| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
पदभाजनीयवण्णना
Padabhājanīyavaṇṇanā
यो विय दिस्सतीति यादिसो, यं-सद्दत्थे यथा-सद्दो वत्ततीति आह ‘‘येन वा तेन वा युत्तो’’ति। येन तेनाति हि पदद्वयेन अनियमतो यं-सद्दत्थोव दस्सितो। वासधुरयुत्तोति विपस्सनाधुरयुत्तो। या जाति अस्साति यंजाति, पुग्गलो, सोव यंजच्चो सकत्थे यपच्चयं कत्वा। गोत्तवसेन येन वा तेन वा गोत्तेन यथागोत्तो वा तथागोत्तो वा होतूति सम्बन्धो। सीलेसूति पकतीसु। अथ खोति इदं किन्तूति इमस्मिं अत्थे। किं वुत्तं होतीति अत्थो। इमस्मिं अत्थेति इमस्मिं पाराजिकविसये। एसोति यथावुत्तेहि पकारेहि युत्तो। अरियायाति ‘‘उद्दिस्स अरिया तिट्ठन्ति, एसा अरियानं याचना’’ति एवं वुत्ताय, न, ‘‘देहि मे’’ति कपणाय। लिङ्गसम्पटिच्छनेनाति ‘‘भिक्खं चरिस्सामी’’ति चित्ताभावेपि भिक्खाहारनिस्सितपब्बज्जालिङ्गस्स सम्पटिच्छनेन। काजभत्तन्ति काजेहि आनीतभत्तं। अधम्मिकायाति अधिसीलसिक्खादिभिक्खुगुणाभावतो वुत्तं, तेनाह ‘‘अभूताया’’ति। ‘‘मयं भिक्खू’’ति वदन्ता पटिञ्ञामत्तेनेव भिक्खू, न अत्थतोति अत्थो। इदञ्च ‘‘मयं भिक्खू’’ति पटिजाननस्सापि सम्भवतो वुत्तं। ‘‘मयं भिक्खू’’ति अप्पटिजानन्तापि हि भिक्खुवोहारनिमित्तस्स लिङ्गस्स गहणेन चेव भिक्खूनं दिन्नपच्चयभागग्गहणादिना च भिक्खुपटिञ्ञा एव नाम होन्ति। तथा हि वुत्तं पुग्गलपञ्ञत्तिअट्ठकथायं –
Yo viya dissatīti yādiso, yaṃ-saddatthe yathā-saddo vattatīti āha ‘‘yena vā tena vā yutto’’ti. Yena tenāti hi padadvayena aniyamato yaṃ-saddatthova dassito. Vāsadhurayuttoti vipassanādhurayutto. Yā jāti assāti yaṃjāti, puggalo, sova yaṃjacco sakatthe yapaccayaṃ katvā. Gottavasena yena vā tena vā gottena yathāgotto vā tathāgotto vā hotūti sambandho. Sīlesūti pakatīsu. Atha khoti idaṃ kintūti imasmiṃ atthe. Kiṃ vuttaṃ hotīti attho. Imasmiṃ attheti imasmiṃ pārājikavisaye. Esoti yathāvuttehi pakārehi yutto. Ariyāyāti ‘‘uddissa ariyā tiṭṭhanti, esā ariyānaṃ yācanā’’ti evaṃ vuttāya, na, ‘‘dehi me’’ti kapaṇāya. Liṅgasampaṭicchanenāti ‘‘bhikkhaṃ carissāmī’’ti cittābhāvepi bhikkhāhāranissitapabbajjāliṅgassa sampaṭicchanena. Kājabhattanti kājehi ānītabhattaṃ. Adhammikāyāti adhisīlasikkhādibhikkhuguṇābhāvato vuttaṃ, tenāha ‘‘abhūtāyā’’ti. ‘‘Mayaṃ bhikkhū’’ti vadantā paṭiññāmatteneva bhikkhū, na atthatoti attho. Idañca ‘‘mayaṃ bhikkhū’’ti paṭijānanassāpi sambhavato vuttaṃ. ‘‘Mayaṃ bhikkhū’’ti appaṭijānantāpi hi bhikkhuvohāranimittassa liṅgassa gahaṇena ceva bhikkhūnaṃ dinnapaccayabhāgaggahaṇādinā ca bhikkhupaṭiññā eva nāma honti. Tathā hi vuttaṃ puggalapaññattiaṭṭhakathāyaṃ –
‘‘‘अब्रह्मचारी ब्रह्मचारिपटिञ्ञो’ति अञ्ञे ब्रह्मचारिनो सुनिवत्थे सुपारुते सुम्भकपत्तधरे गामनिगमजनपदराजधानीसु पिण्डाय चरित्वा जीविकं कप्पेन्ते दिस्वा सयम्पि तादिसेन आकारेन तथा पटिपज्जनतो ‘अहं ब्रह्मचारी’ति पटिञ्ञं देन्तो विय होति। ‘अहं भिक्खू’ति वत्वा उपोसथग्गादीनि पविसन्तो पन ब्रह्मचारिपटिञ्ञो होतियेव, तथा सङ्घिकं लाभं गण्हन्तो’’ति (पु॰ प॰ अट्ठ॰ ९१)।
‘‘‘Abrahmacārī brahmacāripaṭiñño’ti aññe brahmacārino sunivatthe supārute sumbhakapattadhare gāmanigamajanapadarājadhānīsu piṇḍāya caritvā jīvikaṃ kappente disvā sayampi tādisena ākārena tathā paṭipajjanato ‘ahaṃ brahmacārī’ti paṭiññaṃ dento viya hoti. ‘Ahaṃ bhikkhū’ti vatvā uposathaggādīni pavisanto pana brahmacāripaṭiñño hotiyeva, tathā saṅghikaṃ lābhaṃ gaṇhanto’’ti (pu. pa. aṭṭha. 91).
तस्मा एवरूपेहि पटिञ्ञाय भिक्खूहि गोत्रभुपरियोसानेहि सद्धिं सम्भोगपरिभोगो न वट्टति, अलज्जीपरिभोगोव होति। सञ्चिच्च आपत्तिआपज्जनादिअलज्जीलक्खणं पन उक्कट्ठानं भिक्खूनं वसेन वुत्तं सामणेरादीनम्पि अलज्जीवोहारदस्सनतो। ‘‘अलज्जीसामणेरेहि हत्थकम्मम्पि न कारेतब्ब’’न्ति हि वुत्तं। यथाविहितपटिपत्तियं अतिट्ठनञ्हि सब्बसाधारणं अलज्जीलक्खणं। दुस्सीला लिङ्गग्गहणतो पट्ठाय यथाविहितपटिपत्तिया अभावतो एकन्ता लज्जिनोव महासङ्घिकादिनिकायन्तरिका विय, लिङ्गत्थेनकादयो विय, च। याव ११ च तेसं भिक्खुपटिञ्ञा अनुवत्तति, ताव भिक्खु एव, तेहि च परिभोगो अलज्जिपअभोगोव, तेसञ्च भिक्खुसङ्घसञ्ञाय दिन्नं सङ्घे दिन्नं नाम होति। वुत्तञ्हि भगवता –
Tasmā evarūpehi paṭiññāya bhikkhūhi gotrabhupariyosānehi saddhiṃ sambhogaparibhogo na vaṭṭati, alajjīparibhogova hoti. Sañcicca āpattiāpajjanādialajjīlakkhaṇaṃ pana ukkaṭṭhānaṃ bhikkhūnaṃ vasena vuttaṃ sāmaṇerādīnampi alajjīvohāradassanato. ‘‘Alajjīsāmaṇerehi hatthakammampi na kāretabba’’nti hi vuttaṃ. Yathāvihitapaṭipattiyaṃ atiṭṭhanañhi sabbasādhāraṇaṃ alajjīlakkhaṇaṃ. Dussīlā liṅgaggahaṇato paṭṭhāya yathāvihitapaṭipattiyā abhāvato ekantā lajjinova mahāsaṅghikādinikāyantarikā viya, liṅgatthenakādayo viya, ca. Yāva 11 ca tesaṃ bhikkhupaṭiññā anuvattati, tāva bhikkhu eva, tehi ca paribhogo alajjipaabhogova, tesañca bhikkhusaṅghasaññāya dinnaṃ saṅghe dinnaṃ nāma hoti. Vuttañhi bhagavatā –
‘‘भविस्सन्ति खो पनानन्द, अनागतमद्धानं गोत्रभुनो कासावकण्ठा दुस्सीला पापधम्मा, तेसु दुस्सीलेसु सङ्घं उद्दिस्स दानं दस्सन्ति, तदापाहं, आनन्द, सङ्घगतं दक्खिणं असङ्ख्येय्यं अप्पमेय्यं वदामी’’ति (म॰ नि॰ ३.३८०)।
‘‘Bhavissanti kho panānanda, anāgatamaddhānaṃ gotrabhuno kāsāvakaṇṭhā dussīlā pāpadhammā, tesu dussīlesu saṅghaṃ uddissa dānaṃ dassanti, tadāpāhaṃ, ānanda, saṅghagataṃ dakkhiṇaṃ asaṅkhyeyyaṃ appameyyaṃ vadāmī’’ti (ma. ni. 3.380).
भगवतो सङ्घं उद्दिस्स दिन्नत्ता दक्खिणा असङ्ख्येय्या अप्पमेय्या जाता। दुस्सीलानं दिन्नत्ता नाति चे? न, तेसु सङ्घं उद्दिस्साति गोत्रभूनं पटिग्गाहकत्तेन परामट्ठत्ता, इतरथा ‘‘येसु केसुचि गहट्ठेसु वा पब्बजितेसु वा सङ्घं उद्दिस्सा’’ति वत्तब्बतापसङ्गतो, तथा च ‘‘तदापाहं, आनन्दा’’ति हेट्ठिमकोटिदस्सनस्स पयोजनं न सिया। तस्मा गोत्रभूनम्पि अभावे सङ्घं उद्दिस्स दानं नत्थि, हेट्ठिमकोटिया तेसुपि दिन्ना सङ्घगता दक्खिणा असङ्ख्येय्या, न ततो परं सिज्झतीति तेपि पटिञ्ञाय भिक्खु एवाति गहेतब्बं।
Bhagavato saṅghaṃ uddissa dinnattā dakkhiṇā asaṅkhyeyyā appameyyā jātā. Dussīlānaṃ dinnattā nāti ce? Na, tesu saṅghaṃ uddissāti gotrabhūnaṃ paṭiggāhakattena parāmaṭṭhattā, itarathā ‘‘yesu kesuci gahaṭṭhesu vā pabbajitesu vā saṅghaṃ uddissā’’ti vattabbatāpasaṅgato, tathā ca ‘‘tadāpāhaṃ, ānandā’’ti heṭṭhimakoṭidassanassa payojanaṃ na siyā. Tasmā gotrabhūnampi abhāve saṅghaṃ uddissa dānaṃ natthi, heṭṭhimakoṭiyā tesupi dinnā saṅghagatā dakkhiṇā asaṅkhyeyyā, na tato paraṃ sijjhatīti tepi paṭiññāya bhikkhu evāti gahetabbaṃ.
ब्रह्मघोसन्ति उत्तमघोसं, ब्रह्मुनो घोससदिसं वा घोसं। एहि भिक्खूति ‘‘भिक्खू’’तिसम्बोधनं। संसारे भयइक्खक तस्स भयस्स सब्बसो विनासनत्थं तिसरणं, सासनं वा एहि मनसा ‘‘ताणं लेण’’न्ति पविस उपगच्छ। उपगन्त्वापि चर ब्रह्मचरियन्ति सासनब्रह्मचरियं मग्गब्रह्मचरियञ्च चरस्सु। भण्डूति मुण्डितकेसो। वासीति दन्तकट्ठादिच्छेदनवासि। बन्धनन्ति कायबन्धनं। युत्तो योगो समाधिपञ्ञावसेन सो युत्तयोगो, तस्स अट्ठेते परिक्खाराति सेसो। सरीरे पटिमुक्केहियेव उपलक्खितोति सेसो। ‘‘तीणि सतानी’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धसुखत्थं ‘‘तीणि सत’’न्ति वुत्तं।
Brahmaghosanti uttamaghosaṃ, brahmuno ghosasadisaṃ vā ghosaṃ. Ehi bhikkhūti ‘‘bhikkhū’’tisambodhanaṃ. Saṃsāre bhayaikkhaka tassa bhayassa sabbaso vināsanatthaṃ tisaraṇaṃ, sāsanaṃ vā ehi manasā ‘‘tāṇaṃ leṇa’’nti pavisa upagaccha. Upagantvāpi cara brahmacariyanti sāsanabrahmacariyaṃ maggabrahmacariyañca carassu. Bhaṇḍūti muṇḍitakeso. Vāsīti dantakaṭṭhādicchedanavāsi. Bandhananti kāyabandhanaṃ. Yutto yogo samādhipaññāvasena so yuttayogo, tassa aṭṭhete parikkhārāti seso. Sarīre paṭimukkehiyeva upalakkhitoti seso. ‘‘Tīṇi satānī’’ti vattabbe gāthābandhasukhatthaṃ ‘‘tīṇi sata’’nti vuttaṃ.
तस्माति भगवा हेट्ठा वुत्तं परामसति। हेट्ठा हि ‘‘अहं खो पन, कस्सप, जानञ्ञेव वदामि ‘जानामी’ति, पस्सञ्ञेव वदामि ‘पस्सामी’’’ति (सं॰ नि॰ २.१५४) वुत्तं, तं परामसति, यस्मा अहं जानं वदामि, तस्माति अत्थो। इहाति इमस्मिं सासने। तिब्बन्ति महन्तं। पच्चुपट्ठितं भविस्सतीति थेरादिउपसङ्कमनतो पुरेतरमेव तेसु यंनून मे हिरोत्तप्पं उपट्ठितं भविस्सतीति अत्थो। कुसलूपसंहितन्ति अनवज्जधम्मनिस्सितं। अट्ठिं कत्वाति अत्तानं तेन धम्मेन अट्ठिकं कत्वा, तं वा धम्मं ‘‘एस मे अत्थो’’ति अत्थं कत्वा। ओहितसोतोति धम्मे निहितसोतो। एवञ्हि ते, कस्सप, सिक्खितब्बन्ति ञाणसोतञ्च पसादसोतञ्च ओदहित्वा ‘‘धम्मं सक्कच्चमेव सुणिस्सामी’’ति एवमेव तया सिक्खितब्बं। सातसहगता च मे कायगतासतीति असुभेसु चेव आनापाने च पठमज्झानवसेन सुखसम्पयुत्तकायगतासति। यं पनेतस्स ओवादस्स सक्कच्चपटिग्गहणं, अयमेव थेरस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च अहोसि (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२.१५४)।
Tasmāti bhagavā heṭṭhā vuttaṃ parāmasati. Heṭṭhā hi ‘‘ahaṃ kho pana, kassapa, jānaññeva vadāmi ‘jānāmī’ti, passaññeva vadāmi ‘passāmī’’’ti (saṃ. ni. 2.154) vuttaṃ, taṃ parāmasati, yasmā ahaṃ jānaṃ vadāmi, tasmāti attho. Ihāti imasmiṃ sāsane. Tibbanti mahantaṃ. Paccupaṭṭhitaṃ bhavissatīti therādiupasaṅkamanato puretarameva tesu yaṃnūna me hirottappaṃ upaṭṭhitaṃ bhavissatīti attho. Kusalūpasaṃhitanti anavajjadhammanissitaṃ. Aṭṭhiṃ katvāti attānaṃ tena dhammena aṭṭhikaṃ katvā, taṃ vā dhammaṃ ‘‘esa me attho’’ti atthaṃ katvā. Ohitasototi dhamme nihitasoto. Evañhi te, kassapa, sikkhitabbanti ñāṇasotañca pasādasotañca odahitvā ‘‘dhammaṃ sakkaccameva suṇissāmī’’ti evameva tayā sikkhitabbaṃ. Sātasahagatā ca me kāyagatāsatīti asubhesu ceva ānāpāne ca paṭhamajjhānavasena sukhasampayuttakāyagatāsati. Yaṃ panetassa ovādassa sakkaccapaṭiggahaṇaṃ, ayameva therassa pabbajjā ca upasampadā ca ahosi (saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.154).
उद्धुमातकपटिभागारम्मणं झानं उद्धुमातकसञ्ञा। कसिणारम्मणं रूपावचरज्झानं रूपसञ्ञा। इमेति सञ्ञासीसेन निद्दिट्ठा इमे द्वे झानधम्मा। सोपाको च भगवता पुट्ठो ‘‘रूपावचरभावेन एकत्था, ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति आह। आरद्धचित्तोति आराधितचित्तो। गरुधम्मपटिग्गहणादिउपसम्पदा उपरि सयमेव आवि भविस्सति।
Uddhumātakapaṭibhāgārammaṇaṃ jhānaṃ uddhumātakasaññā. Kasiṇārammaṇaṃ rūpāvacarajjhānaṃ rūpasaññā. Imeti saññāsīsena niddiṭṭhā ime dve jhānadhammā. Sopāko ca bhagavatā puṭṭho ‘‘rūpāvacarabhāvena ekatthā, byañjanameva nāna’’nti āha. Āraddhacittoti ārādhitacitto. Garudhammapaṭiggahaṇādiupasampadā upari sayameva āvi bhavissati.
सब्बन्तिमेन परियायेनाति सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन। ञत्तिचतुत्था कम्मवाचा उपसम्पदाकम्मस्स कारणत्ता ठानं, तस्स ठानस्स अरहं अनुच्छविकन्ति वत्थुदोसादिविनिमुत्तकम्मं ‘‘ठानारह’’न्ति वुत्तं वत्थादिदोसयुत्तस्स कम्मस्स सभावतो कम्मवाचारहत्ताभावा। अथ वा ठानन्ति निब्बानप्पत्तिहेतुतो सिक्खत्तयसङ्गहं सासनं वुच्चति, तस्स अनुच्छविकं कम्मं ठानारहं। यथाविहितलक्खणेन हि कम्मेन उपसम्पन्नोव सकलं सासनं समादाय परिपूरेतुमरहति। तस्मा परिसुद्धकम्मवाचापरियोसानं सब्बं सङ्घकिच्चं ठानारहं नाम, तेनाह ‘‘सत्थुसासनारहेना’’ति, सीलादिसकलसासनपरिपुण्णस्स अनुच्छविकेनाति अत्थो। अयं इमस्मिं अत्थेति ञत्तिचतुत्थकम्मेन उपसम्पन्नस्सेव सब्बसिक्खापदेसु वुत्तत्ता किञ्चापि एहिभिक्खूपसम्पदादीहि उपसम्पन्नानं सुद्धसत्तानं पण्णत्तिवज्जसिक्खापदवीतिक्कमेपि अभब्बता वा दोसाभावो वा सद्दतो पञ्ञायति, तथापि अत्थतो तेसम्पि पण्णत्तिवज्जेसु, लोकवज्जेसुपि वा सुरापानादिलहुकेसु मग्गुप्पत्तितो पुब्बे असञ्चिच्चादिना आपत्तिआपज्जनं सिज्झतियेव। तथा हि ‘‘द्वे पुग्गला अभब्बा आपत्तिं आपज्जितुं बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च। द्वे पुग्गला भब्बा आपत्तिं आपज्जितुं भिक्खू च भिक्खुनियो चा’’ति (परि॰ ३२२) वुत्तं। ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन उपसम्पन्नोति इदं पन सब्बसिक्खापदवीतिक्कमारहे सब्बकालिके च भिक्खू गहेत्वा येभुय्यवसेन वुत्तं। निरुत्तिवसेनाति निब्बचनवसेन। अभिलापवसेनाति वोहारवसेन। गुणवसेनाति भिक्खुवोहारनिमित्तानं गुणानं वसेन।
Sabbantimena pariyāyenāti sabbantimena paricchedena. Ñatticatutthā kammavācā upasampadākammassa kāraṇattā ṭhānaṃ, tassa ṭhānassa arahaṃ anucchavikanti vatthudosādivinimuttakammaṃ ‘‘ṭhānāraha’’nti vuttaṃ vatthādidosayuttassa kammassa sabhāvato kammavācārahattābhāvā. Atha vā ṭhānanti nibbānappattihetuto sikkhattayasaṅgahaṃ sāsanaṃ vuccati, tassa anucchavikaṃ kammaṃ ṭhānārahaṃ. Yathāvihitalakkhaṇena hi kammena upasampannova sakalaṃ sāsanaṃ samādāya paripūretumarahati. Tasmā parisuddhakammavācāpariyosānaṃ sabbaṃ saṅghakiccaṃ ṭhānārahaṃ nāma, tenāha ‘‘satthusāsanārahenā’’ti, sīlādisakalasāsanaparipuṇṇassa anucchavikenāti attho. Ayaṃ imasmiṃ attheti ñatticatutthakammena upasampannasseva sabbasikkhāpadesu vuttattā kiñcāpi ehibhikkhūpasampadādīhi upasampannānaṃ suddhasattānaṃ paṇṇattivajjasikkhāpadavītikkamepi abhabbatā vā dosābhāvo vā saddato paññāyati, tathāpi atthato tesampi paṇṇattivajjesu, lokavajjesupi vā surāpānādilahukesu magguppattito pubbe asañciccādinā āpattiāpajjanaṃ sijjhatiyeva. Tathā hi ‘‘dve puggalā abhabbā āpattiṃ āpajjituṃ buddhā ca paccekabuddhā ca. Dve puggalā bhabbā āpattiṃ āpajjituṃ bhikkhū ca bhikkhuniyo cā’’ti (pari. 322) vuttaṃ. Ñatticatutthena kammena upasampannoti idaṃ pana sabbasikkhāpadavītikkamārahe sabbakālike ca bhikkhū gahetvā yebhuyyavasena vuttaṃ. Niruttivasenāti nibbacanavasena. Abhilāpavasenāti vohāravasena. Guṇavasenāti bhikkhuvohāranimittānaṃ guṇānaṃ vasena.
