? न, सन्ततिपच्‍चुप्पन्‍नबहुत्ता। यस्मा पन सन्तति नाम अनेकेसं पुब्बापरियुप्पत्ति वुच्‍चति, तस्मा ‘‘अयं सब्बपठमो’’ति वुत्तो, एवमेत्थ द्वेपि नया सङ्गहं गच्छन्ति, अञ्‍ञथा ‘‘सन्ततिं विकोपेती’’ति इदं वचनं न सिज्झति। किञ्‍चापि एत्थ ‘‘सन्ततिं विकोपेती’’ति वचनतो सन्ततिपच्‍चुप्पन्‍नमेव अधिप्पेतं, न अद्धापच्‍चुप्पन्‍नं विय दिस्सति, तथापि यस्मा सन्ततिपच्‍चुप्पन्‍ने विकोपिते अद्धापच्‍चुप्पन्‍नं विकोपितमेव होति, अद्धापच्‍चुप्पन्‍ने पन विकोपिते सन्ततिपच्‍चुप्पन्‍नं विकोपितं होतीति एत्थ वत्तब्बं नत्थि। तस्मा अट्ठकथायं ‘‘तदुभयम्पि वोरोपेतुं सक्‍का, तस्मा तदेव सन्धाय ‘सन्ततिं विकोपेती’ति इदं वुत्तन्ति वेदितब्ब’’न्ति आह। ‘‘सन्ततिं विकोपेती’’ति वचनतो पकतिया आयुपरियन्तं पत्वा मरणकसत्ते वीतिक्‍कमे सति अनापत्ति वीतिक्‍कमपच्‍चया सन्ततिया अकोपितत्ता। वीतिक्‍कमपच्‍चया चे आयुपरियन्तं अप्पत्वा अन्तराव मरणकसत्ते वीतिक्‍कमपच्‍चया आपत्ति, कम्मबद्धो चाति नो तक्‍कोति आचरियो। ‘‘मरणवण्णं वा संवण्णेय्य, मरणाय वा समादपेय्य, अयम्पि पाराजिको होति असंवासो’’ति वचनतो वा चेतनाक्खणे एव पाराजिकापत्ति एकन्ताकुसलत्ता, दुक्खवेदनत्ता, कायकम्मत्ता, वचीकम्मत्ता, किरियत्ता चाति वेदितब्बं।

    Paṭhamanti paṭisandhicittameva. Ekabhavapariyāpannāya hi cittasantatiyā paṭisandhicittaṃ paṭhamacittaṃ nāma. Cuticittaṃ pacchimaṃ nāma. Aññathā anamatagge saṃsāre paṭhamacittaṃ nāma natthi vinā anantarasamanantaranatthivigatapaccayehi cittuppattiyā abhāvato. Bhāve vā navasattapātubhāvadosappasaṅgo. Ayaṃ sabbapaṭhamo manussaviggahoti kiñcāpi imaṃ jīvitā voropetuṃ na sakkā, taṃ ādiṃ katvā santatiyā yāva maraṇā uppajjanakamanussaviggahesu aparimāṇesu ‘‘sabbapaṭhamo’’ti dissati. Yadā pana yo manussaviggaho pubbāpariyavasena santatippatto hoti, tadā taṃ jīvitā voropetuṃ sakkā. Santatiṃ vikopento hi jīvitā voropeti nāma. Ettha ca nānattanaye adhippete sati ‘‘sabbapaṭhamo’’ti vacanaṃ yujjati, na pana ekattanaye santatiyā ekattā. Ekattanayo ca idhādhippeto ‘‘santatiṃ vikopetī’’ti vacanato, tasmā ‘‘sabbapaṭhamo’’ti vacanaṃ na yujjatīti ce? Na, santatipaccuppannabahuttā. Yasmā pana santati nāma anekesaṃ pubbāpariyuppatti vuccati, tasmā ‘‘ayaṃ sabbapaṭhamo’’ti vutto, evamettha dvepi nayā saṅgahaṃ gacchanti, aññathā ‘‘santatiṃ vikopetī’’ti idaṃ vacanaṃ na sijjhati. Kiñcāpi ettha ‘‘santatiṃ vikopetī’’ti vacanato santatipaccuppannameva adhippetaṃ, na addhāpaccuppannaṃ viya dissati, tathāpi yasmā santatipaccuppanne vikopite addhāpaccuppannaṃ vikopitameva hoti, addhāpaccuppanne pana vikopite santatipaccuppannaṃ vikopitaṃ hotīti ettha vattabbaṃ natthi. Tasmā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tadubhayampi voropetuṃ sakkā, tasmā tadeva sandhāya ‘santatiṃ vikopetī’ti idaṃ vuttanti veditabba’’nti āha. ‘‘Santatiṃ vikopetī’’ti vacanato pakatiyā āyupariyantaṃ patvā maraṇakasatte vītikkame sati anāpatti vītikkamapaccayā santatiyā akopitattā. Vītikkamapaccayā ce āyupariyantaṃ appatvā antarāva maraṇakasatte vītikkamapaccayā āpatti, kammabaddho cāti no takkoti ācariyo. ‘‘Maraṇavaṇṇaṃ vā saṃvaṇṇeyya, maraṇāya vā samādapeyya, ayampi pārājiko hoti asaṃvāso’’ti vacanato vā cetanākkhaṇe eva pārājikāpatti ekantākusalattā, dukkhavedanattā, kāyakammattā, vacīkammattā, kiriyattā cāti veditabbaṃ.

    सत्तट्ठजवनवारमत्तन्ति सभागारम्मणवसेन वुत्तं, तेनेव ‘‘सभागसन्ततिवसेना’’तिआदि वुत्तं । अत्तनो पटिपक्खेन समन्‍नागतत्ता समनन्तरस्स पच्‍चयं होन्तं यथा पुरे विय अहुत्वा दुब्बलस्स। न्ति जीवितिन्द्रियविकोपनं।

    Sattaṭṭhajavanavāramattanti sabhāgārammaṇavasena vuttaṃ, teneva ‘‘sabhāgasantativasenā’’tiādi vuttaṃ . Attano paṭipakkhena samannāgatattā samanantarassa paccayaṃ hontaṃ yathā pure viya ahutvā dubbalassa. Tanti jīvitindriyavikopanaṃ.

    ईतिन्ति सत्तविधविच्छिकादीनि युद्धे डंसित्वा मारणत्थं विस्सज्‍जेन्ति। पज्‍जरकन्ति सरीरडाहं। सूचिकन्ति सूलं। विसूचिकन्ति सुक्खमातिसारंवसयं। पक्खन्दियन्ति रत्तातिसारं। द्वत्तिब्यामसतप्पमाणे महाकाये निम्मिनित्वा ठितनागुद्धरणं, कुज्झित्वा ओलोकिते परेसं काये विसमरणं वा डाहुप्पादनं वा पयोगो नाम।

    Ītinti sattavidhavicchikādīni yuddhe ḍaṃsitvā māraṇatthaṃ vissajjenti. Pajjarakanti sarīraḍāhaṃ. Sūcikanti sūlaṃ. Visūcikanti sukkhamātisāraṃvasayaṃ. Pakkhandiyanti rattātisāraṃ. Dvattibyāmasatappamāṇe mahākāye nimminitvā ṭhitanāguddharaṇaṃ, kujjhitvā olokite paresaṃ kāye visamaraṇaṃ vā ḍāhuppādanaṃ vā payogo nāma.

    केचीति महासङ्घिका। अयं इत्थी। कुलुम्बस्साति गब्भस्स। कथं सा इतरस्साति चे? तस्स दुट्ठेन मनसानुपक्खिते सो च गब्भो सा च इद्धीति उभयम्पि सहेव नस्सति, घटग्गीनं भेदनिब्बायनं विय एकक्खणे होति। ‘‘तेसं सुत्तन्तिकेसु ओचरियमानं न समेती’’ति लिखितं, ‘‘तेसं मतं गहेत्वा ‘थावरीनम्पि अयं युज्‍जती’ति वुत्ते तिकवसेन पटिसेधितब्बन्ति अपरे’’ति वुत्तं। साहत्थिकनिस्सग्गियपयोगेसु सन्‍निट्ठापकचेतनाय सत्तमाय सहुप्पन्‍नकायविञ्‍ञत्तिया साहत्थिकता वेदितब्बा। आणत्तिके पन सत्तहिपि चेतनाहि सह वचीविञ्‍ञत्तिसम्भवतो सत्तसत्त सद्दा एकतो हुत्वा एकेकक्खरभावं गन्त्वा यत्तकेहि अक्खरेहि अत्तनो अधिप्पायं विञ्‍ञापेति, तदवसानक्खरसमुट्ठापिकाय सत्तमचेतनाय सहजातवचीविञ्‍ञत्तिया आणत्तिकता वेदितब्बा। तथा विज्‍जामयपयोगे। कायेनाणत्तियं पन साहत्थिके वुत्तनयोव। थावरपयोगे यावता परस्स मरणं होति, तावता कम्मबद्धो, आपत्ति च। ततो परं अतिसञ्‍चरणे कम्मबद्धातिबहुत्तं वेदितब्बं सति परं मरणे। पाराजिकापत्ति पनेत्थ एका। अत्थसाधकचेतना यस्मा एत्थ च दुतियपाराजिके च लब्भति, न अञ्‍ञत्थ, तस्मा द्विन्‍नम्पि साधारणा इमा गाथायो –

    Kecīti mahāsaṅghikā. Ayaṃ itthī. Kulumbassāti gabbhassa. Kathaṃ sā itarassāti ce? Tassa duṭṭhena manasānupakkhite so ca gabbho sā ca iddhīti ubhayampi saheva nassati, ghaṭaggīnaṃ bhedanibbāyanaṃ viya ekakkhaṇe hoti. ‘‘Tesaṃ suttantikesu ocariyamānaṃ na sametī’’ti likhitaṃ, ‘‘tesaṃ mataṃ gahetvā ‘thāvarīnampi ayaṃ yujjatī’ti vutte tikavasena paṭisedhitabbanti apare’’ti vuttaṃ. Sāhatthikanissaggiyapayogesu sanniṭṭhāpakacetanāya sattamāya sahuppannakāyaviññattiyā sāhatthikatā veditabbā. Āṇattike pana sattahipi cetanāhi saha vacīviññattisambhavato sattasatta saddā ekato hutvā ekekakkharabhāvaṃ gantvā yattakehi akkharehi attano adhippāyaṃ viññāpeti, tadavasānakkharasamuṭṭhāpikāya sattamacetanāya sahajātavacīviññattiyā āṇattikatā veditabbā. Tathā vijjāmayapayoge. Kāyenāṇattiyaṃ pana sāhatthike vuttanayova. Thāvarapayoge yāvatā parassa maraṇaṃ hoti, tāvatā kammabaddho, āpatti ca. Tato paraṃ atisañcaraṇe kammabaddhātibahuttaṃ veditabbaṃ sati paraṃ maraṇe. Pārājikāpatti panettha ekā. Atthasādhakacetanā yasmā ettha ca dutiyapārājike ca labbhati, na aññattha, tasmā dvinnampi sādhāraṇā imā gāthāyo –

    ‘‘भूतधम्मनियामा ये, ते धम्मा नियता मता।

    ‘‘Bhūtadhammaniyāmā ye, te dhammā niyatā matā;

    भाविधम्मनियामा ये, तेव अनियता इध॥

    Bhāvidhammaniyāmā ye, teva aniyatā idha.

    ‘‘भूतधम्मनियामानं, ठिताव सा पच्‍चयट्ठिति।

    ‘‘Bhūtadhammaniyāmānaṃ, ṭhitāva sā paccayaṭṭhiti;

    भाविधम्मनियामानं, सापेक्खा पच्‍चयट्ठिति॥

    Bhāvidhammaniyāmānaṃ, sāpekkhā paccayaṭṭhiti.

    ‘‘तेनञ्‍ञा हेतुया अत्थि, सापि धम्मनियामता।

    ‘‘Tenaññā hetuyā atthi, sāpi dhammaniyāmatā;

    तस्सा फलं अनियतं, फलापेक्खा नियामता॥

    Tassā phalaṃ aniyataṃ, phalāpekkhā niyāmatā.

    ‘‘एवञ्हि सब्बधम्मानं, ठिता धम्मनियामता।

    ‘‘Evañhi sabbadhammānaṃ, ṭhitā dhammaniyāmatā;

    लद्धधम्मनियामा या, सात्थसाधकचेतना॥

    Laddhadhammaniyāmā yā, sātthasādhakacetanā.

    ‘‘चेतनासिद्धितो पुब्बे, पच्छा तस्सात्थसिद्धितो।

    ‘‘Cetanāsiddhito pubbe, pacchā tassātthasiddhito;

    अविसेसेन सब्बापि, छब्बिधा अत्थसाधिका॥

    Avisesena sabbāpi, chabbidhā atthasādhikā.

    ‘‘आणत्तियं यतो सक्‍का, विभावेतुं विभागतो।

    ‘‘Āṇattiyaṃ yato sakkā, vibhāvetuṃ vibhāgato;

    तस्मा आणत्तियंयेव, वुत्ता सा अत्थसाधिका॥

    Tasmā āṇattiyaṃyeva, vuttā sā atthasādhikā.

    ‘‘मिच्छत्ते वापि सम्मत्ते, नियतानियता मता।

    ‘‘Micchatte vāpi sammatte, niyatāniyatā matā;

    अभिधम्मे न सब्बत्थि, तत्थ सा नियता सिया॥

    Abhidhamme na sabbatthi, tattha sā niyatā siyā.

    ‘‘या थेय्यचेतना सब्बा, सहत्थाणत्तिकापि वा।

    ‘‘Yā theyyacetanā sabbā, sahatthāṇattikāpi vā;

    अभिधम्मनयेनायं, एकन्तनियता सिया॥

    Abhidhammanayenāyaṃ, ekantaniyatā siyā.

    ‘‘पाणातिपातं निस्साय, सहत्थाणत्तिकादिका।

    ‘‘Pāṇātipātaṃ nissāya, sahatthāṇattikādikā;

    अभिधम्मवसेनेसा, पच्‍चेकं तं दुकं भजे॥

    Abhidhammavasenesā, paccekaṃ taṃ dukaṃ bhaje.

    ‘‘जीवितिन्द्रियुपच्छेदो, चेतना चेति तं द्वयं।

    ‘‘Jīvitindriyupacchedo, cetanā ceti taṃ dvayaṃ;

    न साहत्थिककम्मेन, पगेवाणत्तिकासमं॥

    Na sāhatthikakammena, pagevāṇattikāsamaṃ.

    ‘‘जीवितिन्द्रियुपच्छेदो, चेतना चेति तं द्वयं।

    ‘‘Jīvitindriyupacchedo, cetanā ceti taṃ dvayaṃ;

    न साहत्थिककम्मेन, पगेवाणत्तिकासमं॥

    Na sāhatthikakammena, pagevāṇattikāsamaṃ.

    ‘‘जीवितिन्द्रियुपच्छेदक्खणे वधकचेतना।

    ‘‘Jīvitindriyupacchedakkhaṇe vadhakacetanā;

    चिराठिताति को धम्मो, नियामेति आपत्तिकं॥

    Cirāṭhitāti ko dhammo, niyāmeti āpattikaṃ.

    ‘‘जीवितिन्द्रियुपच्छेदक्खणे चे वधको सिया।

    ‘‘Jīvitindriyupacchedakkhaṇe ce vadhako siyā;

    मतो सुत्तो पबुद्धो वा, कुसलो वधको सिया॥

    Mato sutto pabuddho vā, kusalo vadhako siyā.

    ‘‘कुसलत्तिकभेदो च, वेदनात्तिकभेदोपि।

    ‘‘Kusalattikabhedo ca, vedanāttikabhedopi;

    सिया तथा गतो सिद्धो, सहत्था वधकचेतना’’ति॥

    Siyā tathā gato siddho, sahatthā vadhakacetanā’’ti.

    यानि पन बीजउतुकम्मधम्मचित्तनियामानि पञ्‍च अट्ठकथाय आनेत्वा निदस्सितानि, तेसु अयमत्थसाधकचेतना योगं गच्छतीति मञ्‍ञे ‘‘अयं अत्थसाधकचेतनानियमो नत्थी’’ति चेतनानं मिच्छत्तसम्मत्तनियतानम्पि नत्थिभावप्पसङ्गतो। भजापियमाना येन, तेन सब्बेपि यथासम्भवं कम्मचित्तनियामे भजन्ति गच्छन्तीति वेदितब्बं। जीविते आदीनवो मरणवण्णदस्सने न विभत्तोव, इध पन सङ्कप्पपदे अत्थतो ‘‘मरणसञ्‍ञी मरणचेतनो मरणाधिप्पायो’’ति एवं अविभूतत्ता विभत्तो, अपाकटत्ता, अनोळारिकत्ता वा अविभागा कारिता वा। नयिदं वितक्‍कस्स नामन्ति न वितक्‍कस्सेव नामं, किन्तु सञ्‍ञाचेतनानम्पि नामन्ति गहेतब्बं। कङ्खावितरणियम्पि एवमेव वुत्तं।

    Yāni pana bījautukammadhammacittaniyāmāni pañca aṭṭhakathāya ānetvā nidassitāni, tesu ayamatthasādhakacetanā yogaṃ gacchatīti maññe ‘‘ayaṃ atthasādhakacetanāniyamo natthī’’ti cetanānaṃ micchattasammattaniyatānampi natthibhāvappasaṅgato. Bhajāpiyamānā yena, tena sabbepi yathāsambhavaṃ kammacittaniyāme bhajanti gacchantīti veditabbaṃ. Jīvite ādīnavo maraṇavaṇṇadassane na vibhattova, idha pana saṅkappapade atthato ‘‘maraṇasaññī maraṇacetano maraṇādhippāyo’’ti evaṃ avibhūtattā vibhatto, apākaṭattā, anoḷārikattā vā avibhāgā kāritā vā. Nayidaṃ vitakkassa nāmanti na vitakkasseva nāmaṃ, kintu saññācetanānampi nāmanti gahetabbaṃ. Kaṅkhāvitaraṇiyampi evameva vuttaṃ.

    १७४. कायतोति वुत्तत्ता ‘‘सत्तिञसू’’ति वत्तब्बे वचनसिलिट्ठत्थं ‘‘उसुसत्तिआदिना’’ति वुत्तं। अनुद्देसिके कम्मस्सारम्मणं सो वा होति, अञ्‍ञो वा। उभयेहीति किञ्‍चापि पठमप्पहारो न सयमेव सक्‍कोति, दुतियं लभित्वा पन सक्‍कोन्तो जीवितविनासनहेतु अहोसि, तदत्थमेव हि वधकेन सो दिन्‍नो, दुतियो पन अञ्‍ञेन चित्तेन दिन्‍नो, तेन सुट्ठु वुत्तं ‘‘पठमप्पहारेनेवा’’ति, ‘‘चेतना नाम दारुणाति गरुं वत्थुं आरब्भ पवत्तपुब्बभागचेतना पकतिसभाववधकचेतना, नो दारुणा होती’’ति आचरियेन लिखितं। ‘‘पुब्बभागचेतना परिवारा, वधकचेतनाव दारुणा होती’’ति वुत्तं। यथाधिप्पायन्ति उभोपि पटिविज्झति, साहत्थिकोपि सङ्केतत्ता न मुच्‍चति किर।

    174.Kāyatoti vuttattā ‘‘sattiñasū’’ti vattabbe vacanasiliṭṭhatthaṃ ‘‘ususattiādinā’’ti vuttaṃ. Anuddesike kammassārammaṇaṃ so vā hoti, añño vā. Ubhayehīti kiñcāpi paṭhamappahāro na sayameva sakkoti, dutiyaṃ labhitvā pana sakkonto jīvitavināsanahetu ahosi, tadatthameva hi vadhakena so dinno, dutiyo pana aññena cittena dinno, tena suṭṭhu vuttaṃ ‘‘paṭhamappahārenevā’’ti, ‘‘cetanā nāma dāruṇāti garuṃ vatthuṃ ārabbha pavattapubbabhāgacetanā pakatisabhāvavadhakacetanā, no dāruṇā hotī’’ti ācariyena likhitaṃ. ‘‘Pubbabhāgacetanā parivārā, vadhakacetanāva dāruṇā hotī’’ti vuttaṃ. Yathādhippāyanti ubhopi paṭivijjhati, sāhatthikopi saṅketattā na muccati kira.

    किरियाविसेसो अट्ठकथासु अनागतो। ‘‘एवं विज्झ, एवं पहर, एवं घाहेही’ति पाळिया समेतीति आचरियेन गहितो’’ति वदन्ति। पुरतो पहरित्वातिआदि वत्थुविसङ्केतमेव किर। एतं गामे ठितन्ति पुग्गलोव नियमितो। यो पन लिङ्गवसेन ‘‘दीघं…पे॰… मारेही’’ति आणापेति अनियमेत्वा। यदि नियमेत्वा वदति, ‘‘एतं दीघ’’न्ति वदेय्याति अपरे। आचरिया पन ‘‘दीघन्ति वुत्ते नियमितं होति, एवं अनियमेत्वा वदति, न पन आणापको दीघादीसु अञ्‍ञतरं मारेहीति अधिप्पायो’’ति वदन्ति किर। ‘‘अत्थो पन चित्तेन एकं सन्धायपि अनियमेत्वा आणापेती’’ति लिखितं। ‘‘इतरो अञ्‍ञं तादिसं मारेति, आणापको मुच्‍चती’’ति वुत्तं यथाधिप्पायं न गतत्ता। ‘‘एवं दीघादिवसेनापि चित्तेन अनियमितस्सेवाति युत्तं विय दिस्सती’’ति अञ्‍ञतरस्मिं गण्ठिपदे लिखितं, सुट्ठु वीमंसित्वा सब्बं गहेतब्बं, ओकासस्स नियमितत्ताति एत्थ ओकासनियमं कत्वा निद्दिसन्तो तस्मिं ओकासे निसिन्‍नं मारेतुकामोव होति, सयं पन तदा तत्थ नत्थि। तस्मा ओकासेन सह अत्तनो जीवितिन्द्रियं आरम्मणं न होति, तेन अत्तना मारापितो परो एव मारापितो। कथं? सयं रस्सो च तनुको च हुत्वा पुब्बभागे अत्तानं सन्धाय आणत्तिक्खणे ‘‘दीघं रस्सं थूलं बलवन्तं मारेही’’ति आणापेन्तस्स चित्तं अत्तनि तस्साकारस्स नत्थिताय अञ्‍ञस्स तादिसस्स जीवितिन्द्रियं आरम्मणं कत्वा पवत्तति, तेन मूलट्ठस्स कम्मबद्धो। एवंसम्पदमिदन्ति दट्ठब्बं।

    Kiriyāviseso aṭṭhakathāsu anāgato. ‘‘Evaṃ vijjha, evaṃ pahara, evaṃ ghāhehī’ti pāḷiyā sametīti ācariyena gahito’’ti vadanti. Purato paharitvātiādi vatthuvisaṅketameva kira. Etaṃ gāme ṭhitanti puggalova niyamito. Yo pana liṅgavasena ‘‘dīghaṃ…pe… mārehī’’ti āṇāpeti aniyametvā. Yadi niyametvā vadati, ‘‘etaṃ dīgha’’nti vadeyyāti apare. Ācariyā pana ‘‘dīghanti vutte niyamitaṃ hoti, evaṃ aniyametvā vadati, na pana āṇāpako dīghādīsu aññataraṃ mārehīti adhippāyo’’ti vadanti kira. ‘‘Attho pana cittena ekaṃ sandhāyapi aniyametvā āṇāpetī’’ti likhitaṃ. ‘‘Itaro aññaṃ tādisaṃ māreti, āṇāpako muccatī’’ti vuttaṃ yathādhippāyaṃ na gatattā. ‘‘Evaṃ dīghādivasenāpi cittena aniyamitassevāti yuttaṃ viya dissatī’’ti aññatarasmiṃ gaṇṭhipade likhitaṃ, suṭṭhu vīmaṃsitvā sabbaṃ gahetabbaṃ, okāsassa niyamitattāti ettha okāsaniyamaṃ katvā niddisanto tasmiṃ okāse nisinnaṃ māretukāmova hoti, sayaṃ pana tadā tattha natthi. Tasmā okāsena saha attano jīvitindriyaṃ ārammaṇaṃ na hoti, tena attanā mārāpito paro eva mārāpito. Kathaṃ? Sayaṃ rasso ca tanuko ca hutvā pubbabhāge attānaṃ sandhāya āṇattikkhaṇe ‘‘dīghaṃ rassaṃ thūlaṃ balavantaṃ mārehī’’ti āṇāpentassa cittaṃ attani tassākārassa natthitāya aññassa tādisassa jīvitindriyaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattati, tena mūlaṭṭhassa kammabaddho. Evaṃsampadamidanti daṭṭhabbaṃ.

    दूतपरम्परानिद्देसे आणापेति, आपत्ति दुक्‍कटस्स। इतरस्स आरोचेति, आपत्ति दुक्‍कटस्साति आचरियन्तेवासीनं यथासम्भवं आरोचने, पटिग्गण्हने दुक्‍कटं सन्धाय वुत्तं। न वधको पटिग्गण्हाति, तस्स दुक्‍कटन्ति सिद्धं होति। तं पन ओकासाभावतो न वुत्तं। मूलट्ठेन आपज्‍जितब्बापत्तिया हि तस्स ओकासो अपरिच्छिन्‍नो, तेनस्स तस्मिं ओकासे थुल्‍लच्‍चयं वुत्तं। वधको चे पटिग्गण्हाति, मूलट्ठो आचरियो पुब्बे आपन्‍नदुक्‍कटेन सह थुल्‍लच्‍चयम्पि आपज्‍जति। कस्मा? महाजनो हि तेन पापे नियोजितोति। इदं पन दुक्‍कटथुल्‍लच्‍चयं वधको चे तमत्थं न सावेति आपज्‍जति। यदि सावेति, पाराजिकमेवापज्‍जति। कस्मा? अत्थसाधकचेतनाय अभावा। अनुगण्ठिपदे पन ‘‘पटिग्गण्हति, तं दुक्‍कटं होति। यदि एवं कस्मा पाठे न वुत्तन्ति चे? वधको पन ‘साधु करोमी’ति पटिग्गण्हित्वा तं न करोति। एवञ्हि नियमे ‘मूलट्ठस्स किं नाम होति, किमस्स दुक्‍कटापत्ती’ति सञ्‍जातकङ्खानं तदत्थदीपनत्थं ‘मूलट्ठस्स आपत्ति थुल्‍लच्‍चयस्सा’’’ति वुत्तं। ‘‘वधको पटिग्गण्हाति आपत्ति दुक्‍कटस्स, मूलट्ठस्स च आपत्ति थुल्‍लच्‍चयस्सा’’ति वुत्तं न सिलिस्सति, मूलट्ठेन आपज्‍जितब्बापत्तिदस्सनाधिकारत्ता वधको पटिग्गण्हाति, आपत्ति दुक्‍कटस्साति वुत्तं।

    Dūtaparamparāniddese āṇāpeti, āpatti dukkaṭassa. Itarassa āroceti, āpatti dukkaṭassāti ācariyantevāsīnaṃ yathāsambhavaṃ ārocane, paṭiggaṇhane dukkaṭaṃ sandhāya vuttaṃ. Na vadhako paṭiggaṇhāti, tassa dukkaṭanti siddhaṃ hoti. Taṃ pana okāsābhāvato na vuttaṃ. Mūlaṭṭhena āpajjitabbāpattiyā hi tassa okāso aparicchinno, tenassa tasmiṃ okāse thullaccayaṃ vuttaṃ. Vadhako ce paṭiggaṇhāti, mūlaṭṭho ācariyo pubbe āpannadukkaṭena saha thullaccayampi āpajjati. Kasmā? Mahājano hi tena pāpe niyojitoti. Idaṃ pana dukkaṭathullaccayaṃ vadhako ce tamatthaṃ na sāveti āpajjati. Yadi sāveti, pārājikamevāpajjati. Kasmā? Atthasādhakacetanāya abhāvā. Anugaṇṭhipade pana ‘‘paṭiggaṇhati, taṃ dukkaṭaṃ hoti. Yadi evaṃ kasmā pāṭhe na vuttanti ce? Vadhako pana ‘sādhu karomī’ti paṭiggaṇhitvā taṃ na karoti. Evañhi niyame ‘mūlaṭṭhassa kiṃ nāma hoti, kimassa dukkaṭāpattī’ti sañjātakaṅkhānaṃ tadatthadīpanatthaṃ ‘mūlaṭṭhassa āpatti thullaccayassā’’’ti vuttaṃ. ‘‘Vadhako paṭiggaṇhāti āpatti dukkaṭassa, mūlaṭṭhassa ca āpatti thullaccayassā’’ti vuttaṃ na silissati, mūlaṭṭhena āpajjitabbāpattidassanādhikārattā vadhako paṭiggaṇhāti, āpatti dukkaṭassāti vuttaṃ.

    विसक्‍कियदूतपदनिद्देसे ‘‘वत्तुकामताय च किच्छेनेत्थ वत्वा पयोजनं नत्थीति भगवता न वुत्त’’न्ति वुत्तं। यं पन ‘‘मूलट्ठस्सेव दुक्‍कट’’न्ति अट्ठकथायं वुत्तं। तत्रायं विचारणा – आचरियेन आणत्तेन बुद्धरक्खितेन तदत्थे सङ्घरक्खितस्सेव आरोचिते किञ्‍चापि यो ‘‘साधू’’ति पटिग्गण्हाति, अथ खो आचरियस्सेवेतं दुक्‍कटं विसङ्केतत्ता, न बुद्धरक्खितस्स, कस्मा? अत्थसाधकचेतनाय आपन्‍नत्ता। तेनेव ‘‘आणापकस्स च वधकस्स च आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति पाळियं वुत्तं, तं पन मूलट्ठेन आपज्‍जितब्बदुक्‍कटं ‘‘मूलट्ठस्स अनापत्ती’’ति इमिना अपरिच्छिन्‍नोकासत्ता न वुत्तं।

    Visakkiyadūtapadaniddese ‘‘vattukāmatāya ca kicchenettha vatvā payojanaṃ natthīti bhagavatā na vutta’’nti vuttaṃ. Yaṃ pana ‘‘mūlaṭṭhasseva dukkaṭa’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Tatrāyaṃ vicāraṇā – ācariyena āṇattena buddharakkhitena tadatthe saṅgharakkhitasseva ārocite kiñcāpi yo ‘‘sādhū’’ti paṭiggaṇhāti, atha kho ācariyassevetaṃ dukkaṭaṃ visaṅketattā, na buddharakkhitassa, kasmā? Atthasādhakacetanāya āpannattā. Teneva ‘‘āṇāpakassa ca vadhakassa ca āpatti pārājikassā’’ti pāḷiyaṃ vuttaṃ, taṃ pana mūlaṭṭhena āpajjitabbadukkaṭaṃ ‘‘mūlaṭṭhassa anāpattī’’ti iminā aparicchinnokāsattā na vuttaṃ.

    अविसङ्केते ‘‘मूलट्ठस्स आपत्ति थुल्‍लच्‍चयस्सा’’ति वुत्तत्ता विसङ्केते आपत्ति दुक्‍कटस्साति सिद्धन्ति वेदितब्बं। ‘‘वधको पटिग्गण्हाति, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति इदं पन दुक्‍कटं वधकस्सेव। सो हि पठमं आणापकं बुद्धरक्खितं पाराजिकापत्तिं पापेत्वा सयं जीविता वोरोपेत्वा आपज्‍जिस्सतीति किञ्‍चापि पाळियं ‘‘सो तं जीविता वोरोपेति, आणापकस्स च वधकस्स च आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति न वुत्तं, तथापि तं अत्थतो वुत्तमेव, ‘‘यतो पाराजिकं पञ्‍ञत्त’’न्ति पुब्बे वुत्तनयत्ता च तं न वुत्तं। ‘‘सो तं जीविता वोरोपेति, आपत्ति सब्बेसं पाराजिकस्सा’’ति हि पुब्बे वुत्तं। एत्थ पुब्बे आचरियन्तेवासिकानं वुत्तदुक्‍कटथुल्‍लच्‍चयापत्तियो पठममेव अनापन्‍ना पाराजिकापत्तिया आपन्‍नत्ता। तथापि वधकस्स पाराजिकापत्तिया तेसं पाराजिकभावो पाकटो जातोति कत्वा ‘‘आपत्ति सब्बेसं पाराजिकस्सा’’ति एकतो वुत्तं, न तथा ‘‘आणापकस्स, वधकस्स च आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति एत्थ। कस्मा? वधकस्स दुक्‍कटापत्तिया आपन्‍नत्ता। सो हि पठमं दुक्‍कटापत्तिं आपज्‍जित्वा पच्छा पाराजिकं आपज्‍जति। यदि पन अन्तेवासिका केवलं आचरियस्स गरुकताय सासनं आरोचेन्ति सयं अमरणाधिप्पाया समाना पाराजिकेन अनापत्ति। अकप्पियसासनहरणपच्‍चया दुक्‍कटापत्ति होति एव, इमस्सत्थस्स साधनत्थं धम्मपदवत्थूहि मिगलुद्दकस्स भरियाय सोतापन्‍नाय धनुउसुसूलादिदानं निदस्सनं वदन्ति एके। तं तित्तिरजातकेन (जा॰ १.४.७३ आदयो) समेति, तस्मा सुत्तञ्‍च अट्ठकथञ्‍च अनुलोमेतीति नो तक्‍कोति आचरियो। इध पन दूतपरम्पराय च ‘‘इत्थन्‍नामस्स पावद, इत्थन्‍नामो इत्थन्‍नामं पावदतू’’ति एत्थ अविसेसेत्वा वुत्तत्ता वाचाय वा आरोचेतु, हत्थमुद्दाय वा, पण्णेन वा, दूतेन वा आरोचेतु, विसङ्केतो नत्थि। सचे विसेसेत्वा मूलट्ठो, अन्तरादूतो वा वदति, तदतिक्‍कमे विसङ्केतोति वेदितब्बं।

    Avisaṅkete ‘‘mūlaṭṭhassa āpatti thullaccayassā’’ti vuttattā visaṅkete āpatti dukkaṭassāti siddhanti veditabbaṃ. ‘‘Vadhako paṭiggaṇhāti, āpatti dukkaṭassā’’ti idaṃ pana dukkaṭaṃ vadhakasseva. So hi paṭhamaṃ āṇāpakaṃ buddharakkhitaṃ pārājikāpattiṃ pāpetvā sayaṃ jīvitā voropetvā āpajjissatīti kiñcāpi pāḷiyaṃ ‘‘so taṃ jīvitā voropeti, āṇāpakassa ca vadhakassa ca āpatti pārājikassā’’ti na vuttaṃ, tathāpi taṃ atthato vuttameva, ‘‘yato pārājikaṃ paññatta’’nti pubbe vuttanayattā ca taṃ na vuttaṃ. ‘‘So taṃ jīvitā voropeti, āpatti sabbesaṃ pārājikassā’’ti hi pubbe vuttaṃ. Ettha pubbe ācariyantevāsikānaṃ vuttadukkaṭathullaccayāpattiyo paṭhamameva anāpannā pārājikāpattiyā āpannattā. Tathāpi vadhakassa pārājikāpattiyā tesaṃ pārājikabhāvo pākaṭo jātoti katvā ‘‘āpatti sabbesaṃ pārājikassā’’ti ekato vuttaṃ, na tathā ‘‘āṇāpakassa, vadhakassa ca āpatti pārājikassā’’ti ettha. Kasmā? Vadhakassa dukkaṭāpattiyā āpannattā. So hi paṭhamaṃ dukkaṭāpattiṃ āpajjitvā pacchā pārājikaṃ āpajjati. Yadi pana antevāsikā kevalaṃ ācariyassa garukatāya sāsanaṃ ārocenti sayaṃ amaraṇādhippāyā samānā pārājikena anāpatti. Akappiyasāsanaharaṇapaccayā dukkaṭāpatti hoti eva, imassatthassa sādhanatthaṃ dhammapadavatthūhi migaluddakassa bhariyāya sotāpannāya dhanuususūlādidānaṃ nidassanaṃ vadanti eke. Taṃ tittirajātakena (jā. 1.4.73 ādayo) sameti, tasmā suttañca aṭṭhakathañca anulometīti no takkoti ācariyo. Idha pana dūtaparamparāya ca ‘‘itthannāmassa pāvada, itthannāmo itthannāmaṃ pāvadatū’’ti ettha avisesetvā vuttattā vācāya vā ārocetu, hatthamuddāya vā, paṇṇena vā, dūtena vā ārocetu, visaṅketo natthi. Sace visesetvā mūlaṭṭho, antarādūto vā vadati, tadatikkame visaṅketoti veditabbaṃ.

    इदानि इमस्मिंयेव अधिकारद्वये अनुगण्ठिपदे वुत्तनयो वुच्‍चति – ‘‘वधको पटिग्गण्हाति, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति वधकस्सेव आपत्ति, न आणापकस्स बुद्धरक्खितस्स। यदि पन सो वज्झमरणामरणेसु अवस्समञ्‍ञतरं करोति, बुद्धरक्खितस्साणत्तिक्खणे एव पाराजिकदुक्‍कटेसु अञ्‍ञतरं सिया। ‘‘इति चित्तमनो’’ति अधिकारतो ‘‘चित्तसङ्कप्पो’’ति एत्थापि इति-सद्दो विय ‘‘वधको पटिग्गण्हाति, मूलट्ठस्स आपत्ति थुल्‍लच्‍चयस्सा’’ति अधिकारतो ‘‘मूलट्ठस्स आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति वुत्तमेव होति। कस्मा सरूपेन न वुत्तन्ति चे? ततो चुत्तरि नयदानत्थं। ‘‘मूलट्ठस्स आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति हि वुत्ते मूलट्ठस्सेव वसेन नियमितत्ता ‘‘पटिग्गण्हन्तस्स दुक्‍कटं होती’’ति न ञायति। ‘‘वधको पटिग्गण्हाति, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति हि अनियमेत्वा वुत्ते सक्‍का उभयेसं वसेन दुक्‍कटे योजेतुं। तस्मा एव हि अट्ठकथाचरियेहि अधिकारं गहेत्वा ‘‘सङ्घरक्खितेन सम्पटिच्छिते मूलट्ठस्सेव दुक्‍कटन्ति वेदितब्ब’’न्ति वुत्तं। पटिग्गण्हन्तस्स नेव अनुञ्‍ञातं, न पटिक्खित्तं, केवलन्तु बुद्धरक्खितस्स अनियमितत्ता पटिक्खित्तं, तस्स पन पाराजिकदुक्‍कटेसु अञ्‍ञतरं भवेय्याति अयमत्थो दीपितो, तस्मा तम्पि सुवुत्तं। यस्मा उभयेसं वसेन योजेतुं सक्‍का, तस्मा आचरियेहि ‘‘पटिग्गण्हन्तस्सेवेतं दुक्‍कट’’न्ति वुत्तं। तत्थ मूलट्ठो नेव अनुञ्‍ञातो ‘‘मूलट्ठस्सा’’ति वचनाभावतो, न च पटिक्खित्तो ‘‘पटिग्गण्हन्तस्स आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति पाळिया अभावतो, पटिग्गण्हनपच्‍चया वधकस्स दुक्‍कटं सियाति नयं दातुं ‘‘मूलट्ठस्सा’’ति पाळियं अवुत्तत्ता ‘‘तं पटिग्गण्हन्तस्सेवेतं दुक्‍कट’’न्ति यं वुत्तं, तम्पि सुवुत्तं। तत्र हि बुद्धरक्खितस्स पटिक्खित्तं, वुत्तनयेन पन तस्स आपत्ति अनियताति। कस्मा पन अट्ठकथायं अनुत्तानं पटिग्गण्हनपच्‍चया वधकस्स दुक्‍कटं अवत्वा मूलट्ठस्सेव वसेन दुक्‍कटं वुत्तन्ति चे? अनिट्ठनिवारणत्थं। ‘‘सङ्घरक्खितेन सम्पटिच्छिते पटिग्गण्हनपच्‍चया तस्स दुक्‍कट’’न्ति हि वुत्ते अनन्तरनयेन सरूपेन वुत्तत्ता इधापि मूलट्ठस्स थुल्‍लच्‍चयं अट्ठकथायं वुत्तमेव होतीति आपज्‍जति। इति तं एवं आपन्‍नं थुल्‍लच्‍चयं उत्तानन्ति तं अवत्वा पटिग्गण्हन्तस्स दुक्‍कटं वुत्तं। अनुत्तानत्ता अट्ठकथायन्ति इमं अनिट्ठग्गहणं निवारेतुं ‘‘मूलट्ठस्सेवेतं दुक्‍कट’’न्ति वुत्तं। आचरियेन हि वुत्तनयेन पटिग्गण्हन्तस्स दुक्‍कटम्पि उत्तानमेव। उत्तानञ्‍च कस्मा अम्हाकं खन्तीति वुत्तन्ति चे? पटिपत्तिदीपनत्थं। ‘‘पिटकत्तयादीसु अप्पटिहतबुद्धियोपि आचरिया सरूपेन पाळियं अट्ठकथायञ्‍च अवुत्तत्ता एवरूपेसु नाम ठानेसु एवं पटिपज्‍जन्ति, किमङ्गं पन मादिसोति सुहदया कुलपुत्ता अनागते वुत्तनयमनतिक्‍कमित्वा सङ्करदोसं विवज्‍जेत्वा वण्णनावेलञ्‍च अनतिक्‍कम्म पटिपज्‍जन्ती’’ति च अपरेहि वुत्तं। अयं पन अट्ठकथाय वा अवुत्तत्ता एवरूपेसु नाम पाठो आचरियेन पच्छा निक्खित्तत्ता केसुचि पोत्थकेसु न दिस्सतीति कत्वा सब्बं लिखिस्साम। एवं सन्ते पटिग्गहणे आपत्तियेव न सिया, सञ्‍चरित्तपटिग्गहणमरणाभिनन्दनेसुपि च आपत्ति होति, मारणपटिग्गहणे कथं न सिया, तस्मा पटिग्गण्हन्तस्सेवेतं दुक्‍कटं, तेनेवेत्थ ‘‘मूलट्ठस्सा’’ति न वुत्तं। पुरिमनयेपि चेतं पटिग्गण्हन्तस्स वेदितब्बमेव, ओकासाभावेन पन न वुत्तं। तस्मा यो यो पटिग्गण्हाति, तस्स तस्स तप्पच्‍चया आपत्तियेवाति अयमेत्थ अम्हाकं खन्ति। यथा चेत्थ, एवं अदिन्‍नादानेपीति।

    Idāni imasmiṃyeva adhikāradvaye anugaṇṭhipade vuttanayo vuccati – ‘‘vadhako paṭiggaṇhāti, āpatti dukkaṭassā’’ti vadhakasseva āpatti, na āṇāpakassa buddharakkhitassa. Yadi pana so vajjhamaraṇāmaraṇesu avassamaññataraṃ karoti, buddharakkhitassāṇattikkhaṇe eva pārājikadukkaṭesu aññataraṃ siyā. ‘‘Iti cittamano’’ti adhikārato ‘‘cittasaṅkappo’’ti etthāpi iti-saddo viya ‘‘vadhako paṭiggaṇhāti, mūlaṭṭhassa āpatti thullaccayassā’’ti adhikārato ‘‘mūlaṭṭhassa āpatti dukkaṭassā’’ti vuttameva hoti. Kasmā sarūpena na vuttanti ce? Tato cuttari nayadānatthaṃ. ‘‘Mūlaṭṭhassa āpatti dukkaṭassā’’ti hi vutte mūlaṭṭhasseva vasena niyamitattā ‘‘paṭiggaṇhantassa dukkaṭaṃ hotī’’ti na ñāyati. ‘‘Vadhako paṭiggaṇhāti, āpatti dukkaṭassā’’ti hi aniyametvā vutte sakkā ubhayesaṃ vasena dukkaṭe yojetuṃ. Tasmā eva hi aṭṭhakathācariyehi adhikāraṃ gahetvā ‘‘saṅgharakkhitena sampaṭicchite mūlaṭṭhasseva dukkaṭanti veditabba’’nti vuttaṃ. Paṭiggaṇhantassa neva anuññātaṃ, na paṭikkhittaṃ, kevalantu buddharakkhitassa aniyamitattā paṭikkhittaṃ, tassa pana pārājikadukkaṭesu aññataraṃ bhaveyyāti ayamattho dīpito, tasmā tampi suvuttaṃ. Yasmā ubhayesaṃ vasena yojetuṃ sakkā, tasmā ācariyehi ‘‘paṭiggaṇhantassevetaṃ dukkaṭa’’nti vuttaṃ. Tattha mūlaṭṭho neva anuññāto ‘‘mūlaṭṭhassā’’ti vacanābhāvato, na ca paṭikkhitto ‘‘paṭiggaṇhantassa āpatti dukkaṭassā’’ti pāḷiyā abhāvato, paṭiggaṇhanapaccayā vadhakassa dukkaṭaṃ siyāti nayaṃ dātuṃ ‘‘mūlaṭṭhassā’’ti pāḷiyaṃ avuttattā ‘‘taṃ paṭiggaṇhantassevetaṃ dukkaṭa’’nti yaṃ vuttaṃ, tampi suvuttaṃ. Tatra hi buddharakkhitassa paṭikkhittaṃ, vuttanayena pana tassa āpatti aniyatāti. Kasmā pana aṭṭhakathāyaṃ anuttānaṃ paṭiggaṇhanapaccayā vadhakassa dukkaṭaṃ avatvā mūlaṭṭhasseva vasena dukkaṭaṃ vuttanti ce? Aniṭṭhanivāraṇatthaṃ. ‘‘Saṅgharakkhitena sampaṭicchite paṭiggaṇhanapaccayā tassa dukkaṭa’’nti hi vutte anantaranayena sarūpena vuttattā idhāpi mūlaṭṭhassa thullaccayaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttameva hotīti āpajjati. Iti taṃ evaṃ āpannaṃ thullaccayaṃ uttānanti taṃ avatvā paṭiggaṇhantassa dukkaṭaṃ vuttaṃ. Anuttānattā aṭṭhakathāyanti imaṃ aniṭṭhaggahaṇaṃ nivāretuṃ ‘‘mūlaṭṭhassevetaṃ dukkaṭa’’nti vuttaṃ. Ācariyena hi vuttanayena paṭiggaṇhantassa dukkaṭampi uttānameva. Uttānañca kasmā amhākaṃ khantīti vuttanti ce? Paṭipattidīpanatthaṃ. ‘‘Piṭakattayādīsu appaṭihatabuddhiyopi ācariyā sarūpena pāḷiyaṃ aṭṭhakathāyañca avuttattā evarūpesu nāma ṭhānesu evaṃ paṭipajjanti, kimaṅgaṃ pana mādisoti suhadayā kulaputtā anāgate vuttanayamanatikkamitvā saṅkaradosaṃ vivajjetvā vaṇṇanāvelañca anatikkamma paṭipajjantī’’ti ca aparehi vuttaṃ. Ayaṃ pana aṭṭhakathāya vā avuttattā evarūpesu nāma pāṭho ācariyena pacchā nikkhittattā kesuci potthakesu na dissatīti katvā sabbaṃ likhissāma. Evaṃ sante paṭiggahaṇe āpattiyeva na siyā, sañcarittapaṭiggahaṇamaraṇābhinandanesupi ca āpatti hoti, māraṇapaṭiggahaṇe kathaṃ na siyā, tasmā paṭiggaṇhantassevetaṃ dukkaṭaṃ, tenevettha ‘‘mūlaṭṭhassā’’ti na vuttaṃ. Purimanayepi cetaṃ paṭiggaṇhantassa veditabbameva, okāsābhāvena pana na vuttaṃ. Tasmā yo yo paṭiggaṇhāti, tassa tassa tappaccayā āpattiyevāti ayamettha amhākaṃ khanti. Yathā cettha, evaṃ adinnādānepīti.

    १७५. अरहो रहोसञ्‍ञीनिद्देसादीसु किञ्‍चापि पाळियं, अट्ठकथायञ्‍च दुक्‍कटमेव वुत्तं, तथापि तत्थ परम्पराय सुत्वा मरतूति अधिप्पायेन उल्‍लपन्तस्स उद्देसे सति उद्दिट्ठस्स मरणेन आपत्ति पाराजिकस्स, असति यस्स कस्सचि मरणेन आपत्ति पाराजिकस्स। ‘‘इत्थन्‍नामो सुत्वा मे वज्झस्स आरोचेतू’’ति उद्दिसित्वा उल्‍लपन्तस्स विसङ्केतता दूतपरम्पराय वुत्तत्ता वेदितब्बा। सचे ‘‘यो कोचि सुत्वा वदतू’’ति उल्‍लपति, वज्झो सयमेव सुत्वा मरति, विसङ्केतत्ता न पाराजिकं। यो कोचि सुत्वा वदति, सो चे मरति, पाराजिकं। ‘‘यो कोचि मम वचनं सुत्वा तं मारेतू’’ति उल्‍लपति, यो कोचि सुत्वा मारेति, पाराजिकं, सयमेव सुत्वा मारेति, विसङ्केतत्ता न पाराजिकन्ति एवं यथासम्भवो वेदितब्बो।

    175.Araho rahosaññīniddesādīsu kiñcāpi pāḷiyaṃ, aṭṭhakathāyañca dukkaṭameva vuttaṃ, tathāpi tattha paramparāya sutvā maratūti adhippāyena ullapantassa uddese sati uddiṭṭhassa maraṇena āpatti pārājikassa, asati yassa kassaci maraṇena āpatti pārājikassa. ‘‘Itthannāmo sutvā me vajjhassa ārocetū’’ti uddisitvā ullapantassa visaṅketatā dūtaparamparāya vuttattā veditabbā. Sace ‘‘yo koci sutvā vadatū’’ti ullapati, vajjho sayameva sutvā marati, visaṅketattā na pārājikaṃ. Yo koci sutvā vadati, so ce marati, pārājikaṃ. ‘‘Yo koci mama vacanaṃ sutvā taṃ māretū’’ti ullapati, yo koci sutvā māreti, pārājikaṃ, sayameva sutvā māreti, visaṅketattā na pārājikanti evaṃ yathāsambhavo veditabbo.

    १७६. मूलं दत्वा मुच्‍चतीति एत्थ भिन्दित्वा, भञ्‍जित्वा, चवित्वा, चुण्णेत्वा, अग्गिम्हि पक्खिपित्वा वा पगेव मुच्‍चतीति अत्थतो वुत्तमेव होति। येसं हत्थतो मूलं गहितन्ति येसं ञातकपरिवारितानं हत्थतो मूलं तेन भिक्खुना गहितं, पोत्थकसामिकहत्थतो पुब्बे दिन्‍नमूलं पुन गहेत्वा तेसञ्‍ञेव ञातकादीनं दत्वा मुच्‍चति, एवं पोत्थकसामिकस्सेव सन्तकं जातं होति। अनुगण्ठिपदे पन ‘‘सचेपि सो विप्पटिसारी हुत्वा सीघं तेसं मूलं दत्वा मुच्‍चती’’ति वुत्तं, तं येन धनेन पोत्थको कीतो, तञ्‍च धनं सन्धाय वुत्तं। कस्मा? पोत्थकसामिकहत्थतो धने गहिते पोत्थके अदिन्‍नेपि मुच्‍चनतो। सचे अञ्‍ञं धनं सन्धाय वुत्तं, न युत्तं पोत्थकस्स अत्तनियभावतो अमोचितत्ता। सचे पोत्थकं सामिकानं दत्वा मूलं न गण्हाति, न मुच्‍चति अत्तनियभावतो अमोचितत्ता। सचे पोत्थकं मूलट्ठेन दिय्यमानं ‘‘तवेव होतू’’ति अप्पेति, मुच्‍चति अत्तनियभावतो मोचितत्ता। एत्थायं विचारणा – यथा चेतियं वा पटिमं पोक्खरणिं सेतुं वा किणित्वा गहितम्पि कारकस्सेवेतं पुञ्‍ञं, न किणित्वा गहितस्स, तथा पापम्पि येन पोत्थको लिखितो, तस्सेव युज्‍जति, न इतरस्साति चे? न, ‘‘सत्थहारकं वास्स परियेसेय्या’’ति वचनतो। परेन हि कतसत्थं लभित्वा उपनिक्खिपन्तस्स पाराजिकन्ति सिद्धं। एवं परेन लिखितम्पि पोत्थकं लभित्वा यथा वज्झो तं पस्सित्वा मरति, तथा उपनिक्खिपेय्य पाराजिकन्ति सिद्धं होतीति। चेतियादीति एतमनिदस्सनं करणपच्‍चयं हि तं कम्मं इदंमरणपच्‍चयन्ति एवं आचरियेन विचारितं। मम पन चेतियादिनिदस्सनेनेव सोपि अत्थो साधेतब्बो विय पटिभाति।

    176.Mūlaṃ datvā muccatīti ettha bhinditvā, bhañjitvā, cavitvā, cuṇṇetvā, aggimhi pakkhipitvā vā pageva muccatīti atthato vuttameva hoti. Yesaṃ hatthato mūlaṃ gahitanti yesaṃ ñātakaparivāritānaṃ hatthato mūlaṃ tena bhikkhunā gahitaṃ, potthakasāmikahatthato pubbe dinnamūlaṃ puna gahetvā tesaññeva ñātakādīnaṃ datvā muccati, evaṃ potthakasāmikasseva santakaṃ jātaṃ hoti. Anugaṇṭhipade pana ‘‘sacepi so vippaṭisārī hutvā sīghaṃ tesaṃ mūlaṃ datvā muccatī’’ti vuttaṃ, taṃ yena dhanena potthako kīto, tañca dhanaṃ sandhāya vuttaṃ. Kasmā? Potthakasāmikahatthato dhane gahite potthake adinnepi muccanato. Sace aññaṃ dhanaṃ sandhāya vuttaṃ, na yuttaṃ potthakassa attaniyabhāvato amocitattā. Sace potthakaṃ sāmikānaṃ datvā mūlaṃ na gaṇhāti, na muccati attaniyabhāvato amocitattā. Sace potthakaṃ mūlaṭṭhena diyyamānaṃ ‘‘taveva hotū’’ti appeti, muccati attaniyabhāvato mocitattā. Etthāyaṃ vicāraṇā – yathā cetiyaṃ vā paṭimaṃ pokkharaṇiṃ setuṃ vā kiṇitvā gahitampi kārakassevetaṃ puññaṃ, na kiṇitvā gahitassa, tathā pāpampi yena potthako likhito, tasseva yujjati, na itarassāti ce? Na, ‘‘satthahārakaṃ vāssa pariyeseyyā’’ti vacanato. Parena hi katasatthaṃ labhitvā upanikkhipantassa pārājikanti siddhaṃ. Evaṃ parena likhitampi potthakaṃ labhitvā yathā vajjho taṃ passitvā marati, tathā upanikkhipeyya pārājikanti siddhaṃ hotīti. Cetiyādīti etamanidassanaṃ karaṇapaccayaṃ hi taṃ kammaṃ idaṃmaraṇapaccayanti evaṃ ācariyena vicāritaṃ. Mama pana cetiyādinidassaneneva sopi attho sādhetabbo viya paṭibhāti.

    तत्तका पाणातिपाताति ‘‘एकापि चेतना किच्‍चवसेन ‘तत्तका’ति वुत्ता सतिपट्ठानसम्मप्पधानानं चतुक्‍कता विया’’ति लिखितं। पमाणे ठपेत्वाति अत्तना अधिप्पेतप्पमाणे। ‘‘कतं मया एवरूपे आवाटे खणिते तस्मिं पतित्वा मरतू’’ति अधिप्पायेन वधको आवाटप्पमाणं नियमेत्वा सचे खणि, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘इमस्मिं आवाटे’’ति। इदानि खणितब्बं सन्धाय एत्तकप्पमाणस्स अनियमितत्ता ‘‘एकस्मिम्पि कुदालप्पहारे’’तिआदि वुत्तं, सुत्तन्तिकत्थेरेहि किञ्‍चापि उपठतं, तथापि सन्‍निट्ठापकचेतना उभयत्थ अत्थेवाति आचरिया। बहूनं मरणे आरम्मणनियमे कथन्ति चे? वज्झेसु एकस्स जीवितिन्द्रिये आलम्बिते सब्बेसमालम्बितमेव होति। एकस्स मरणेपि न तस्स सकलं जीवितं सक्‍का आलम्बितुं न उप्पज्‍जमानं, उप्पन्‍नं, निरुज्झमानं, अत्थितायपाणातिपातचेतनाव पच्‍चुप्पन्‍नारम्मणा, पुरेजातारम्मणा च होति, तस्मा तम्पि युज्‍जति। पच्छिमकोटिया एकचित्तक्खणे पुरेजातं हुत्वा ठितं तं जीवितमालम्बणं कत्वा सत्तमजवनपरियापन्‍नचेतनाय ओपक्‍कमे कते अत्थतो तस्स सत्तस्स सब्बं जीवितिन्द्रियमालम्बितं, वोरोपितञ्‍च होति, इतो पनञ्‍ञथा न सक्‍का; एवमेव पुब्बभागे ‘‘बहूपिसत्ते मारेमी’’ति चिन्तेत्वा सन्‍निट्ठानकाले विसपक्खिपनादीसु एकं पयोगं साधयमाना वुत्तप्पकारचेतना तेसु एकस्स वुत्तप्पकारं जीवितिन्द्रियं आलम्बणं कत्वा उप्पज्‍जति, एवं उप्पन्‍नाय पनेकाय सब्बेपि ते मारिता होन्ति ताय एव सब्बेसं मरणसिद्धितो, अञ्‍ञथा न सक्‍का वोरोपेतुं, आलम्बितुं वा। तत्थ एकाय चेतनाय बहूनं मरणे अकुसलरासि कथन्ति चे? विसुं विसुं मरणे पवत्तचेतनानं किच्‍चकरणतो। कथं? ता पन सब्बा उपपज्‍जवेदनीयाव होन्ति, तस्मा तासु याय कायचि दिन्‍नाय पटिसन्धिया इतरा सब्बापि ‘‘ततो बलवतरकुसलपटिबाहिता अहोसिकम्म’’न्तिआदिकोट्ठासं भजन्ति, पुनपि विपाकं जनितुं न सक्‍कोन्ति। अपरापरियवेदनीयापि विय तं पटिबाहित्वा कुसलचेतना पटिसन्धिं देति, तथा अयम्पि चेतना अनन्तरभवे एव पटिसन्धिदानादिवसेन तासं किच्‍चलेसकरणतो एकापि समाना ‘‘रासी’’ति वुत्ता। ताय पन दिन्‍नाय पटिसन्धिया अतितिक्खो विपाको होति। अयमेत्थ विसेसोतिआदि अनुगण्ठिपदे पपञ्‍चितं।

    Tattakā pāṇātipātāti ‘‘ekāpi cetanā kiccavasena ‘tattakā’ti vuttā satipaṭṭhānasammappadhānānaṃ catukkatā viyā’’ti likhitaṃ. Pamāṇe ṭhapetvāti attanā adhippetappamāṇe. ‘‘Kataṃ mayā evarūpe āvāṭe khaṇite tasmiṃ patitvā maratū’’ti adhippāyena vadhako āvāṭappamāṇaṃ niyametvā sace khaṇi, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘imasmiṃ āvāṭe’’ti. Idāni khaṇitabbaṃ sandhāya ettakappamāṇassa aniyamitattā ‘‘ekasmimpi kudālappahāre’’tiādi vuttaṃ, suttantikattherehi kiñcāpi upaṭhataṃ, tathāpi sanniṭṭhāpakacetanā ubhayattha atthevāti ācariyā. Bahūnaṃ maraṇe ārammaṇaniyame kathanti ce? Vajjhesu ekassa jīvitindriye ālambite sabbesamālambitameva hoti. Ekassa maraṇepi na tassa sakalaṃ jīvitaṃ sakkā ālambituṃ na uppajjamānaṃ, uppannaṃ, nirujjhamānaṃ, atthitāyapāṇātipātacetanāva paccuppannārammaṇā, purejātārammaṇā ca hoti, tasmā tampi yujjati. Pacchimakoṭiyā ekacittakkhaṇe purejātaṃ hutvā ṭhitaṃ taṃ jīvitamālambaṇaṃ katvā sattamajavanapariyāpannacetanāya opakkame kate atthato tassa sattassa sabbaṃ jīvitindriyamālambitaṃ, voropitañca hoti, ito panaññathā na sakkā; evameva pubbabhāge ‘‘bahūpisatte māremī’’ti cintetvā sanniṭṭhānakāle visapakkhipanādīsu ekaṃ payogaṃ sādhayamānā vuttappakāracetanā tesu ekassa vuttappakāraṃ jīvitindriyaṃ ālambaṇaṃ katvā uppajjati, evaṃ uppannāya panekāya sabbepi te māritā honti tāya eva sabbesaṃ maraṇasiddhito, aññathā na sakkā voropetuṃ, ālambituṃ vā. Tattha ekāya cetanāya bahūnaṃ maraṇe akusalarāsi kathanti ce? Visuṃ visuṃ maraṇe pavattacetanānaṃ kiccakaraṇato. Kathaṃ? Tā pana sabbā upapajjavedanīyāva honti, tasmā tāsu yāya kāyaci dinnāya paṭisandhiyā itarā sabbāpi ‘‘tato balavatarakusalapaṭibāhitā ahosikamma’’ntiādikoṭṭhāsaṃ bhajanti, punapi vipākaṃ janituṃ na sakkonti. Aparāpariyavedanīyāpi viya taṃ paṭibāhitvā kusalacetanā paṭisandhiṃ deti, tathā ayampi cetanā anantarabhave eva paṭisandhidānādivasena tāsaṃ kiccalesakaraṇato ekāpi samānā ‘‘rāsī’’ti vuttā. Tāya pana dinnāya paṭisandhiyā atitikkho vipāko hoti. Ayamettha visesotiādi anugaṇṭhipade papañcitaṃ.

    अमरितुकामा वाति अधिप्पायत्ता ओपपातिकमरणेपि आपत्ति। ‘‘‘निब्बत्तित्वा’ति वुत्तत्ता पतनं न दिस्सतीति चे? ओपपातिकत्तं, पतनञ्‍च एकमेवा’’ति लिखितं। अथ वा ‘‘सब्बथापि अनुद्दिस्सेवा’’ति वचनतो एत्थ मरतूति अधिप्पायसम्भवतो ‘‘उत्तरितुं असक्‍कोन्तो मरति पाराजिकमेवा’’ति सुवुत्तं। सचे ‘‘पतित्वा मरतू’’ति नियमेत्वा खणितो होति, ओपपातिकमनुस्सो च निब्बत्तित्वा ठितनियमेनेव ‘‘उत्तरितुं न सक्‍का’’ति चिन्तेत्वा मरतीति पाराजिकच्छाया न दिस्सति, तेन वुत्तं ‘‘उत्तरितुं असक्‍कोन्तो’’ति। सो हि उत्तरितुं असक्‍कोन्तो पुनप्पुनं पतित्वा मरति, तेन पातोपि तस्स सिद्धो होतीति अधिप्पायो। तत्थ सिया – यो पन ‘‘उत्तरितुं असक्‍कोन्तो मरती’’ति वुत्तो, सो ओपातखणनक्खणे अरूपलोके जीवति। वधकचेतना च ‘‘अनियतो धम्मो मिच्छत्तनियतस्स धम्मस्स आरम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयो, रूपजीवितिन्द्रियं मातुघातिकम्मस्स पितुघातिकम्मस्स अरहन्तघातिकम्मस्स रुहिरुप्पादकम्मस्स आरम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयो’’ति (पट्ठा॰ २.१५.३८ मिच्छत्तनियतत्तिक) वचनतो रूपजीवितिन्द्रियारम्मणं होति, न च तं अरूपावचरसत्तस्सत्थि, न च सा चेतना ‘‘अनियतो धम्मो मिच्छत्तनियतस्स धम्मस्स पुरेजातपच्‍चयेन पच्‍चयो, आरम्मणपुरेजातं वत्थुपुरेजातं आरम्मणपुरेजातं। रूपजीवितिन्द्रियं मातुघातिकम्मस्स पुरेजातपच्‍चयेन पच्‍चयो’’ति (पट्ठा॰ २.१५.४८ मिच्छत्तनियतत्तिक) वचनतो अनागतारम्मणा होति। अञ्‍ञो इध पतित्वा मरणकसत्तो नत्थि, एवं सन्ते वधकचेतनाय किं आरम्मणन्ति चे? यस्स कस्सचि इध जीवनकसत्तस्स पच्‍चुप्पन्‍नं जीवितिन्द्रियं आरम्मणं। किञ्‍चापि सो न मरति, अथ खो पाणातिपातो होति एव। यथा किं ‘‘यथाक्‍कमेन ठिते सत्त जने एकेन कण्डेन विज्झित्वा मारेमी’’ति पुब्बभागे चिन्तेत्वा सन्‍निट्ठानकाले तेसु एकस्स जीवितमारम्मणं कत्वा कण्डं विस्सज्‍जेति, कण्डो तं विरज्झित्वा इतरे छ जने मारेति, एवं सन्तेपि अयं पाणातिपाती एव होति, एवमिधापि ‘‘यो कोची’’ति विकप्पेन्तस्स वधकचेतना यस्स कस्सचि जीवितारम्मणं कत्वा पवत्तति, तस्मिं अमतेपि इतरस्स वसेन पाणातिपाती। सचे अरहा हुत्वा परिनिब्बायति, अरहन्तघातकोव होति। एस नयो सब्बत्थ एवरूपेसु। अयमेव हेत्थ आचरियपरम्परागता युत्ति विनिच्छयकथाति वुत्तं।

    Amaritukāmā vāti adhippāyattā opapātikamaraṇepi āpatti. ‘‘‘Nibbattitvā’ti vuttattā patanaṃ na dissatīti ce? Opapātikattaṃ, patanañca ekamevā’’ti likhitaṃ. Atha vā ‘‘sabbathāpi anuddissevā’’ti vacanato ettha maratūti adhippāyasambhavato ‘‘uttarituṃ asakkonto marati pārājikamevā’’ti suvuttaṃ. Sace ‘‘patitvā maratū’’ti niyametvā khaṇito hoti, opapātikamanusso ca nibbattitvā ṭhitaniyameneva ‘‘uttarituṃ na sakkā’’ti cintetvā maratīti pārājikacchāyā na dissati, tena vuttaṃ ‘‘uttarituṃ asakkonto’’ti. So hi uttarituṃ asakkonto punappunaṃ patitvā marati, tena pātopi tassa siddho hotīti adhippāyo. Tattha siyā – yo pana ‘‘uttarituṃ asakkonto maratī’’ti vutto, so opātakhaṇanakkhaṇe arūpaloke jīvati. Vadhakacetanā ca ‘‘aniyato dhammo micchattaniyatassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo, rūpajīvitindriyaṃ mātughātikammassa pitughātikammassa arahantaghātikammassa ruhiruppādakammassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.15.38 micchattaniyatattika) vacanato rūpajīvitindriyārammaṇaṃ hoti, na ca taṃ arūpāvacarasattassatthi, na ca sā cetanā ‘‘aniyato dhammo micchattaniyatassa dhammassa purejātapaccayena paccayo, ārammaṇapurejātaṃ vatthupurejātaṃ ārammaṇapurejātaṃ. Rūpajīvitindriyaṃ mātughātikammassa purejātapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.15.48 micchattaniyatattika) vacanato anāgatārammaṇā hoti. Añño idha patitvā maraṇakasatto natthi, evaṃ sante vadhakacetanāya kiṃ ārammaṇanti ce? Yassa kassaci idha jīvanakasattassa paccuppannaṃ jīvitindriyaṃ ārammaṇaṃ. Kiñcāpi so na marati, atha kho pāṇātipāto hoti eva. Yathā kiṃ ‘‘yathākkamena ṭhite satta jane ekena kaṇḍena vijjhitvā māremī’’ti pubbabhāge cintetvā sanniṭṭhānakāle tesu ekassa jīvitamārammaṇaṃ katvā kaṇḍaṃ vissajjeti, kaṇḍo taṃ virajjhitvā itare cha jane māreti, evaṃ santepi ayaṃ pāṇātipātī eva hoti, evamidhāpi ‘‘yo kocī’’ti vikappentassa vadhakacetanā yassa kassaci jīvitārammaṇaṃ katvā pavattati, tasmiṃ amatepi itarassa vasena pāṇātipātī. Sace arahā hutvā parinibbāyati, arahantaghātakova hoti. Esa nayo sabbattha evarūpesu. Ayameva hettha ācariyaparamparāgatā yutti vinicchayakathāti vuttaṃ.

    पतनरूपं पमाणन्ति एत्थ यथा मातुया पतित्वा परिवत्तलिङ्गाय मताय सो मातुघातको होति, न केवलं पुरिसघातको, तस्मा पतनस्सेव वसेन आपत्ति। कस्मा? पतनरूपमरणरूपानं एकसन्तानत्ता, तदेव हिस्स जीवितिन्द्रियं, तस्स हि परिवत्तनं नत्थि, इत्थिपुरिसिन्द्रियानेव पवत्तियं निरुज्झनुप्पज्‍जनकानि, इत्थिपुरिसोति च तत्थ वोहारमत्तमेव, तस्मा मातुघातकोव, न पुरिसघातकोति, यथा तस्स पतनरूपवसेनापत्ति, तथा इधापि पतनरूपवसेन थुल्‍लच्‍चयं एकसन्तानत्ताति अयं पठमथेरवादे युत्ति। दुतिये किञ्‍चापि पेतो पतितो, यक्खो च, अथ खो अहेतुकपटिसन्धिकत्ता अकुसलविपाकस्स ‘‘वामेन सूकरो होती’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२९६; महानि॰ अट्ठ॰ १६६) एत्थ वुत्तयक्खानं पटिसन्धि विय सब्बरूपानं साधारणत्ता, अमनुस्सजातिकत्ता च तिरच्छानरूपेन मते मरणरूपवसेन पाचित्तियं, वत्थुवसेन लहुकापत्तिया परिवत्तना होति एव तत्थजातकरुक्खादिछेदनपाचित्तियपरिवत्तनं विय। अयमेव युत्ततरो, तस्मा पच्छा वुत्तो। पाराजिकस्स पन मनुस्सजातिको यथा तथा वा पतित्वा यथा तथा वा मरतु, पाराजिकमेव गरुकत्ता। गरुकापत्तिया हि विपरिवत्तना नत्थीति वुत्तं।

    Patanarūpaṃ pamāṇanti ettha yathā mātuyā patitvā parivattaliṅgāya matāya so mātughātako hoti, na kevalaṃ purisaghātako, tasmā patanasseva vasena āpatti. Kasmā? Patanarūpamaraṇarūpānaṃ ekasantānattā, tadeva hissa jīvitindriyaṃ, tassa hi parivattanaṃ natthi, itthipurisindriyāneva pavattiyaṃ nirujjhanuppajjanakāni, itthipurisoti ca tattha vohāramattameva, tasmā mātughātakova, na purisaghātakoti, yathā tassa patanarūpavasenāpatti, tathā idhāpi patanarūpavasena thullaccayaṃ ekasantānattāti ayaṃ paṭhamatheravāde yutti. Dutiye kiñcāpi peto patito, yakkho ca, atha kho ahetukapaṭisandhikattā akusalavipākassa ‘‘vāmena sūkaro hotī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 2.296; mahāni. aṭṭha. 166) ettha vuttayakkhānaṃ paṭisandhi viya sabbarūpānaṃ sādhāraṇattā, amanussajātikattā ca tiracchānarūpena mate maraṇarūpavasena pācittiyaṃ, vatthuvasena lahukāpattiyā parivattanā hoti eva tatthajātakarukkhādichedanapācittiyaparivattanaṃ viya. Ayameva yuttataro, tasmā pacchā vutto. Pārājikassa pana manussajātiko yathā tathā vā patitvā yathā tathā vā maratu, pārājikameva garukattā. Garukāpattiyā hi viparivattanā natthīti vuttaṃ.

    थुल्‍लच्‍चयं तिरच्छाने, मते भेदस्स कारणं।

    Thullaccayaṃ tiracchāne, mate bhedassa kāraṇaṃ;

    सरूपमरणं तिस्सो, फुस्सो मञ्‍ञेति अञ्‍ञथा॥

    Sarūpamaraṇaṃ tisso, phusso maññeti aññathā.

    गण्ठिपदे पन ‘‘दुतियवादे पुथुज्‍जनस्स पतित्वा अरहत्तं पत्वा मरन्तस्स वसेन वुत्तो’’ति लिखितं। ‘‘तिरच्छाने’’ति एत्थ केचि वदन्ति ‘‘देवा अधिप्पेता’’ति। ‘‘सकसकरूपेनेव मरणं भवति नाञ्‍ञथा’’ति च वदन्ति। यक्खपेतरूपेन मतेपि एसेव नयोति थुल्‍लच्‍चयन्ति अत्थो। ‘‘तिरच्छानगतमनुस्सविग्गहमरणे विया’’ति लिखितं। पहारं लद्धाति सत्तानं मारणत्थाय कतत्ता वुत्तं।

    Gaṇṭhipade pana ‘‘dutiyavāde puthujjanassa patitvā arahattaṃ patvā marantassa vasena vutto’’ti likhitaṃ. ‘‘Tiracchāne’’ti ettha keci vadanti ‘‘devā adhippetā’’ti. ‘‘Sakasakarūpeneva maraṇaṃ bhavati nāññathā’’ti ca vadanti. Yakkhapetarūpena matepi eseva nayoti thullaccayanti attho. ‘‘Tiracchānagatamanussaviggahamaraṇe viyā’’ti likhitaṃ. Pahāraṃ laddhāti sattānaṃ māraṇatthāya katattā vuttaṃ.

    १७७. साधु सुट्ठु मरतूति वचीभेदं करोति। विसभागरोगोति सरीरट्ठो गण्डपीळकादि।

    177.Sādhu suṭṭhu maratūti vacībhedaṃ karoti. Visabhāgarogoti sarīraṭṭho gaṇḍapīḷakādi.

    १७८. काळानुसारीति एकिस्सा लताय मूलं किर। महाकच्छपेन कतपुप्फं वा। हंसपुप्फन्ति हंसानं पक्खपत्तं। हेट्ठा वुत्तनयेन साहत्थिकाणत्तिकनयञ्हेत्थ योजेत्वा कायवाचाचित्ततो समुट्ठानविधि दस्सेतब्बो।

    178.Kāḷānusārīti ekissā latāya mūlaṃ kira. Mahākacchapena katapupphaṃ vā. Haṃsapupphanti haṃsānaṃ pakkhapattaṃ. Heṭṭhā vuttanayena sāhatthikāṇattikanayañhettha yojetvā kāyavācācittato samuṭṭhānavidhi dassetabbo.

    पदभाजनीयवण्णना निट्ठिता।

    Padabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ

    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ

    टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
    पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
    दूतकथावण्णना • Dūtakathāvaṇṇanā

    टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact