| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
पदभाजनीयवण्णना
Padabhājanīyavaṇṇanā
१७२. ब्यञ्जने आदरं अकत्वाति जानित्वा सञ्जानित्वातिआदिना ब्यञ्जनानुरूपं अवुत्तत्ता वुत्तं। पाणोति जानन्तोति इदं मनुस्सोति अजानित्वापि केवलं सत्तसञ्ञाय एव पाराजिकभावदस्सनत्थं वुत्तं। वधकचेतनावसेन चेतेत्वाति ‘‘इमं मारेमी’’ति वधकचेतनाय चिन्तेत्वा। पकप्पेत्वाति ‘‘वधामि न’’न्ति एवं चित्तेन परिच्छिन्दित्वा। अभिवितरित्वाति सन्निट्ठानं कत्वा, तेनाह ‘‘निरासङ्कचित्तं पेसेत्वा’’ति। सिखाप्पत्तो अत्थोति सञ्चिच्चाति पुब्बकालकिरियावसेन वुत्तस्सपि वीतिक्कमभूतस्स अपरकालकिरियायुत्तदस्सनेन कोटिप्पत्तो अत्थो। जातिउण्णा नाम तदहुजातएळकस्स लोमं। एवं वण्णप्पटिभागन्ति एवं वण्णसण्ठानं। ततो वा उद्धन्ति दुतियसत्ताहादीसु अब्बुदादिभावप्पत्तं सन्धाय वुत्तं। परिहीनवेगस्स सन्तानस्स पच्चयो होतीति सहकारीपच्चयो होति, न जनको। कम्ममेव हि खणे खणे उप्पज्जमानानं कम्मजरूपानं जनकपच्चयो, तञ्च पवत्तियं पुब्बे उप्पज्जित्वा ठितं अनुपहतं चतुसन्ततिरूपं सहकारीपच्चयं लभित्वाव कातुं सक्कोति, न अञ्ञथा, येन केनचि विरोधिपच्चयेन निरुद्धचक्खादिप्पसादानं पुग्गलानं विज्जमानम्पि कम्मं चक्खादिकं जनेतुं न सक्कोतीति सिद्धमेव होति।
172.Byañjane ādaraṃ akatvāti jānitvā sañjānitvātiādinā byañjanānurūpaṃ avuttattā vuttaṃ. Pāṇoti jānantoti idaṃ manussoti ajānitvāpi kevalaṃ sattasaññāya eva pārājikabhāvadassanatthaṃ vuttaṃ. Vadhakacetanāvasena cetetvāti ‘‘imaṃ māremī’’ti vadhakacetanāya cintetvā. Pakappetvāti ‘‘vadhāmi na’’nti evaṃ cittena paricchinditvā. Abhivitaritvāti sanniṭṭhānaṃ katvā, tenāha ‘‘nirāsaṅkacittaṃ pesetvā’’ti. Sikhāppatto atthoti sañciccāti pubbakālakiriyāvasena vuttassapi vītikkamabhūtassa aparakālakiriyāyuttadassanena koṭippatto attho. Jātiuṇṇā nāma tadahujātaeḷakassa lomaṃ. Evaṃ vaṇṇappaṭibhāganti evaṃ vaṇṇasaṇṭhānaṃ. Tato vā uddhanti dutiyasattāhādīsu abbudādibhāvappattaṃ sandhāya vuttaṃ. Parihīnavegassa santānassa paccayo hotīti sahakārīpaccayo hoti, na janako. Kammameva hi khaṇe khaṇe uppajjamānānaṃ kammajarūpānaṃ janakapaccayo, tañca pavattiyaṃ pubbe uppajjitvā ṭhitaṃ anupahataṃ catusantatirūpaṃ sahakārīpaccayaṃ labhitvāva kātuṃ sakkoti, na aññathā, yena kenaci virodhipaccayena niruddhacakkhādippasādānaṃ puggalānaṃ vijjamānampi kammaṃ cakkhādikaṃ janetuṃ na sakkotīti siddhameva hoti.
अतिपातेन्तोति अतिपातेन्तो विनासेन्तो। वुत्तपकारमेवाति जीवितिन्द्रियातिपातनविधानं वुत्तप्पकारमेव। सरसेनेव पतनसभावस्स सणिकं पतितुं अदत्वा अतीव पातनं सीघपातनं अतिपातो, पाणस्स अतिपातो पाणातिपातो। आथब्बणिकाति अथब्बणवेदिनो। अथब्बणन्ति अथब्बणवेदविहितं। मन्तं पयोजेन्तीति अलोणभोजनदब्बसयनसुसानगमनादीहि पयोगेहि मन्तं परिवत्तेन्ति, तेन यथिच्छितपाणवधादिफलं उपपज्जति, तस्मा तं कायवचीकम्मेसु पविट्ठं। ईतिन्ति पीळं। उपद्दवन्ति ततो अधिकतरं पीळं। पज्जरकन्ति विसमज्जरं। सूचिकन्ति सूचीहि विय विज्झमानं सूलं। विसूचिकन्ति ससूलं आमातिसारं। पक्खन्दियन्ति रत्तातिसारं। विज्जं परिवत्तेत्वाति गन्धारविज्जादिकं अत्तनो विज्जं कतूपचारं मन्तपठनक्कमेन परिजप्पित्वा। तेहीति तेहि वत्थूहि। पयोजनन्ति पवत्तनं। अहो वतायन्ति अयं तं कुच्छिगतं। गब्भन्ति इदं कुच्छिगतं गब्भं। कुलुम्बस्साति गब्भस्स, कुलस्सेव वा, कुटुम्बस्साति वुत्तं होति। भावनामयिद्धियाति अधिट्ठानिद्धिं सन्धाय वुत्तं। तं तेसं इच्छामत्तन्ति सुत्तत्थतो न समेतीति अधिप्पायो। अथब्बणिद्धिवसेनेव हि सुत्ते ‘‘इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो’’ति वुत्तं, न भावनामयिद्धिवसेनाति दट्ठब्बं।
Atipātentoti atipātento vināsento. Vuttapakāramevāti jīvitindriyātipātanavidhānaṃ vuttappakārameva. Saraseneva patanasabhāvassa saṇikaṃ patituṃ adatvā atīva pātanaṃ sīghapātanaṃ atipāto, pāṇassa atipāto pāṇātipāto. Āthabbaṇikāti athabbaṇavedino. Athabbaṇanti athabbaṇavedavihitaṃ. Mantaṃ payojentīti aloṇabhojanadabbasayanasusānagamanādīhi payogehi mantaṃ parivattenti, tena yathicchitapāṇavadhādiphalaṃ upapajjati, tasmā taṃ kāyavacīkammesu paviṭṭhaṃ. Ītinti pīḷaṃ. Upaddavanti tato adhikataraṃ pīḷaṃ. Pajjarakanti visamajjaraṃ. Sūcikanti sūcīhi viya vijjhamānaṃ sūlaṃ. Visūcikanti sasūlaṃ āmātisāraṃ. Pakkhandiyanti rattātisāraṃ. Vijjaṃ parivattetvāti gandhāravijjādikaṃ attano vijjaṃ katūpacāraṃ mantapaṭhanakkamena parijappitvā. Tehīti tehi vatthūhi. Payojananti pavattanaṃ. Aho vatāyanti ayaṃ taṃ kucchigataṃ. Gabbhanti idaṃ kucchigataṃ gabbhaṃ. Kulumbassāti gabbhassa, kulasseva vā, kuṭumbassāti vuttaṃ hoti. Bhāvanāmayiddhiyāti adhiṭṭhāniddhiṃ sandhāya vuttaṃ. Taṃ tesaṃ icchāmattanti suttatthato na sametīti adhippāyo. Athabbaṇiddhivaseneva hi sutte ‘‘iddhimā cetovasippatto’’ti vuttaṃ, na bhāvanāmayiddhivasenāti daṭṭhabbaṃ.
इतरथाति परियेसेय्याति पदस्स गवेसनमत्तमेव यथारुतवसेन अत्थो सिया, तदा परियिट्ठमत्तेन परियेसित्वा सत्थादीनं लद्धमत्तेनाति अत्थो। ससन्ति हिंसन्ति एतेनाति सत्थन्ति वधोपकरणस्स पासाणरज्जुआदिनो सब्बस्सापि नामन्ति आह लगुळातिआदि। लगुळन्ति मुग्गरस्सेतं अधिवचनं। सत्थसङ्गहोति मातिकायं सत्थहारकन्ति एत्थ वुत्तसत्थसङ्गहो। परतो वुत्तनयत्ताति परतो निगमनवसेन वुत्तस्स दुतियपदस्स पदभाजने वुत्तनयत्ता। चित्तसद्दस्स अत्थदीपनत्थं वुत्तोति चित्त-सद्दस्स विचित्तादिअनेकत्थविसयत्ता इतरेहि निवत्तेत्वा विञ्ञाणत्थं नियमेतुं वुत्तो।
Itarathāti pariyeseyyāti padassa gavesanamattameva yathārutavasena attho siyā, tadā pariyiṭṭhamattena pariyesitvā satthādīnaṃ laddhamattenāti attho. Sasanti hiṃsanti etenāti satthanti vadhopakaraṇassa pāsāṇarajjuādino sabbassāpi nāmanti āha laguḷātiādi. Laguḷanti muggarassetaṃ adhivacanaṃ. Satthasaṅgahoti mātikāyaṃ satthahārakanti ettha vuttasatthasaṅgaho. Parato vuttanayattāti parato nigamanavasena vuttassa dutiyapadassa padabhājane vuttanayattā. Cittasaddassa atthadīpanatthaṃ vuttoti citta-saddassa vicittādianekatthavisayattā itarehi nivattetvā viññāṇatthaṃ niyametuṃ vutto.
१७४. कम्मुना बज्झतीति पाणातिपातकम्मुना बज्झति, तं कम्ममस्स सिद्धन्ति अत्थो। उभयथापीति उद्दिसकानुद्दिसकवसेन। पच्छा वा तेन रोगेनाति एतेन अनागतम्पि जीवितिन्द्रियं आरब्भ पाणातिपातस्स पवत्तिं दस्सेति। एवञ्च ‘‘यदा सक्कोति, तदा तं जीविता वोरोपेही’’ति आणत्तिया चिरेन समिद्धियम्पि आणत्तिक्खणेयेव पाणातिपातो। ओपातखणनादिथावरपयोगेसु पयोगकरणतो पच्छा गहितपटिसन्धिकस्सापि सत्तस्स मरणे पाणातिपातो च अनागतारम्मणो उपपन्नो होति। यं पन सिक्खापदविभङ्गे ‘‘पञ्च सिक्खापदानि पच्चुप्पन्नारम्मणायेवा’’ति वुत्तं, तं पाणातिपातादितो विरतिं सन्धाय वुत्तं, न पाणातिपातादिन्ति गहेतब्बं। अञ्ञचित्तेनाति अमारेतुकामताचित्तेन। दुतियप्पहारेन मरतीति पठमप्पहारं विना दुतियेनेव मरतीति अत्थो। पठमप्पहारेनेवाति पठमप्पहारसमुट्ठापकचेतनाक्खणेयेवाति अत्थो। किञ्चापि पठमप्पहारो सयमेव न सक्कोति मारेतुं, दुतियं पन लभित्वा सक्कोन्तो जीवितविनासहेतु होति, तस्मा पठमप्पहारं विना मरणस्स असिद्धत्ता ‘‘पयोगो तेन च मरण’’न्ति इमिना संसन्दनतो पठमप्पहारेनेव कम्मबद्धो युत्तो, न दुतियेन तस्स अञ्ञचित्तेन दिन्नत्ता। यथा चेत्थ, एवं अञ्ञेन पुग्गलेन दुतियप्पहारदानादीसु विय। यदि पन दुतियप्पहारदायकस्सापि पुग्गलस्स वधकचेतना अत्थि, तस्सापि अत्तनो पयोगेनापि मतत्ता पयोगक्खणे पाणातिपातोति वेदितब्बं।
174.Kammunābajjhatīti pāṇātipātakammunā bajjhati, taṃ kammamassa siddhanti attho. Ubhayathāpīti uddisakānuddisakavasena. Pacchā vā tena rogenāti etena anāgatampi jīvitindriyaṃ ārabbha pāṇātipātassa pavattiṃ dasseti. Evañca ‘‘yadā sakkoti, tadā taṃ jīvitā voropehī’’ti āṇattiyā cirena samiddhiyampi āṇattikkhaṇeyeva pāṇātipāto. Opātakhaṇanādithāvarapayogesu payogakaraṇato pacchā gahitapaṭisandhikassāpi sattassa maraṇe pāṇātipāto ca anāgatārammaṇo upapanno hoti. Yaṃ pana sikkhāpadavibhaṅge ‘‘pañca sikkhāpadāni paccuppannārammaṇāyevā’’ti vuttaṃ, taṃ pāṇātipātādito viratiṃ sandhāya vuttaṃ, na pāṇātipātādinti gahetabbaṃ. Aññacittenāti amāretukāmatācittena. Dutiyappahārena maratīti paṭhamappahāraṃ vinā dutiyeneva maratīti attho. Paṭhamappahārenevāti paṭhamappahārasamuṭṭhāpakacetanākkhaṇeyevāti attho. Kiñcāpi paṭhamappahāro sayameva na sakkoti māretuṃ, dutiyaṃ pana labhitvā sakkonto jīvitavināsahetu hoti, tasmā paṭhamappahāraṃ vinā maraṇassa asiddhattā ‘‘payogo tena ca maraṇa’’nti iminā saṃsandanato paṭhamappahāreneva kammabaddho yutto, na dutiyena tassa aññacittena dinnattā. Yathā cettha, evaṃ aññena puggalena dutiyappahāradānādīsu viya. Yadi pana dutiyappahāradāyakassāpi puggalassa vadhakacetanā atthi, tassāpi attano payogenāpi matattā payogakkhaṇe pāṇātipātoti veditabbaṃ.
कम्मापत्तिब्यत्तिभावत्थन्ति आनन्तरियादिकम्मविभागस्स पाराजिकादिआपत्तिविभागस्स च पाकटभावत्थं। ‘‘एळकं मारेमी’’ति विपरीतग्गहणेपि ‘‘इम’’न्ति यथानिपन्नस्सेव परमत्थतो गहितत्ता यथावत्थुकं कम्मबद्धो होतियेवाति आह इमं वत्थुन्तिआदि। घातको च होतीति पाणातिपातकम्मेन बद्धोति अत्थो। मातादिगुणमहन्ते आरब्भ पवत्तवधकचेतनाय महासावज्जताय वुत्तं ‘‘इध पन चेतना दारुणा होती’’ति।
Kammāpattibyattibhāvatthanti ānantariyādikammavibhāgassa pārājikādiāpattivibhāgassa ca pākaṭabhāvatthaṃ. ‘‘Eḷakaṃ māremī’’ti viparītaggahaṇepi ‘‘ima’’nti yathānipannasseva paramatthato gahitattā yathāvatthukaṃ kammabaddho hotiyevāti āha imaṃ vatthuntiādi. Ghātako ca hotīti pāṇātipātakammena baddhoti attho. Mātādiguṇamahante ārabbha pavattavadhakacetanāya mahāsāvajjatāya vuttaṃ ‘‘idha pana cetanā dāruṇā hotī’’ti.
लोहितकन्ति लोहितमक्खितं। कम्मं करोन्तेति युद्धकम्मं करोन्ते। यथाधिप्पायं गतेति योधं विज्झित्वा पितरि विद्धे, योधं पन अविज्झित्वा केवलं पितरि विद्धेपि विसङ्केतो नत्थियेव पितरिपि वधकचित्तस्स अत्थिताय, केवलं योधे विद्धेपि एसेव नयो। आनन्तरियं पन नत्थीति पितुविसयं पाणातिपातकम्मं नत्थीति अत्थो।
Lohitakanti lohitamakkhitaṃ. Kammaṃ karonteti yuddhakammaṃ karonte. Yathādhippāyaṃ gateti yodhaṃ vijjhitvā pitari viddhe, yodhaṃ pana avijjhitvā kevalaṃ pitari viddhepi visaṅketo natthiyeva pitaripi vadhakacittassa atthitāya, kevalaṃ yodhe viddhepi eseva nayo. Ānantariyaṃ pana natthīti pituvisayaṃ pāṇātipātakammaṃ natthīti attho.
एवं विज्झाति एवं पादेहि भूमियं ठत्वा एवं धनुं गहेत्वा आकड्ढित्वातिआदिना विज्झनप्पकारसिक्खापनमुखेन आणापेतीति अत्थो। एवं पहराति दळ्हं असिं गहेत्वा एवं पहर। एवं घातेहीति एवं कम्मकारणं कत्वा मारेहि। तत्तका उभिन्नं पाणातिपाताति अनुद्दिसित्वा येसं केसञ्चि मारणत्थाय उभोहि पयोगस्स कतत्ता वुत्तं। सचे हि आणापको ‘‘एवं विद्धे असुको एवं मरती’’ति सञ्ञाय ‘‘एवं विज्झा’’ति आणापेति, नियमितस्सेव मरणे आणापकस्स कम्मबद्धोति वदन्ति। सचे आणत्तो ‘‘असुक’’न्ति नियमेत्वा उद्दिस्स सरं खिपति, आणापको अनियमेत्वा आणापेति, आणापकस्स येसं केसञ्चि मरणेपि कम्मबद्धो, आणत्तस्स पन नियमितमरणेयेवाति वेदितब्बं। मज्झेति हत्थिनो पिट्ठिनो मज्झे। एतेनाति अधिट्ठहित्वा आणापेतीतिआदिपाळिवचनेन। तत्थाति आणत्तिकपयोगे।
Evaṃ vijjhāti evaṃ pādehi bhūmiyaṃ ṭhatvā evaṃ dhanuṃ gahetvā ākaḍḍhitvātiādinā vijjhanappakārasikkhāpanamukhena āṇāpetīti attho. Evaṃ paharāti daḷhaṃ asiṃ gahetvā evaṃ pahara. Evaṃ ghātehīti evaṃ kammakāraṇaṃ katvā mārehi. Tattakā ubhinnaṃ pāṇātipātāti anuddisitvā yesaṃ kesañci māraṇatthāya ubhohi payogassa katattā vuttaṃ. Sace hi āṇāpako ‘‘evaṃ viddhe asuko evaṃ maratī’’ti saññāya ‘‘evaṃ vijjhā’’ti āṇāpeti, niyamitasseva maraṇe āṇāpakassa kammabaddhoti vadanti. Sace āṇatto ‘‘asuka’’nti niyametvā uddissa saraṃ khipati, āṇāpako aniyametvā āṇāpeti, āṇāpakassa yesaṃ kesañci maraṇepi kammabaddho, āṇattassa pana niyamitamaraṇeyevāti veditabbaṃ. Majjheti hatthino piṭṭhino majjhe. Etenāti adhiṭṭhahitvā āṇāpetītiādipāḷivacanena. Tatthāti āṇattikapayoge.
किञ्चापि किरियाविसेसो अट्ठकथासु अनागतो, पाळियं पन ‘‘एवं विज्झ, एवं पहर, एवं घातेही’’ति (पारा॰ १७४) किरियाविसेसस्स परामट्ठत्ता आचरियपरम्परा आगतं किरियाविसेसम्पि पाळिसंसन्दनतो गहेत्वा दस्सेन्तो अपरो नयोतिआदिमाह। विज्झनन्ति उसुसत्तिआदीहि विज्झनं। छेदनन्ति असिआदीहि हत्थपादादिच्छेदनं। भेदनन्ति मुग्गरादीहि सीसादिभेदनं द्विधाकरणं। सङ्खमुण्डकन्ति सीसकटाहे चम्मं सह केसेहि उप्पाटेत्वा थूलसक्खराहि सीसकटाहं घंसित्वा सङ्खवण्णकरणवसेन सङ्खमुण्डकम्मकरणं। एवमादीति आदि-सद्देन बिळङ्गथालिकादिं सङ्गण्हाति। उरे पहरित्वा पिट्ठियं पहरित्वा गीवायं पहरित्वातिआदिना सरीरावयवप्पदेसेसु पहरणविज्झनादिनियमोपि किरियाविसेसेयेव सङ्गय्हति अट्ठकथासु सङ्खमुण्डकादिसरीरप्पदेसविसयायपि घातनाय तत्थ पवेसितत्ता, यं पन सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ पाराजिककण्ड २.१७४ पयोगकथावण्णना) पुरतो पहरित्वा मारेहीतिआदिकस्स अट्ठकथापाठस्स ‘‘पुरिमपस्सादीनम्पि वत्थुसभागतो वत्थुग्गहणेनेव गहणन्ति आह पुरतो पहरित्वातिआदी’’ति एवमधिप्पायकथनं, तं सङ्खमुण्डकादिकस्स सरीरप्पदेसे कम्मकारणाकरणस्स अट्ठकथाय किरियाविसेसविसये वुत्तत्ता न युज्जति। यथाणत्तं मुञ्चित्वा पुग्गलन्तरमारणमेव हि वत्थुविसंवादो, न पहरितुं आणत्तं सरीरप्पदेसविसंवादनं, तेनाह ‘‘वत्थुं विसं वादेत्वा…पे॰… ततो अञ्ञं मारेति। पुरतो पहरित्वा मारेहीति वा…पे॰… नत्थि कम्मबद्धो’’ति, इदं पन यथाणत्तवत्थुस्मिम्पि किरियाविसेसविसङ्केतेन कम्मबद्धाभावं दस्सेतुं वुत्तन्ति पञ्ञायति। तेन ‘‘वत्थुं अविसंवादेत्वा मारेन्ती’’ति एत्तकमेव अवत्वा ‘‘यथाणत्तिया’’ति किरियाविसेसनियमोपि दस्सितो, इतरथा यथाणत्तियाति वचनस्स निरत्थकतापत्तितो। वत्थुनिद्देसे च ‘‘वत्थूति मारेतब्बो सत्तो’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.१७४) एत्तकमेव वुत्तं, न पन ‘‘यथाणत्तस्स पहरितब्बसरीरप्पदेसोपी’’ति वुत्तं। तस्मा पुरतो पहरणादिपि किरियाविसेसे एव सङ्गय्हतीति अम्हाकं खन्ति, वीमंसित्वा गहेतब्बं। वत्थुविसेसेनाति मातुआदिमतसत्तविसेसेन। कम्मविसेसोति आनन्तरियादिकम्मविसेसो। आपत्तिविसेसोति पाराजिकादिआपत्तिविसेसो।
Kiñcāpi kiriyāviseso aṭṭhakathāsu anāgato, pāḷiyaṃ pana ‘‘evaṃ vijjha, evaṃ pahara, evaṃ ghātehī’’ti (pārā. 174) kiriyāvisesassa parāmaṭṭhattā ācariyaparamparā āgataṃ kiriyāvisesampi pāḷisaṃsandanato gahetvā dassento aparo nayotiādimāha. Vijjhananti ususattiādīhi vijjhanaṃ. Chedananti asiādīhi hatthapādādicchedanaṃ. Bhedananti muggarādīhi sīsādibhedanaṃ dvidhākaraṇaṃ. Saṅkhamuṇḍakanti sīsakaṭāhe cammaṃ saha kesehi uppāṭetvā thūlasakkharāhi sīsakaṭāhaṃ ghaṃsitvā saṅkhavaṇṇakaraṇavasena saṅkhamuṇḍakammakaraṇaṃ. Evamādīti ādi-saddena biḷaṅgathālikādiṃ saṅgaṇhāti. Ure paharitvā piṭṭhiyaṃ paharitvā gīvāyaṃ paharitvātiādinā sarīrāvayavappadesesu paharaṇavijjhanādiniyamopi kiriyāviseseyeva saṅgayhati aṭṭhakathāsu saṅkhamuṇḍakādisarīrappadesavisayāyapi ghātanāya tattha pavesitattā, yaṃ pana sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. pārājikakaṇḍa 2.174 payogakathāvaṇṇanā) purato paharitvā mārehītiādikassa aṭṭhakathāpāṭhassa ‘‘purimapassādīnampi vatthusabhāgato vatthuggahaṇeneva gahaṇanti āha purato paharitvātiādī’’ti evamadhippāyakathanaṃ, taṃ saṅkhamuṇḍakādikassa sarīrappadese kammakāraṇākaraṇassa aṭṭhakathāya kiriyāvisesavisaye vuttattā na yujjati. Yathāṇattaṃ muñcitvā puggalantaramāraṇameva hi vatthuvisaṃvādo, na paharituṃ āṇattaṃ sarīrappadesavisaṃvādanaṃ, tenāha ‘‘vatthuṃ visaṃ vādetvā…pe… tato aññaṃ māreti. Purato paharitvā mārehīti vā…pe… natthi kammabaddho’’ti, idaṃ pana yathāṇattavatthusmimpi kiriyāvisesavisaṅketena kammabaddhābhāvaṃ dassetuṃ vuttanti paññāyati. Tena ‘‘vatthuṃ avisaṃvādetvā mārentī’’ti ettakameva avatvā ‘‘yathāṇattiyā’’ti kiriyāvisesaniyamopi dassito, itarathā yathāṇattiyāti vacanassa niratthakatāpattito. Vatthuniddese ca ‘‘vatthūti māretabbo satto’’ti (pārā. aṭṭha. 2.174) ettakameva vuttaṃ, na pana ‘‘yathāṇattassa paharitabbasarīrappadesopī’’ti vuttaṃ. Tasmā purato paharaṇādipi kiriyāvisese eva saṅgayhatīti amhākaṃ khanti, vīmaṃsitvā gahetabbaṃ. Vatthuvisesenāti mātuādimatasattavisesena. Kammavisesoti ānantariyādikammaviseso. Āpattivisesoti pārājikādiāpattiviseso.
यदा कदाचि पुब्बण्हेति आणत्तदिवसतो अञ्ञस्सपि यस्स कस्सचि दिवसस्स पुब्बण्हे। एतं गामे ठितन्ति गामो पुग्गलनियमनत्थं वुत्तो, न ओकासनियमनत्थं, तस्मा ‘‘यत्थ कत्थचि मारेति, नत्थि विसङ्केतो’’ति वुत्तं, एतेन कालोकासआवुधइअयापथकिरियाविसेसानं नियमिच्छाय असति येन केनचि पकारेन मरणमेव इच्छन्तस्स आणापकस्स मुखारुळ्हवसेन वुत्तस्स देसकालादिनियमस्स विसङ्केतेपि कम्मबद्धोयेवाति ञापितं होति। यो पन चित्तेन यत्थ कत्थचि यदा कदाचि येन केनचि पकारेन मरणमेव इच्छन्तोपि कालादिविसङ्केतेन अकुसलतो चोदनतो वा मुच्चितुकामो लेसेन कालादिनियमं करोति, तस्स मनुस्सविग्गहपाराजिकतो परियायेन अमुच्चनतो कालादिविसङ्केतेपि कम्मबद्धोवाति गहेत्वा विचारणतो गहेतब्बं, केचि पनेतं न इच्छन्ति, वीमंसितब्बं। तुण्डेनाति अग्गकोटिया। थरुनाति खग्गमुट्ठिना। एतं गच्छन्तन्ति गमनेन पुग्गलोव नियमितो, न इरियापथो, तेनाह ‘‘नत्थि विसङ्केत’’न्ति।
Yadā kadāci pubbaṇheti āṇattadivasato aññassapi yassa kassaci divasassa pubbaṇhe. Etaṃ gāme ṭhitanti gāmo puggalaniyamanatthaṃ vutto, na okāsaniyamanatthaṃ, tasmā ‘‘yattha katthaci māreti, natthi visaṅketo’’ti vuttaṃ, etena kālokāsaāvudhaiayāpathakiriyāvisesānaṃ niyamicchāya asati yena kenaci pakārena maraṇameva icchantassa āṇāpakassa mukhāruḷhavasena vuttassa desakālādiniyamassa visaṅketepi kammabaddhoyevāti ñāpitaṃ hoti. Yo pana cittena yattha katthaci yadā kadāci yena kenaci pakārena maraṇameva icchantopi kālādivisaṅketena akusalato codanato vā muccitukāmo lesena kālādiniyamaṃ karoti, tassa manussaviggahapārājikato pariyāyena amuccanato kālādivisaṅketepi kammabaddhovāti gahetvā vicāraṇato gahetabbaṃ, keci panetaṃ na icchanti, vīmaṃsitabbaṃ. Tuṇḍenāti aggakoṭiyā. Tharunāti khaggamuṭṭhinā. Etaṃ gacchantanti gamanena puggalova niyamito, na iriyāpatho, tenāha ‘‘natthi visaṅketa’’nti.
‘‘दीघं मारेही’’ति वुत्तेपि दीघसण्ठानानं बहुभावतो ‘‘इत्थन्नामं एवरूपञ्च दीघ’’न्ति अञ्ञेसं असाधारणलक्खणेन अनिद्दिट्ठत्ता ‘‘अनियमेत्वा आणापेती’’ति वुत्तं, तेनेवाह ‘‘यं किञ्चि तादिसं मारेमी’’ति। एत्थ च चित्तेन बहूसु दीघसण्ठानेसु एकं नियमेत्वा वुत्तेपि वाचाय अनियमितत्ता अञ्ञस्मिं तादिसे मारिते नत्थि विसङ्केतोति वदन्ति। अत्तानं मुञ्चित्वा परपाणिम्हि पाणसञ्ञितालक्खणस्स अङ्गस्स अभावतो नेवत्थि पाणातिपातोति आह ‘‘आणापको मुच्चती’’ति। अत्तानं उद्दिस्स ‘‘असुकट्ठाने निसिन्न’’न्ति ओकासनियमे तस्मिं पदेसे निसिन्नस्स यस्स कस्सचि जीवितिन्द्रियं आरब्भ वधकचित्तं उप्पज्जतीति वुत्तं ‘‘नेव वधको मुच्चति न आणापको’’ति। ओकासञ्हि नियमेत्वा निद्दिसन्तो तस्मिं ओकासे निसिन्नं मारेतुकामो होति, सयं पन तदा तत्थ नत्थि, तस्मा ओकासेन सह तत्थ निसिन्नस्सेव जीवितिन्द्रियं आरम्मणं होति, न अत्तनोति गहेतब्बं। सचे पन सयं तत्थेव निसीदित्वा अत्तनो निसिन्नट्ठानमेव नियमेत्वा ‘‘मारेही’’ति वुत्तेपि अञ्ञो तत्थ निसिन्नो मारियति, तस्सापि अत्तनोपि जीवितं आरब्भ वधकचेतना पवत्तति, परस्मिं तत्थ मारिते आणापकस्स कम्मबद्धोति गहेतब्बं। एवरूपे ठाने चित्तप्पवत्तिनियमो बुद्धविसयो, न अञ्ञेसं विसयोति आह ‘‘तस्मा एत्थ न अनादरियं कातब्ब’’न्ति।
‘‘Dīghaṃ mārehī’’ti vuttepi dīghasaṇṭhānānaṃ bahubhāvato ‘‘itthannāmaṃ evarūpañca dīgha’’nti aññesaṃ asādhāraṇalakkhaṇena aniddiṭṭhattā ‘‘aniyametvā āṇāpetī’’ti vuttaṃ, tenevāha ‘‘yaṃ kiñci tādisaṃ māremī’’ti. Ettha ca cittena bahūsu dīghasaṇṭhānesu ekaṃ niyametvā vuttepi vācāya aniyamitattā aññasmiṃ tādise mārite natthi visaṅketoti vadanti. Attānaṃ muñcitvā parapāṇimhi pāṇasaññitālakkhaṇassa aṅgassa abhāvato nevatthi pāṇātipātoti āha ‘‘āṇāpako muccatī’’ti. Attānaṃ uddissa ‘‘asukaṭṭhāne nisinna’’nti okāsaniyame tasmiṃ padese nisinnassa yassa kassaci jīvitindriyaṃ ārabbha vadhakacittaṃ uppajjatīti vuttaṃ ‘‘neva vadhako muccati na āṇāpako’’ti. Okāsañhi niyametvā niddisanto tasmiṃ okāse nisinnaṃ māretukāmo hoti, sayaṃ pana tadā tattha natthi, tasmā okāsena saha tattha nisinnasseva jīvitindriyaṃ ārammaṇaṃ hoti, na attanoti gahetabbaṃ. Sace pana sayaṃ tattheva nisīditvā attano nisinnaṭṭhānameva niyametvā ‘‘mārehī’’ti vuttepi añño tattha nisinno māriyati, tassāpi attanopi jīvitaṃ ārabbha vadhakacetanā pavattati, parasmiṃ tattha mārite āṇāpakassa kammabaddhoti gahetabbaṃ. Evarūpe ṭhāne cittappavattiniyamo buddhavisayo, na aññesaṃ visayoti āha ‘‘tasmā ettha na anādariyaṃ kātabba’’nti.
एवं आणापेन्तस्स आचरियस्स ताव दुक्कटन्ति सचे आणत्तिको यथाधिप्पायं न गच्छति, आचरियस्स आणत्तिक्खणे दुक्कटं। सचे पन सो यथाधिप्पायं गच्छति, यं परतो थुल्लच्चयं वुत्तं, आणत्तिक्खणे तदेव होति। अथ सो अवस्सं घातेति, यं परतो ‘‘आपत्ति सब्बेसं पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ १७४) वुत्तं, ततो इमस्स आणत्तिक्खणेयेव पाराजिकं होति, न दुक्कटथुल्लच्चयानीति गहेतब्बं। तेसम्पि दुक्कटन्ति बुद्धरक्खितादीनम्पि आरोचनपच्चया दुक्कटं, इदञ्च यथाणत्तिवसेन सङ्घरक्खितस्स जीविता वोरोपने असति युज्जति, वोरोपने सति तेसम्पि आरोचनक्खणेयेव पाराजिकं। पटिग्गहितमत्तेति इदं अवस्सं पटिग्गहणसभावदीपनत्थं वुत्तं, न पटिग्गहितक्खणेयेव थुल्लच्चयन्ति दस्सनत्थं। सचे हि सो अवस्सं पटिग्गहेस्सति, कम्मं पन न निप्फादेस्सति, तदा आचरियस्स आणत्तिक्खणेयेव थुल्लच्चयं होतीति दट्ठब्बं।
Evaṃāṇāpentassa ācariyassa tāva dukkaṭanti sace āṇattiko yathādhippāyaṃ na gacchati, ācariyassa āṇattikkhaṇe dukkaṭaṃ. Sace pana so yathādhippāyaṃ gacchati, yaṃ parato thullaccayaṃ vuttaṃ, āṇattikkhaṇe tadeva hoti. Atha so avassaṃ ghāteti, yaṃ parato ‘‘āpatti sabbesaṃ pārājikassā’’ti (pārā. 174) vuttaṃ, tato imassa āṇattikkhaṇeyeva pārājikaṃ hoti, na dukkaṭathullaccayānīti gahetabbaṃ. Tesampi dukkaṭanti buddharakkhitādīnampi ārocanapaccayā dukkaṭaṃ, idañca yathāṇattivasena saṅgharakkhitassa jīvitā voropane asati yujjati, voropane sati tesampi ārocanakkhaṇeyeva pārājikaṃ. Paṭiggahitamatteti idaṃ avassaṃ paṭiggahaṇasabhāvadīpanatthaṃ vuttaṃ, na paṭiggahitakkhaṇeyeva thullaccayanti dassanatthaṃ. Sace hi so avassaṃ paṭiggahessati, kammaṃ pana na nipphādessati, tadā ācariyassa āṇattikkhaṇeyeva thullaccayaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ.
मूलट्ठस्सेव दुक्कटन्ति इदं महाअट्ठकथायं आगतनयदस्सनमत्तं, न पनेतं अत्तना अधिप्पेतं, तेनाह एवं सन्तेतिआदि, एवं महाअट्ठकथायं वुत्तनयेन अत्थे सतीति अत्थो। पटिग्गहणे आपत्तियेव न सियाति वधकस्स ‘‘साधु सुट्ठू’’ति मरणपटिग्गहणे दुक्कटापत्ति नेव सिया, एवं अनोळारिकविसयेपि ताव दुक्कटं, किमङ्गं पन मरणपटिग्गहणेति दस्सनत्थं सञ्चरित्तपटिग्गहणादि निदस्सितं। ‘‘अहो वत इत्थन्नामो हतो अस्सा’’ति एवं मरणाभिनन्दनदस्सनत्थं सञ्चरित्तपटिग्गहणादिभिनन्दने दुक्कटे सति पगेव ‘‘अहं तं मारेस्सामी’’ति मरणपटिग्गहणेति अधिप्पायो। पटिग्गण्हन्तस्सेवेतं दुक्कटन्ति अवधारणेन सङ्घरक्खितस्स पटिग्गहणपच्चया मूलट्ठस्स नत्थेव आपत्तीति दस्सेति, विसङ्केतत्ता पठमं आणत्तदुक्कटमेवस्स होति। केचि पन ‘‘मूलट्ठस्सापि दुक्कटमेवा’’ति वदन्ति, तं न युत्तं एकेन पयोगेन द्विन्नं दुक्कटानं असम्भवा। पुरिमनयेति समनन्तरातीते अविसक्कियदूतनिद्देसे। एतन्ति दुक्कटं। ओकासाभावेनाति मूलट्ठस्स थुल्लच्चयस्स वुच्चमानत्ता पटिग्गण्हन्तस्स दुक्कटं न वुत्तं ओकासाभावेन, न पन आपत्तिअभावतोति अधिप्पायो।
Mūlaṭṭhasseva dukkaṭanti idaṃ mahāaṭṭhakathāyaṃ āgatanayadassanamattaṃ, na panetaṃ attanā adhippetaṃ, tenāha evaṃ santetiādi, evaṃ mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttanayena atthe satīti attho. Paṭiggahaṇe āpattiyeva na siyāti vadhakassa ‘‘sādhu suṭṭhū’’ti maraṇapaṭiggahaṇe dukkaṭāpatti neva siyā, evaṃ anoḷārikavisayepi tāva dukkaṭaṃ, kimaṅgaṃ pana maraṇapaṭiggahaṇeti dassanatthaṃ sañcarittapaṭiggahaṇādi nidassitaṃ. ‘‘Aho vata itthannāmo hato assā’’ti evaṃ maraṇābhinandanadassanatthaṃ sañcarittapaṭiggahaṇādibhinandane dukkaṭe sati pageva ‘‘ahaṃ taṃ māressāmī’’ti maraṇapaṭiggahaṇeti adhippāyo. Paṭiggaṇhantassevetaṃ dukkaṭanti avadhāraṇena saṅgharakkhitassa paṭiggahaṇapaccayā mūlaṭṭhassa nattheva āpattīti dasseti, visaṅketattā paṭhamaṃ āṇattadukkaṭamevassa hoti. Keci pana ‘‘mūlaṭṭhassāpi dukkaṭamevā’’ti vadanti, taṃ na yuttaṃ ekena payogena dvinnaṃ dukkaṭānaṃ asambhavā. Purimanayeti samanantarātīte avisakkiyadūtaniddese. Etanti dukkaṭaṃ. Okāsābhāvenāti mūlaṭṭhassa thullaccayassa vuccamānattā paṭiggaṇhantassa dukkaṭaṃ na vuttaṃ okāsābhāvena, na pana āpattiabhāvatoti adhippāyo.
१७५. सयं सङ्घत्थेरत्ता ‘‘उपट्ठानकाले’’ति वुत्तं। वाचाय वाचाय दुक्कटन्ति ‘‘यो कोचि मम वचनं सुत्वा इमं मारेतू’’ति इमिना अधिप्पायेन अवत्वा केवलं मरणाभिनन्दनवसेनेव वुत्तत्ता चोरापि नाम तं न हनन्तीतिआदिवाचायपि दुक्कटमेव वुत्तं। द्विन्नं उद्दिस्साति द्वे उद्दिस्स, द्विन्नं वा मरणं उद्दिस्स। उभो उद्दिस्स मरणं संवण्णेन्तस्स पयोगसमुट्ठापिकाय चेतनाय एकत्तेपि ‘‘द्वे पाणातिपाता’’ति वत्तब्बतासङ्खातं बलवभावं आपज्जित्वा पटिसन्धिपवत्तीसु महाविपाकत्ता ‘‘अकुसलरासी’’ति वुत्तं, बहू उद्दिस्स मरणसंवण्णनेपि एसेव नयो। तत्तका पाणातिपाताति यत्तका संवण्णनं सुत्वा मरिस्सन्ति, तत्तकानम्पि वत्तमानं अनागतञ्च जीवितिन्द्रियं सब्बं आलम्बित्वाव चेतनाय पवत्तनतो तत्तका पाणातिपाता होन्ति, तत्तकाहि चेतनाहि दातब्बं पवत्तिविपाकं एकाव सा चेतना दातुं सक्कोतीति अत्थो, पटिसन्धिविपाकं पन सयञ्च पुब्बापरचेतना च एकेकमेव दातुं सक्कोतीति गहेतब्बं।
175. Sayaṃ saṅghattherattā ‘‘upaṭṭhānakāle’’ti vuttaṃ. Vācāya vācāya dukkaṭanti ‘‘yo koci mama vacanaṃ sutvā imaṃ māretū’’ti iminā adhippāyena avatvā kevalaṃ maraṇābhinandanavaseneva vuttattā corāpi nāma taṃ na hanantītiādivācāyapi dukkaṭameva vuttaṃ. Dvinnaṃ uddissāti dve uddissa, dvinnaṃ vā maraṇaṃ uddissa. Ubho uddissa maraṇaṃ saṃvaṇṇentassa payogasamuṭṭhāpikāya cetanāya ekattepi ‘‘dve pāṇātipātā’’ti vattabbatāsaṅkhātaṃ balavabhāvaṃ āpajjitvā paṭisandhipavattīsu mahāvipākattā ‘‘akusalarāsī’’ti vuttaṃ, bahū uddissa maraṇasaṃvaṇṇanepi eseva nayo. Tattakā pāṇātipātāti yattakā saṃvaṇṇanaṃ sutvā marissanti, tattakānampi vattamānaṃ anāgatañca jīvitindriyaṃ sabbaṃ ālambitvāva cetanāya pavattanato tattakā pāṇātipātā honti, tattakāhi cetanāhi dātabbaṃ pavattivipākaṃ ekāva sā cetanā dātuṃ sakkotīti attho, paṭisandhivipākaṃ pana sayañca pubbāparacetanā ca ekekameva dātuṃ sakkotīti gahetabbaṃ.
१७६. येसं हत्थतोति येसं ञातकपवारितादीनं हत्थतो, इदञ्च भिक्खुनो रूपियमूलस्स अभावं सन्धाय वुत्तं, अत्तनोव धनञ्चे, सयमेव मूलं गहेत्वा मुञ्चति, मूलं पन अग्गहेत्वापि पोत्थकस्स पोत्थकसामिनो सन्तकत्तापादनमेवेत्थ पमाणन्ति गहेतब्बं। लेखादस्सनकोतूहलकाति सुन्दरक्खरं दिस्वा वा ‘‘कीदिसं नु खो पोत्थक’’न्ति वा ओलोकेतुकामा।
176.Yesaṃ hatthatoti yesaṃ ñātakapavāritādīnaṃ hatthato, idañca bhikkhuno rūpiyamūlassa abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ, attanova dhanañce, sayameva mūlaṃ gahetvā muñcati, mūlaṃ pana aggahetvāpi potthakassa potthakasāmino santakattāpādanamevettha pamāṇanti gahetabbaṃ. Lekhādassanakotūhalakāti sundarakkharaṃ disvā vā ‘‘kīdisaṃ nu kho potthaka’’nti vā oloketukāmā.
पाणातिपातस्स पयोगत्ताति सरीरतो पाणवियोजनस्स निट्ठापकपयोगत्ता। ओपातखणनत्थं पन कुदालादिअत्थाय अयोबीजसमुट्ठापनत्थं अकप्पियपथविं वा कुदालदण्डादीनं अत्थाय भूतगामं विकोपेन्तस्स पाचित्तियमेव। पाणातिपातपयोगत्ताभावा अदिन्नादानपुब्बपयओगे विय दुतियपरियेसनादीसुपि एत्थ दुक्कटट्ठाने दुक्कटं, मुसावादादिपाचित्तियट्ठाने पाचित्तियमेवाति गहेतब्बं। पमाणेति अत्तना सल्लक्खिते पमाणे। तच्छेत्वाति उन्नतप्पदेसं तच्छेत्वा। पंसुपच्छिन्ति सब्बन्तिमं पंसुपच्छिं। एत्तकं अलन्ति निट्ठापेतुकामताय सब्बन्तिमपयओगसाधिका चेतना सन्निट्ठापकचेतना, महाअट्ठकथायं ‘‘एकस्मिं दिवसे अवूपसन्तेनेव पयोगेन खणित्वा निट्ठापेन्तं सन्धाय सब्बन्तिमा सन्निट्ठापकचेतना वुत्ता, इतरासु पन अट्ठकथासु ‘‘इमस्मिं पतित्वा मरन्तू’’ति अधिप्पायेन एकस्मिं दिवसे किञ्चि खणित्वा अपरस्मिम्पि दिवसे ततो किञ्चि किञ्चि खणित्वा निट्ठापेन्तं सन्धाय वुत्तन्ति एवं अट्ठकथानं अञ्ञमञ्ञविरोधो ञातब्बो। अत्तनो धम्मतायाति अजानित्वा, पक्खलित्वा वा। अरहन्तापि सङ्गहं गच्छन्तीति अञ्ञेहि पातियमानानं अमरितुकामानम्पि अरहन्तानं मरणं सम्भवतीति वुत्तं। पुरिमनयेति ‘‘मरितुकामा इध मरिस्सन्ती’’ति वुत्तनये। विसङ्केतोति मरितुकामानं मारेतुकामानञ्च उद्दिस्स खतत्ता अमरितुकामानं मरणे कम्मबद्धो नत्थीति अत्थो।
Pāṇātipātassa payogattāti sarīrato pāṇaviyojanassa niṭṭhāpakapayogattā. Opātakhaṇanatthaṃ pana kudālādiatthāya ayobījasamuṭṭhāpanatthaṃ akappiyapathaviṃ vā kudāladaṇḍādīnaṃ atthāya bhūtagāmaṃ vikopentassa pācittiyameva. Pāṇātipātapayogattābhāvā adinnādānapubbapayaoge viya dutiyapariyesanādīsupi ettha dukkaṭaṭṭhāne dukkaṭaṃ, musāvādādipācittiyaṭṭhāne pācittiyamevāti gahetabbaṃ. Pamāṇeti attanā sallakkhite pamāṇe. Tacchetvāti unnatappadesaṃ tacchetvā. Paṃsupacchinti sabbantimaṃ paṃsupacchiṃ. Ettakaṃ alanti niṭṭhāpetukāmatāya sabbantimapayaogasādhikā cetanā sanniṭṭhāpakacetanā, mahāaṭṭhakathāyaṃ ‘‘ekasmiṃ divase avūpasanteneva payogena khaṇitvā niṭṭhāpentaṃ sandhāya sabbantimā sanniṭṭhāpakacetanā vuttā, itarāsu pana aṭṭhakathāsu ‘‘imasmiṃ patitvā marantū’’ti adhippāyena ekasmiṃ divase kiñci khaṇitvā aparasmimpi divase tato kiñci kiñci khaṇitvā niṭṭhāpentaṃ sandhāya vuttanti evaṃ aṭṭhakathānaṃ aññamaññavirodho ñātabbo. Attano dhammatāyāti ajānitvā, pakkhalitvā vā. Arahantāpi saṅgahaṃ gacchantīti aññehi pātiyamānānaṃ amaritukāmānampi arahantānaṃ maraṇaṃ sambhavatīti vuttaṃ. Purimanayeti ‘‘maritukāmā idha marissantī’’ti vuttanaye. Visaṅketoti maritukāmānaṃ māretukāmānañca uddissa khatattā amaritukāmānaṃ maraṇe kammabaddho natthīti attho.
तत्थ पतितं बहि नीहरित्वाति इदं तत्थ पतनपच्चया मरणस्स पवत्तत्ता वुत्तं। आवाटे पतित्वा थोकं चिरायित्वा गच्छन्तं गहेत्वा मारिते तत्थ पतितरोगेन पीळितस्स गच्छतो पक्खलित्वा पासाणादीसु पतनेनापि मरणेपि ओपातखणको न मुच्चतीति वेदितब्बं। अमरितुकामा वाति अधिप्पायस्स सम्भवतो ओपपातिके उत्तरितुं असक्कुणित्वा मतेपि पाराजिकं वुत्तं। ‘‘निब्बत्तित्वा’’ति वुत्तत्ता पतनं न दिस्सतीति चे? तत्थस्स निब्बत्तियेव पतनन्ति नत्थि विरोधो। यस्मा मातुया पतित्वा परिवत्तितलिङ्गाय मताय सो मातुघातको होति, न केवलं मनुस्सपुरिसघातको, तस्मा पतितस्सेव वसेन आपत्तीति अधिप्पायेन ‘‘पतनरूपं पमाण’’न्ति वुत्तं, इदं पन अकारणं ‘‘लिङ्गे परिवत्तेपि एकसन्तानत्तस्स अविगतत्ता। मनुस्सभूतं मातरं वा पितरं वा अपि परिवत्तलिङ्गं जीविता वोरोपेन्तस्स कम्मं आनन्तरिय’’न्ति हि अट्ठकथायं वुत्तं। येन पन सभावेन सत्ता जायन्ति, तेनेव मरन्ति, सोव तेसं रूपन्तरग्गहणेपि सभावोति ‘‘मरणरूपमेव पमाणं, तस्मा पाचित्तिय’’न्ति वुत्तो। पच्छिमो वादो पमाणं, एवं सन्ते पाळियं ‘‘यक्खो वा पेतो वा तिरच्छानगतमनुस्सविग्गहो वा तस्मिं पतति, आपत्ति दुक्कटस्स। पतिते दुक्खा वेदना उप्पज्जति, आपत्ति दुक्कटस्स। मरति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति कस्मा वुत्तन्ति चे? नायं दोसो। ‘‘यक्खो वा पेतो वा’’ति हि पठमं सकरूपं दस्सेत्वा रूपन्तरं गहेत्वापि ठितेयेव यक्खपेते दस्सेतुं ‘‘तिरच्छानगतमनुस्सविग्गहो वा’’ति वुत्तं। तस्मा तिरच्छानगतविग्गहो मनुस्सविग्गहो वा यक्खो वा पेतो वाति एवमेत्थ योजना कातब्बा। केचि पन ‘‘मनुस्सविग्गहेन ठिततिरच्छानगतानं आवेणिकं कत्वा थुल्लच्चयं वुत्तं विय दिस्सती’’ति वदन्ति, तं न युत्तं तिरच्छानो वा मनुस्सविग्गहोति वत्तब्बतो, अट्ठकथासु च इमस्स विसेसस्स अवुत्तत्ता। यक्खपेतरूपेन मतेपि एसेव नयोति इमिना मरणरूपस्सेव पमाणत्ता थुल्लच्चयं अतिदिसति।
Tatthapatitaṃ bahi nīharitvāti idaṃ tattha patanapaccayā maraṇassa pavattattā vuttaṃ. Āvāṭe patitvā thokaṃ cirāyitvā gacchantaṃ gahetvā mārite tattha patitarogena pīḷitassa gacchato pakkhalitvā pāsāṇādīsu patanenāpi maraṇepi opātakhaṇako na muccatīti veditabbaṃ. Amaritukāmā vāti adhippāyassa sambhavato opapātike uttarituṃ asakkuṇitvā matepi pārājikaṃ vuttaṃ. ‘‘Nibbattitvā’’ti vuttattā patanaṃ na dissatīti ce? Tatthassa nibbattiyeva patananti natthi virodho. Yasmā mātuyā patitvā parivattitaliṅgāya matāya so mātughātako hoti, na kevalaṃ manussapurisaghātako, tasmā patitasseva vasena āpattīti adhippāyena ‘‘patanarūpaṃ pamāṇa’’nti vuttaṃ, idaṃ pana akāraṇaṃ ‘‘liṅge parivattepi ekasantānattassa avigatattā. Manussabhūtaṃ mātaraṃ vā pitaraṃ vā api parivattaliṅgaṃ jīvitā voropentassa kammaṃ ānantariya’’nti hi aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Yena pana sabhāvena sattā jāyanti, teneva maranti, sova tesaṃ rūpantaraggahaṇepi sabhāvoti ‘‘maraṇarūpameva pamāṇaṃ, tasmā pācittiya’’nti vutto. Pacchimo vādo pamāṇaṃ, evaṃ sante pāḷiyaṃ ‘‘yakkho vā peto vā tiracchānagatamanussaviggaho vā tasmiṃ patati, āpatti dukkaṭassa. Patite dukkhā vedanā uppajjati, āpatti dukkaṭassa. Marati, āpatti thullaccayassā’’ti kasmā vuttanti ce? Nāyaṃ doso. ‘‘Yakkho vā peto vā’’ti hi paṭhamaṃ sakarūpaṃ dassetvā rūpantaraṃ gahetvāpi ṭhiteyeva yakkhapete dassetuṃ ‘‘tiracchānagatamanussaviggaho vā’’ti vuttaṃ. Tasmā tiracchānagataviggaho manussaviggaho vā yakkho vā peto vāti evamettha yojanā kātabbā. Keci pana ‘‘manussaviggahena ṭhitatiracchānagatānaṃ āveṇikaṃ katvā thullaccayaṃ vuttaṃ viya dissatī’’ti vadanti, taṃ na yuttaṃ tiracchāno vā manussaviggahoti vattabbato, aṭṭhakathāsu ca imassa visesassa avuttattā. Yakkhapetarūpena matepi eseva nayoti iminā maraṇarūpasseva pamāṇattā thullaccayaṃ atidisati.
मुधाति अमूलेन। सो निद्दोसोति तेन तत्थ कतपयोगस्स अभावतो, यदि पन सोपि तत्थ किञ्चि करोति, न मुच्चति एवाति दस्सेन्तो एवं पतितातिआदिमाह। तत्थ एवन्ति एवं मया कतेति अत्थो । न नस्सिस्सन्तीति अदस्सनं न गमिस्सन्ति, न पलायिस्सन्तीति अधिप्पायो। सुउद्धरा वा भविस्सन्तीति इदं गम्भीरस्स ओपातस्स पूरणे पयोजनदस्सनं। उत्ताने कते ओपाते सीघं अम्हेहि गहेत्वा मारेतुं सुउद्धरा भविस्सन्तीति अधिप्पायो। विप्पटिसारे उप्पन्नेति मूलट्ठं सन्धाय वुत्तं। यदि पन पच्छिमोपि लभित्वा तत्थ वुत्तप्पकारं किञ्चि कत्वा पुन विप्पटिसारे उप्पन्ने एवं करोति, तस्सापि एसेव नयो। जातपथवी जाताति ईदिसे पुन अञ्ञेन ओपाते खते तदा मुच्चतीति दस्सनत्थं वुत्तं, जातपथवीसदिसं कत्वा पुन सुट्ठु कोट्टेत्वा दळ्हतरं पूरितेपि मुच्चतियेवाति गहेतब्बं।
Mudhāti amūlena. So niddosoti tena tattha katapayogassa abhāvato, yadi pana sopi tattha kiñci karoti, na muccati evāti dassento evaṃ patitātiādimāha. Tattha evanti evaṃ mayā kateti attho . Na nassissantīti adassanaṃ na gamissanti, na palāyissantīti adhippāyo. Suuddharā vā bhavissantīti idaṃ gambhīrassa opātassa pūraṇe payojanadassanaṃ. Uttāne kate opāte sīghaṃ amhehi gahetvā māretuṃ suuddharā bhavissantīti adhippāyo. Vippaṭisāre uppanneti mūlaṭṭhaṃ sandhāya vuttaṃ. Yadi pana pacchimopi labhitvā tattha vuttappakāraṃ kiñci katvā puna vippaṭisāre uppanne evaṃ karoti, tassāpi eseva nayo. Jātapathavī jātāti īdise puna aññena opāte khate tadā muccatīti dassanatthaṃ vuttaṃ, jātapathavīsadisaṃ katvā puna suṭṭhu koṭṭetvā daḷhataraṃ pūritepi muccatiyevāti gahetabbaṃ.
थद्धतरन्ति थिरकरणत्थं अपरापराय पासयट्ठिया सद्धिं बन्धित्वा वा तमेव वा सिथिलभूतपासं थद्धतरं बन्धित्वा ठपेति। खाणुकन्ति पासयट्ठिबन्धनखाणुकं। तत्थजातकयट्ठिं छिन्दित्वा मुच्चतीति इदं अरञ्ञे यथाठितमेव दण्डं मूले अच्छिन्दित्वा पासबन्धनयोग्गं कत्वा ठपितत्ता तत्थ अञ्ञोपि कोचि पासं बन्धेय्य, मूलट्ठो न मुच्चति, तं पन मूलेपि छिन्दित्वा खण्डाखण्डं कत्वा मुच्चतीति दस्सनत्थं वुत्तं। रज्जुकेति वाकेहि एकवारं वट्टितरज्जुके। सयं वट्टितन्ति तनुकवट्टितं दिगुणतिगुणतापादनेन अत्तना वट्टितं। उब्बट्टेत्वाति पाकतिकं कत्वा। गोपेन्तोपीति हीरं हीरं कत्वा गोपेन्तोपि।
Thaddhataranti thirakaraṇatthaṃ aparāparāya pāsayaṭṭhiyā saddhiṃ bandhitvā vā tameva vā sithilabhūtapāsaṃ thaddhataraṃ bandhitvā ṭhapeti. Khāṇukanti pāsayaṭṭhibandhanakhāṇukaṃ. Tatthajātakayaṭṭhiṃ chinditvā muccatīti idaṃ araññe yathāṭhitameva daṇḍaṃ mūle acchinditvā pāsabandhanayoggaṃ katvā ṭhapitattā tattha aññopi koci pāsaṃ bandheyya, mūlaṭṭho na muccati, taṃ pana mūlepi chinditvā khaṇḍākhaṇḍaṃ katvā muccatīti dassanatthaṃ vuttaṃ. Rajjuketi vākehi ekavāraṃ vaṭṭitarajjuke. Sayaṃ vaṭṭitanti tanukavaṭṭitaṃ diguṇatiguṇatāpādanena attanā vaṭṭitaṃ. Ubbaṭṭetvāti pākatikaṃ katvā. Gopentopīti hīraṃ hīraṃ katvā gopentopi.
१७७. आलम्बनरुक्खो वाति तत्थजातकं सन्धाय वुत्तं। तदत्थमेव कत्वाति मारणत्थमेव अयोबीजसमुट्ठापनादिना वासिआदिं सत्थं कारेत्वा। पाकतिकन्ति अञ्ञेहि कतं पकतिसत्थमेव लभित्वा मूलट्ठेन ठपितं होतीति अत्थो। मुच्चतीति मूलट्ठो मुच्चति। विसमण्डलन्ति मञ्चपीठादीसु आलित्तं विसमण्डलं।
177.Ālambanarukkho vāti tatthajātakaṃ sandhāya vuttaṃ. Tadatthameva katvāti māraṇatthameva ayobījasamuṭṭhāpanādinā vāsiādiṃ satthaṃ kāretvā. Pākatikanti aññehi kataṃ pakatisatthameva labhitvā mūlaṭṭhena ṭhapitaṃ hotīti attho. Muccatīti mūlaṭṭho muccati. Visamaṇḍalanti mañcapīṭhādīsu ālittaṃ visamaṇḍalaṃ.
वत्वा असिं उपनिक्खिपतीति एत्थ मुखेन अवत्वा मनसाव चिन्तेत्वा उपनिक्खिपनेपि एसेव नयो। पुरिमनयेनाति येसं हत्थतो मूलं गहितन्तिआदिना। विसभागरोगो नाम कुट्ठादिविरूपभावतो, गण्डपीळकादि वा जीवितप्पवत्तिया पच्चनीकत्ता।
Vatvā asiṃ upanikkhipatīti ettha mukhena avatvā manasāva cintetvā upanikkhipanepi eseva nayo. Purimanayenāti yesaṃ hatthato mūlaṃ gahitantiādinā. Visabhāgarogo nāma kuṭṭhādivirūpabhāvato, gaṇḍapīḷakādi vā jīvitappavattiyā paccanīkattā.
१७८. मनापियेपि एसेव नयोति एतेन मनापियं रूपं उपसंहरतीति एत्थ यं वा मनापरूपं, तस्स समीपे ठपेति, अत्तना वा मनापियेन रूपेन समन्नागतो तिट्ठतीतिआदि योजेतब्बन्ति दस्सेति। अलङ्करित्वा उपसंहरतीति ‘‘अलाभकेन सुस्सित्वा मरतू’’ति इमिना अधिप्पायेन उपसंहरति, तेनेव ‘‘सचे उत्तसित्वा मरति, विसङ्केतो’’ति वुत्तं। अलाभकेन सुस्सित्वा मरतीति एत्थ पाराजिकोति पाठसेसो दट्ठब्बो। महाकच्छु नाम वल्लिफलविसेसो, यस्स मज्जारपादस्सेव सण्ठानं दुक्खसम्फस्सानि सुखुमलोमानि च होन्ति। हंसपुप्फन्ति हंसादीनं पक्खलोमं सन्धाय वदन्ति। अत्तनो धम्मताय मरति, अनापत्तीति पाराजिकं सन्धाय वुत्तं दुक्कटा न मुच्चनतो।
178.Manāpiyepi eseva nayoti etena manāpiyaṃ rūpaṃ upasaṃharatīti ettha yaṃ vā manāparūpaṃ, tassa samīpe ṭhapeti, attanā vā manāpiyena rūpena samannāgato tiṭṭhatītiādi yojetabbanti dasseti. Alaṅkaritvā upasaṃharatīti ‘‘alābhakena sussitvā maratū’’ti iminā adhippāyena upasaṃharati, teneva ‘‘sace uttasitvā marati, visaṅketo’’ti vuttaṃ. Alābhakena sussitvā maratīti ettha pārājikoti pāṭhaseso daṭṭhabbo. Mahākacchu nāma valliphalaviseso, yassa majjārapādasseva saṇṭhānaṃ dukkhasamphassāni sukhumalomāni ca honti. Haṃsapupphanti haṃsādīnaṃ pakkhalomaṃ sandhāya vadanti. Attano dhammatāya marati, anāpattīti pārājikaṃ sandhāya vuttaṃ dukkaṭā na muccanato.
१७९. असञ्चिच्चाति इदं मरणसंवत्तनिकउपक्कमस्स असल्लक्खणं सन्धाय वुत्तन्ति आह इमिना उपक्कमेनातिआदि। अजानन्तस्साति इदं पन मरणसंवत्तनिकविसादिउपक्कमकरणस्स अजाननं सन्धाय वुत्तन्ति आह इमिना अयं मरिस्सतीतिआदि। न मरणाधिप्पायस्साति इदं दुक्खुप्पादकं उपक्कमन्ति जानन्तस्सापि मरणाधिप्पायस्स अभावं सन्धाय वुत्तन्ति आह मरणं अनिच्छन्तस्सातिआदि। अनुप्पबन्धाभावाति दोमनस्सवीथीनं निरन्तरप्पवत्तिअभावा।
179. Asañciccāti idaṃ maraṇasaṃvattanikaupakkamassa asallakkhaṇaṃ sandhāya vuttanti āha iminā upakkamenātiādi. Ajānantassāti idaṃ pana maraṇasaṃvattanikavisādiupakkamakaraṇassa ajānanaṃ sandhāya vuttanti āha iminā ayaṃ marissatītiādi. Na maraṇādhippāyassāti idaṃ dukkhuppādakaṃ upakkamanti jānantassāpi maraṇādhippāyassa abhāvaṃ sandhāya vuttanti āha maraṇaṃ anicchantassātiādi. Anuppabandhābhāvāti domanassavīthīnaṃ nirantarappavattiabhāvā.
पदभाजनीयवण्णनानयो निट्ठितो।
Padabhājanīyavaṇṇanānayo niṭṭhito.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ३. ततियपाराजिकं • 3. Tatiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
दूतकथावण्णना • Dūtakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
