| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
पदभाजनीयवण्णना
Padabhājanīyavaṇṇanā
९२. पुनपि ‘‘आगन्तुकामा’’ति वुत्तत्ता च सब्बथा मनुस्सेहि अनिवुत्थपुब्बे अभिनवमापिते, ‘‘पुन न पविसिस्सामा’’ति निरालयेहि परिच्चत्ते च गामे गामवोहाराभावा गामप्पवेसनापुच्छनादिकिच्चं नत्थीति वेदितब्बं। अरञ्ञपरिच्छेददस्सनत्थन्ति गामगामूपचारेसु दस्सितेसु तदञ्ञं अरञ्ञन्ति अरञ्ञपरिच्छेदो सक्का ञातुन्ति वुत्तं। मातिकायं पन गामग्गहणेनेव गामूपचारोपि गहितोति दट्ठब्बो। इन्दखीलेति उम्मारे। अरञ्ञसङ्खेपं गच्छति तथा अभिधम्मे वुत्तत्ता। असतिपि इन्दखीले इन्दखीलट्ठानियत्ता ‘‘वेमज्झमेव इन्दखीलोति वुच्चती’’ति वुत्तं। यत्थ पन द्वारबाहापि नत्थि, तत्थ पाकारवेमज्झमेव इन्दखीलोति गहेतब्बं। लुठित्वाति पवट्टित्वा।
92.Punapi ‘‘āgantukāmā’’ti vuttattā ca sabbathā manussehi anivutthapubbe abhinavamāpite, ‘‘puna na pavisissāmā’’ti nirālayehi pariccatte ca gāme gāmavohārābhāvā gāmappavesanāpucchanādikiccaṃ natthīti veditabbaṃ. Araññaparicchedadassanatthanti gāmagāmūpacāresu dassitesu tadaññaṃ araññanti araññaparicchedo sakkā ñātunti vuttaṃ. Mātikāyaṃ pana gāmaggahaṇeneva gāmūpacāropi gahitoti daṭṭhabbo. Indakhīleti ummāre. Araññasaṅkhepaṃ gacchati tathā abhidhamme vuttattā. Asatipi indakhīle indakhīlaṭṭhāniyattā ‘‘vemajjhameva indakhīloti vuccatī’’ti vuttaṃ. Yattha pana dvārabāhāpi natthi, tattha pākāravemajjhameva indakhīloti gahetabbaṃ. Luṭhitvāti pavaṭṭitvā.
मज्झिमस्स पुरिसस्स सुप्पपातो वातिआदि मातुगामस्स काकुट्ठापनवसेन गहेतब्बं, न बलदस्सनवसेन ‘‘मातुगामो भाजनधोवनउदकं छड्डेती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९२) उपरि वुच्चमानत्ता, तेनेव ‘‘लेड्डुपातो’’ति अवत्वा सुप्पपातोतिआदि वुत्तं। कुरुन्दट्ठकथायं महापच्चरियञ्च घरूपचारोव गामोति अधिप्पायेन ‘‘घरूपचारे ठितस्स लेड्डुपातो गामूपचारो’’ति वुत्तं। कतपरिक्खेपोति इमिना परिक्खेपतो बहि उपचारो न गहेतब्बोति दस्सेति। सुप्पमुसलपातोपि अपरिक्खित्तगेहस्सेव, सो च यतो पहोति, तत्थेव गहेतब्बो, अप्पहोनट्ठाने पन विज्जमानट्ठानमेव गहेतब्बं। यस्स पन घरस्स समन्ततो पाकारादीहि परिक्खेपो कतो होति, तत्थ सोव परिक्खेपो घरूपचारोति गहेतब्बं।
Majjhimassa purisassa suppapāto vātiādi mātugāmassa kākuṭṭhāpanavasena gahetabbaṃ, na baladassanavasena ‘‘mātugāmo bhājanadhovanaudakaṃ chaḍḍetī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.92) upari vuccamānattā, teneva ‘‘leḍḍupāto’’ti avatvā suppapātotiādi vuttaṃ. Kurundaṭṭhakathāyaṃ mahāpaccariyañca gharūpacārova gāmoti adhippāyena ‘‘gharūpacāre ṭhitassa leḍḍupāto gāmūpacāro’’ti vuttaṃ. Kataparikkhepoti iminā parikkhepato bahi upacāro na gahetabboti dasseti. Suppamusalapātopi aparikkhittagehasseva, so ca yato pahoti, tattheva gahetabbo, appahonaṭṭhāne pana vijjamānaṭṭhānameva gahetabbaṃ. Yassa pana gharassa samantato pākārādīhi parikkhepo kato hoti, tattha sova parikkhepo gharūpacāroti gahetabbaṃ.
पुब्बे वुत्तनयेनाति परिक्खित्तगामे वुत्तनयेन। सङ्करीयतीति मिस्सीयति। विकाले गामप्पवेसने ‘‘परिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपं अतिक्कमन्तस्स आपत्ति पाचित्तियस्स। अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारं ओक्कमन्तस्स आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि॰ ५१३) वुत्तत्ता गामगामूपचारानं असङ्करता इच्छितब्बाति आह असङ्करतो चातिआदि। केचि पनेत्थ पाळियं ‘‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारं ओक्कमन्तस्साति इदं परिक्खेपारहट्ठानं सन्धाय वुत्तं, न ततो परं एकलेड्डुपातपरिच्छिन्नं उपचारं । तस्मा परिक्खेपारहट्ठानसङ्खातं गामं ओक्कमन्तस्सेव आपत्ति, न उपचार’’न्ति वदन्ति, तं न गहेतब्बं ‘‘घरूपचारे ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातब्भन्तरं गामो नाम। ततो अञ्ञस्स लेड्डुपातस्स अब्भन्तरं गामूपचारो नामा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९२) इधेव अट्ठकथायं वुत्तत्ता। विकाले गामप्पवेसनसिक्खापदट्ठकथायञ्हि अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारो अदिन्नादाने वुत्तनयेनेव वेदितब्बोति (पाचि॰ अट्ठ॰ ५१२) अयमेव नयो अतिदिसितो। तेनेव मातिकाट्ठकथायम्पि ‘‘य्वायं अपरिक्खित्तस्स गामस्स उपचारो दस्सितो, तस्स वसेन विकाले गामप्पवेसनादीसु आपत्ति परिच्छिन्दितब्बा’’ति (कङ्खा॰ अट्ठ॰ दुतियपाराजिकवण्णना) वुत्तं, तस्मा परिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपं अतिक्कमन्तस्स, अपरिक्खित्तस्स गामस्स घरूपचारतो पट्ठाय दुतियलेड्डुपातसङ्खातं गामूपचारं ओक्कमन्तस्स विकाले गामप्पवेसनापत्ति होति, मातिकायञ्च विकाले गामं पविसेय्याति गामग्गहणेनेव गामूपचारोपि गहितोति वेदितब्बं। विकाले गामप्पवेसनादीसूति आदि-सद्देन घरघरूपचारादीसु ठितानं उप्पन्नलाभभाजनादिं सङ्गण्हाति।
Pubbe vuttanayenāti parikkhittagāme vuttanayena. Saṅkarīyatīti missīyati. Vikāle gāmappavesane ‘‘parikkhittassa gāmassa parikkhepaṃ atikkamantassa āpatti pācittiyassa. Aparikkhittassa gāmassa upacāraṃ okkamantassa āpatti pācittiyassā’’ti (pāci. 513) vuttattā gāmagāmūpacārānaṃ asaṅkaratā icchitabbāti āha asaṅkarato cātiādi. Keci panettha pāḷiyaṃ ‘‘aparikkhittassa gāmassa upacāraṃ okkamantassāti idaṃ parikkhepārahaṭṭhānaṃ sandhāya vuttaṃ, na tato paraṃ ekaleḍḍupātaparicchinnaṃ upacāraṃ . Tasmā parikkhepārahaṭṭhānasaṅkhātaṃ gāmaṃ okkamantasseva āpatti, na upacāra’’nti vadanti, taṃ na gahetabbaṃ ‘‘gharūpacāre ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupātabbhantaraṃ gāmo nāma. Tato aññassa leḍḍupātassa abbhantaraṃ gāmūpacāro nāmā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.92) idheva aṭṭhakathāyaṃ vuttattā. Vikāle gāmappavesanasikkhāpadaṭṭhakathāyañhi aparikkhittassa gāmassa upacāro adinnādāne vuttanayeneva veditabboti (pāci. aṭṭha. 512) ayameva nayo atidisito. Teneva mātikāṭṭhakathāyampi ‘‘yvāyaṃ aparikkhittassa gāmassa upacāro dassito, tassa vasena vikāle gāmappavesanādīsu āpatti paricchinditabbā’’ti (kaṅkhā. aṭṭha. dutiyapārājikavaṇṇanā) vuttaṃ, tasmā parikkhittassa gāmassa parikkhepaṃ atikkamantassa, aparikkhittassa gāmassa gharūpacārato paṭṭhāya dutiyaleḍḍupātasaṅkhātaṃ gāmūpacāraṃ okkamantassa vikāle gāmappavesanāpatti hoti, mātikāyañca vikāle gāmaṃ paviseyyāti gāmaggahaṇeneva gāmūpacāropi gahitoti veditabbaṃ. Vikāle gāmappavesanādīsūti ādi-saddena gharagharūpacārādīsu ṭhitānaṃ uppannalābhabhājanādiṃ saṅgaṇhāti.
निक्खमित्वा बहि इन्दखीलाति इन्दखीलतो बहि निक्खमित्वा ठितं यं ठानं सब्बमेतं अरञ्ञन्ति योजना। आचरियधनु नाम पकतिहत्थेन नवविदत्थिपमाणं, जियाय पन आरोपिताय सत्तट्ठविदत्थिमत्तन्ति वदन्ति।
Nikkhamitvā bahi indakhīlāti indakhīlato bahi nikkhamitvā ṭhitaṃ yaṃ ṭhānaṃ sabbametaṃ araññanti yojanā. Ācariyadhanu nāma pakatihatthena navavidatthipamāṇaṃ, jiyāya pana āropitāya sattaṭṭhavidatthimattanti vadanti.
कप्पियन्ति अनुरूपवसेन वुत्तं अकप्पियस्सापि अप्पटिग्गहितस्स परिभोगे पाचित्तियत्ता। परिच्चागादिम्हि अकते ‘‘इदं मय्हं सन्तक’’न्ति वत्थुसामिना अविदितम्पि परिग्गहितमेव बालुम्मत्तादीनं सन्तकं विय, तादिसं अवहरन्तोपि ञातकादीहि पच्छा ञत्वा वत्थुसामिना च अनुबन्धितब्बतो पाराजिकोव होति। यस्स वसेन पुरिसो थेनो होति, तं थेय्यन्ति आह ‘‘अवहरणचित्तस्सेतं अधिवचन’’न्ति। पपञ्चसङ्खाति तण्हामानदिट्ठिसङ्खाता पपञ्चकोट्ठासा। एको चित्तकोट्ठासोति ठानाचावनपयोगसमुट्ठापको एको चित्तकोट्ठासोति अत्थो।
Kappiyanti anurūpavasena vuttaṃ akappiyassāpi appaṭiggahitassa paribhoge pācittiyattā. Pariccāgādimhi akate ‘‘idaṃ mayhaṃ santaka’’nti vatthusāminā aviditampi pariggahitameva bālummattādīnaṃ santakaṃ viya, tādisaṃ avaharantopi ñātakādīhi pacchā ñatvā vatthusāminā ca anubandhitabbato pārājikova hoti. Yassa vasena puriso theno hoti, taṃ theyyanti āha ‘‘avaharaṇacittassetaṃ adhivacana’’nti. Papañcasaṅkhāti taṇhāmānadiṭṭhisaṅkhātā papañcakoṭṭhāsā. Eko cittakoṭṭhāsoti ṭhānācāvanapayogasamuṭṭhāpako eko cittakoṭṭhāsoti attho.
अभियोगवसेनाति अट्टकरणवसेन। सविञ्ञाणकेनेवाति इदं सविञ्ञाणकानञ्ञेव आवेणिकविनिच्छयं सन्धाय वुत्तं। पाणो अपदन्तिआदीसु हि ‘‘पदसा नेस्सामी’’ति पठमं पादं सङ्कामेति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सातिआदिना पाळियं (पारा॰ १११), भिक्खु दासं दिस्वा सुखदुक्खं पुच्छित्वा वा अपुच्छित्वा वा ‘‘गच्छ, पलायित्वा सुखं जीवा’’ति वदति, सो चे पलायति, दुतियपदवारे पाराजिकन्तिआदिना (पारा॰ अट्ठ॰ १.११४) अट्ठकथायञ्च यो सविञ्ञाणकानञ्ञेव आवेणिको विनिच्छयो वुत्तो, सो आरामादिअविञ्ञाणकेसु न लब्भतीति तादिसं सन्धाय ‘‘सविञ्ञाणकेनेवा’’ति वुत्तं। यो पन विनिच्छयो आरामादिअविञ्ञाणकेसु लब्भति, सो यस्मा सविञ्ञाणकेसु अलब्भनको नाम नत्थि, तस्मा वुत्तं ‘‘नानाभण्डवसेन सविञ्ञाणकाविञ्ञाणकमिस्सकेना’’ति। सविञ्ञाणकेन च अविञ्ञाणकेन चाति अत्थो। यस्मा चेत्थ अविञ्ञाणकेनेव आदियनादीनि छपि पदानि न सक्का योजेतुं इरियापथविकोपनस्स सविञ्ञाणकवसेनेव योजेतब्बतो, तस्मा ‘‘अविञ्ञाणकेनेवा’’ति ततियं पकारं न वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
Abhiyogavasenāti aṭṭakaraṇavasena. Saviññāṇakenevāti idaṃ saviññāṇakānaññeva āveṇikavinicchayaṃ sandhāya vuttaṃ. Pāṇo apadantiādīsu hi ‘‘padasā nessāmī’’ti paṭhamaṃ pādaṃ saṅkāmeti, āpatti thullaccayassātiādinā pāḷiyaṃ (pārā. 111), bhikkhu dāsaṃ disvā sukhadukkhaṃ pucchitvā vā apucchitvā vā ‘‘gaccha, palāyitvā sukhaṃ jīvā’’ti vadati, so ce palāyati, dutiyapadavāre pārājikantiādinā (pārā. aṭṭha. 1.114) aṭṭhakathāyañca yo saviññāṇakānaññeva āveṇiko vinicchayo vutto, so ārāmādiaviññāṇakesu na labbhatīti tādisaṃ sandhāya ‘‘saviññāṇakenevā’’ti vuttaṃ. Yo pana vinicchayo ārāmādiaviññāṇakesu labbhati, so yasmā saviññāṇakesu alabbhanako nāma natthi, tasmā vuttaṃ ‘‘nānābhaṇḍavasena saviññāṇakāviññāṇakamissakenā’’ti. Saviññāṇakena ca aviññāṇakena cāti attho. Yasmā cettha aviññāṇakeneva ādiyanādīni chapi padāni na sakkā yojetuṃ iriyāpathavikopanassa saviññāṇakavaseneva yojetabbato, tasmā ‘‘aviññāṇakenevā’’ti tatiyaṃ pakāraṃ na vuttanti daṭṭhabbaṃ.
आरामन्ति इदं उपलक्खणमत्तं दासादिसविञ्ञाणकस्सापि इध सङ्गहेतब्बतो, नानाभण्डवसेन हेत्थ योजना दस्सियति। परिकप्पितट्ठानन्ति परिकप्पितोकासं। सुङ्कघातन्ति एत्थ मग्गं गच्छन्तेहि सत्थिकेहि अत्तना नीयमानभण्डतो रञ्ञो दातब्बभागो सुङ्को नाम, सो एत्थ हञ्ञति अदत्वा गच्छन्तेहि अवहरीयति, तं वा हन्ति एत्थ राजपुरिसा अददन्तानं सन्तकं बलक्कारेनाति सुङ्कघातो, ‘‘एत्थ पविट्ठेहि सुङ्को दातब्बो’’ति रुक्खपब्बतादिसञ्ञाणेन नियमितप्पदेसस्सेतं अधिवचनं।
Ārāmanti idaṃ upalakkhaṇamattaṃ dāsādisaviññāṇakassāpi idha saṅgahetabbato, nānābhaṇḍavasena hettha yojanā dassiyati. Parikappitaṭṭhānanti parikappitokāsaṃ. Suṅkaghātanti ettha maggaṃ gacchantehi satthikehi attanā nīyamānabhaṇḍato rañño dātabbabhāgo suṅko nāma, so ettha haññati adatvā gacchantehi avaharīyati, taṃ vā hanti ettha rājapurisā adadantānaṃ santakaṃ balakkārenāti suṅkaghāto, ‘‘ettha paviṭṭhehi suṅko dātabbo’’ti rukkhapabbatādisaññāṇena niyamitappadesassetaṃ adhivacanaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
