| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / วชิรพุทฺธิ-ฎีกา • Vajirabuddhi-ṭīkā |
ปทภาชนียวณฺณนา
Padabhājanīyavaṇṇanā
๒๗๑. ‘‘รตฺตํ จิตฺตํ อิมสฺมิํ อเตฺถ อธิเปฺปตํ วิปริณต’’นฺติ กิญฺจาปิ สามเญฺญน วุตฺตํ, วินีตวตฺถูสุ ‘‘มาตุยา มาตุเปเมน อามสติ…เป.… อาปตฺติ ทุกฺกฎสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา กายสํสคฺคราเคเนว รตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตถา ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี’’ติ กิญฺจาปิ อวิเสเสน วุตฺตํ, อถ โข อวินฎฺฐินฺทฺริยาว มนุสฺสิตฺถี อิธาธิเปฺปตา ‘‘มติตฺถิยา กายสํสคฺคํ สมาปชฺชิ…เป.… อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘มนุสฺสิตฺถี’’ติ เอตฺตาวตา สิเทฺธ ‘‘น ยกฺขี น เปตี น ติรจฺฉานคตา’’ติ วจนํ อวินฎฺฐินฺทฺริยาปิ น สพฺพา มนุสฺสวิคฺคหา อิตฺถี อิธ มนุสฺสิตฺถี นามฯ ยกฺขิอาทโย หิ อตฺตโน ชาติสิเทฺธน อิทฺธิวิเสเสน อิชฺฌนฺติโย มนุสฺสวิคฺคหาปิ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตาสุ ยกฺขี ถุลฺลจฺจยวตฺถุ โหติ วินีตวตฺถูสุ ยกฺขิยา กายสํสเคฺคน ถุลฺลจฺจยสฺส วุตฺตตฺตาฯ ตทนุโลมตฺตา เปติตฺถี, เทวิตฺถี จ ถุลฺลจฺจยวตฺถุฯ ติรจฺฉานคติตฺถี ทุกฺกฎวตฺถุฯ ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหิตฺถี จ ถุลฺลจฺจยวตฺถุเมวาติ เอเกฯ วิภเงฺค ปน ‘‘มนุสฺสิตฺถี จ โหติ มนุสฺสิตฺถิสญฺญี’’ติ ปาฬิยา อภาเวน ‘‘อิตฺถี จ โหติ ยกฺขิสญฺญี’’ติอาทิวจเน สติ ยกฺขิอาทีนํ อนิตฺถิตาปสงฺคโต, ‘‘อิตฺถี จ โหติ อิตฺถิสญฺญี’’ติอาทิมฺหิ ยกฺขิอาทีนํ อโนฺตกรเณ สติ ตาสํ สงฺฆาทิเสสวตฺถุภาวปฺปสงฺคโต จ ยกฺขิอาทโย น วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เอเก ปน ‘‘วินีตวตฺถุมฺหิ ‘อญฺญตโร ภิกฺขุ ติรจฺฉานคติตฺถิยา กาย…เป.… ทุกฺกฎสฺสา’ติ เอตฺถ อมนุสฺสวิคฺคหา ปากติกติรจฺฉานคติตฺถี อธิเปฺปตา, ตสฺมา ทุกฺกฎํ วุตฺตํฯ ‘อิตฺถี จ โหติ ติรจฺฉานคตสญฺญีติ ติรจฺฉานคตา จ โหติ อิตฺถิสญฺญี’ติอาทิวาเรสุปิ ปากติกติรจฺฉานคโตว อธิเปฺปโต, โส จ ติรจฺฉานคตปุริโสวฯ เตเนว ทุฎฺฐุลฺลวาจาอตฺตกอามปาริจริยสิกฺขาปเทสุ มนุสฺสปุริสปฎิสํยุตฺตวารา วิย ติรจฺฉานปฎิสํยุตฺตวาราปิ นาคตา’’ติ วทนฺติฯ ตถา ปณฺฑโกติ อิธ มนุสฺสปณฺฑโกว, ปุริโสติ จ อิธ มนุสฺสปุริโสว อาคโต, ตสฺมา อมนุสฺสิตฺถี อมนุสฺสปณฺฑโก อมนุสฺสปุริโส ติรจฺฉานคติตฺถี ติรจฺฉานคตปณฺฑโก มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตอุภโตพฺยญฺชนกา จาติ อฎฺฐ ชนา อิธ นาคตา, เตสํ วเสน วตฺถุสญฺญาวิมติเภทวเสน อาปตฺติเภทาเภทวินิจฺฉโย, อนาคตวารคณนา จ อสมฺมุยฺหเนฺตน เวทิตพฺพา, ตถา เตสํ ทุกมิสฺสกาทิวารา, อาปตฺติอนาปตฺติเภทวินิจฺฉโย จฯ ‘‘ตตฺถ อมนุสฺสปณฺฑกอมนุสฺสปุริสติรจฺฉานคติตฺถิติรจฺฉานคตปณฺฑกาติ จตฺตาโร ทุกฺกฎวตฺถุกา, อมนุสฺสิตฺถิมนุสฺสอุภโตพฺยญฺชนกา ถุลฺลจฺจยวตฺถุกา, อมนุสฺสอุภโตพฺยญฺชนกา ติรจฺฉานคตอุภโตพฺยญฺชนกา ทุกฺกฎวตฺถุกา, ปาฬิยํ ปน อมนุสฺสิตฺถิยา อนาคตตฺตา อมนุสฺสปณฺฑกา, อุภโตพฺยญฺชนกา ปุริสา จ นาคตาฯ ติรจฺฉานคติตฺถิปณฺฑกอุภโตพฺยญฺชนกา ติรจฺฉานคตปุริเสน สมานคติกตฺตา นาคตา, มนุสฺสอุภโตพฺยญฺชนโก มนุสฺสปณฺฑเกน สมานคติกตฺตา อนาคโต’’ติ วทนฺติฯ อฎฺฐกถายํ (ปารา. อฎฺฐ. ๒.๒๘๑) ปน ‘‘นาคมาณวิกายปิ สุปณฺณมาณวิกายปิ กินฺนริยาปิ คาวิยาปิ ทุกฺกฎเมวา’’ติ วุตฺตตฺตา ตเทว ปมาณโต คเหตพฺพํฯ
271.‘‘Rattaṃ cittaṃ imasmiṃ atthe adhippetaṃ vipariṇata’’nti kiñcāpi sāmaññena vuttaṃ, vinītavatthūsu ‘‘mātuyā mātupemena āmasati…pe… āpatti dukkaṭassā’’ti vuttattā kāyasaṃsaggarāgeneva rattanti veditabbaṃ. Tathā ‘‘mātugāmo nāma manussitthī’’ti kiñcāpi avisesena vuttaṃ, atha kho avinaṭṭhindriyāva manussitthī idhādhippetā ‘‘matitthiyā kāyasaṃsaggaṃ samāpajji…pe… āpatti thullaccayassā’’ti vuttattā. ‘‘Manussitthī’’ti ettāvatā siddhe ‘‘na yakkhī na petī na tiracchānagatā’’ti vacanaṃ avinaṭṭhindriyāpi na sabbā manussaviggahā itthī idha manussitthī nāma. Yakkhiādayo hi attano jātisiddhena iddhivisesena ijjhantiyo manussaviggahāpi hontīti dassanatthaṃ vuttaṃ. Tāsu yakkhī thullaccayavatthu hoti vinītavatthūsu yakkhiyā kāyasaṃsaggena thullaccayassa vuttattā. Tadanulomattā petitthī, devitthī ca thullaccayavatthu. Tiracchānagatitthī dukkaṭavatthu. Tiracchānagatamanussaviggahitthī ca thullaccayavatthumevāti eke. Vibhaṅge pana ‘‘manussitthī ca hoti manussitthisaññī’’ti pāḷiyā abhāvena ‘‘itthī ca hoti yakkhisaññī’’tiādivacane sati yakkhiādīnaṃ anitthitāpasaṅgato, ‘‘itthī ca hoti itthisaññī’’tiādimhi yakkhiādīnaṃ antokaraṇe sati tāsaṃ saṅghādisesavatthubhāvappasaṅgato ca yakkhiādayo na vuttāti veditabbā. Eke pana ‘‘vinītavatthumhi ‘aññataro bhikkhu tiracchānagatitthiyā kāya…pe… dukkaṭassā’ti ettha amanussaviggahā pākatikatiracchānagatitthī adhippetā, tasmā dukkaṭaṃ vuttaṃ. ‘Itthī ca hoti tiracchānagatasaññīti tiracchānagatā ca hoti itthisaññī’tiādivāresupi pākatikatiracchānagatova adhippeto, so ca tiracchānagatapurisova. Teneva duṭṭhullavācāattakaāmapāricariyasikkhāpadesu manussapurisapaṭisaṃyuttavārā viya tiracchānapaṭisaṃyuttavārāpi nāgatā’’ti vadanti. Tathā paṇḍakoti idha manussapaṇḍakova, purisoti ca idha manussapurisova āgato, tasmā amanussitthī amanussapaṇḍako amanussapuriso tiracchānagatitthī tiracchānagatapaṇḍako manussāmanussatiracchānagataubhatobyañjanakā cāti aṭṭha janā idha nāgatā, tesaṃ vasena vatthusaññāvimatibhedavasena āpattibhedābhedavinicchayo, anāgatavāragaṇanā ca asammuyhantena veditabbā, tathā tesaṃ dukamissakādivārā, āpattianāpattibhedavinicchayo ca. ‘‘Tattha amanussapaṇḍakaamanussapurisatiracchānagatitthitiracchānagatapaṇḍakāti cattāro dukkaṭavatthukā, amanussitthimanussaubhatobyañjanakā thullaccayavatthukā, amanussaubhatobyañjanakā tiracchānagataubhatobyañjanakā dukkaṭavatthukā, pāḷiyaṃ pana amanussitthiyā anāgatattā amanussapaṇḍakā, ubhatobyañjanakā purisā ca nāgatā. Tiracchānagatitthipaṇḍakaubhatobyañjanakā tiracchānagatapurisena samānagatikattā nāgatā, manussaubhatobyañjanako manussapaṇḍakena samānagatikattā anāgato’’ti vadanti. Aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 2.281) pana ‘‘nāgamāṇavikāyapi supaṇṇamāṇavikāyapi kinnariyāpi gāviyāpi dukkaṭamevā’’ti vuttattā tadeva pamāṇato gahetabbaṃ.
ตตฺรายํ วิจารณา – ‘‘น, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตสฺส นิสินฺนปริสาย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๑๘๓) เอตฺถ ‘‘ติรจฺฉานคโตติ ยสฺส อุปสมฺปทา ปฎิกฺขิตฺตา’’ติ (กงฺขา. อฎฺฐ. นิทานวณฺณนา) อฎฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห ปากติกติรจฺฉานคตโต วิสิโฎฺฐ, ตถา ยกฺขเปตติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหานํ ‘‘ติรจฺฉานคตสฺส จ ทุกฺขุปฺปตฺติยํ อปิจ ทุกฺกฎเมวา’’ติ เอตฺถ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา จ ‘‘ปตนรูปํ ปมาณํ, น มรณรูป’’นฺติ เอตฺถ อาปตฺติวิเสสวจนโต จ ‘‘อุภโต อวสฺสุเต ยกฺขสฺส วา เปตสฺส วา ปณฺฑกสฺส วา ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหสฺส วา อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ กาเยน กายํ อามสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๖๑) สามเญฺญน วจนโต จ โส วิสิโฎฺฐติ สิทฺธํฯ วิสิฎฺฐตฺตา จ ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหิตฺถิยา กายสํสคฺคํ สมาปชฺชนฺตสฺสาติ วิเสโส โหติ, ตสฺมา ตตฺถ อาปตฺติวิเสเสน ภวิตพฺพํฯ ยทิ กายสํสคฺคสิกฺขาปเท ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหิตฺถีปิ อธิเปฺปตา, รูปสามเญฺญน สญฺญาวิราคตฺตาสมฺภวโต ทุฎฺฐุลฺลวาจาอตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปเทสุปิ สา วตฺตพฺพา ภเวยฺย, สา จานาคตาฯ สรูเปน สํขิตฺตวารตฺตา นาคตาติ เจ? อิตฺถี จ โหติ ติรจฺฉานคโต จ อุภินฺนํ อิตฺถิสญฺญีติ อิธ อาคตตฺตา ปุริสลิงฺคนิเทฺทโส น ยุชฺชติ, ตสฺมา ติรจฺฉานคตปุริโส จ อิธ อาคโต, ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหิตฺถิยา ปาฬิยํ อนาคตายปิ ทุกฺกฎเมว อฎฺฐกถายํ วุตฺตตฺตาติ อิมสฺส วจนสฺส การณจฺฉายา ปริเยสิตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ อิทํ น ยุชฺชติฯ กสฺมา? อิตฺถีนํ, ปุริสานญฺจ เอกโต วจเน ปุริสลิงฺคสพฺภาวโตฯ อิธ ติรจฺฉานคตปุริสปณฺฑกิตฺถิโย ติโสฺสปิ เอกโต สมฺปิเณฺฑตฺวา ‘‘ติรจฺฉานคโต’’ติ วุตฺตํฯ
Tatrāyaṃ vicāraṇā – ‘‘na, bhikkhave, tiracchānagatassa nisinnaparisāya pātimokkhaṃ uddisitabba’’nti (mahāva. 183) ettha ‘‘tiracchānagatoti yassa upasampadā paṭikkhittā’’ti (kaṅkhā. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) aṭṭhakathāyaṃ vuttattā tiracchānagatamanussaviggaho pākatikatiracchānagatato visiṭṭho, tathā yakkhapetatiracchānagatamanussaviggahānaṃ ‘‘tiracchānagatassa ca dukkhuppattiyaṃ apica dukkaṭamevā’’ti ettha visesetvā vuttattā ca ‘‘patanarūpaṃ pamāṇaṃ, na maraṇarūpa’’nti ettha āpattivisesavacanato ca ‘‘ubhato avassute yakkhassa vā petassa vā paṇḍakassa vā tiracchānagatamanussaviggahassa vā adhakkhakaṃ ubbhajāṇumaṇḍalaṃ kāyena kāyaṃ āmasati, āpatti thullaccayassā’’ti (pāci. 661) sāmaññena vacanato ca so visiṭṭhoti siddhaṃ. Visiṭṭhattā ca tiracchānagatamanussaviggahitthiyā kāyasaṃsaggaṃ samāpajjantassāti viseso hoti, tasmā tattha āpattivisesena bhavitabbaṃ. Yadi kāyasaṃsaggasikkhāpade tiracchānagatamanussaviggahitthīpi adhippetā, rūpasāmaññena saññāvirāgattāsambhavato duṭṭhullavācāattakāmapāricariyasikkhāpadesupi sā vattabbā bhaveyya, sā cānāgatā. Sarūpena saṃkhittavārattā nāgatāti ce? Itthī ca hoti tiracchānagato ca ubhinnaṃ itthisaññīti idha āgatattā purisaliṅganiddeso na yujjati, tasmā tiracchānagatapuriso ca idha āgato, tiracchānagatamanussaviggahitthiyā pāḷiyaṃ anāgatāyapi dukkaṭameva aṭṭhakathāyaṃ vuttattāti imassa vacanassa kāraṇacchāyā pariyesitabbāti adhippāyo. Idaṃ na yujjati. Kasmā? Itthīnaṃ, purisānañca ekato vacane purisaliṅgasabbhāvato. Idha tiracchānagatapurisapaṇḍakitthiyo tissopi ekato sampiṇḍetvā ‘‘tiracchānagato’’ti vuttaṃ.
ตตฺถ จ มนุสฺสวิคฺคหามนุสฺสวิคฺคเหสุ อิตฺถิปณฺฑกปุริสสญฺญิตา ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพาฯ ทุฎฺฐุลฺลวาจาทิสิกฺขาปททฺวเย วารานํ สํขิตฺตตฺตา ปุริสติรจฺฉานคตาทโย นาคตาฯ ยถาวุเตฺตสุ อาปตฺติ, ตถา ตตฺถาปิฯ อญฺญถา ปุริสํ โอภาสนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ ปณฺฑกํ โอภาสนฺตสฺส จ ถุลฺลจฺจยนฺติ มาติกาฎฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตสฺมา เต วารา สํขิตฺตาติ ปญฺญายนฺตีติฯ วิเสโส จ ปณฺฑเก, ปุริเส, ติรจฺฉานคเต จ อิตฺถิสญฺญิสฺส อตฺถิ, ตถาปิ ตตฺถ ทุกฺกฎํ วุตฺตํ, ตสฺมา อฎฺฐกถายํ วุตฺตเมว ปมาณนฺติ ทฺวินฺนเมเตสํ วาทานํ ยตฺถ ยุตฺติ วา การณํ วา อติเรกํ ทิสฺสติ, ตํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพนฺติ อาริจโยฯ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ สุฎฺฐุ วิจาเรตฺวา กเถตพฺพํฯ
Tattha ca manussaviggahāmanussaviggahesu itthipaṇḍakapurisasaññitā yathāsambhavaṃ veditabbā. Duṭṭhullavācādisikkhāpadadvaye vārānaṃ saṃkhittattā purisatiracchānagatādayo nāgatā. Yathāvuttesu āpatti, tathā tatthāpi. Aññathā purisaṃ obhāsantassa ca anāpattīti paṇḍakaṃ obhāsantassa ca thullaccayanti mātikāṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Tasmā te vārā saṃkhittāti paññāyantīti. Viseso ca paṇḍake, purise, tiracchānagate ca itthisaññissa atthi, tathāpi tattha dukkaṭaṃ vuttaṃ, tasmā aṭṭhakathāyaṃ vuttameva pamāṇanti dvinnametesaṃ vādānaṃ yattha yutti vā kāraṇaṃ vā atirekaṃ dissati, taṃ vicāretvā gahetabbanti āricayo. Evarūpesu ṭhānesu suṭṭhu vicāretvā kathetabbaṃ.
ตตฺถ ปาฬิยํ อาคตวารคณนา ตาว เอวํ สเงฺขปโต เวทิตพฺพา – อิตฺถิมูลกา ปญฺจ วารา ปณฺฑกปุริสติรจฺฉานคตมูลกา จ ปญฺจ ปญฺจาติ วีสติ วารา เอกมูลกา, ตถา ทุมูลกา วีสติ, มิสฺสกมูลกา วีสตีติ สฎฺฐิ วารา, ตานิ ตีณิ วีสติกานิ โหนฺติฯ เอเกกสฺมิํ วีสติเก เอเกกมูลวารํ คเหตฺวา กาเยน กายปฎิพทฺธวารา ตโย วุตฺตาฯ เสสา สตฺตปญฺญาส วารา สํขิตฺตา, ตถา กายปฎิพเทฺธน กายวารา ตโย วุตฺตา, เสสา สํขิตฺตา, เอวํ กายปฎิพเทฺธน กายปฎิพทฺธวาเรปิ นิสฺสคฺคิเยน กายวาเรปิ นิสฺสคฺคิเยน กายปฎิพทฺธวาเรปิ นิสฺสคฺคิเยน นิสฺสคฺคิยวาเรปิ ตโย ตโย วารา วุตฺตา, เสสา สํขิตฺตาฯ เอวํ ฉนฺนํ ติกานํ วเสน อฎฺฐารส วารา อาคตาติ สรูปโต วุตฺตา, เสสา เทฺวจตฺตาลีสาธิกานิ ตีณิ วารสตานิ สํขิตฺตานิฯ ตโต ปรํ มาตุคามสฺส สารตฺตปเกฺข กาเยน กายนฺติ เอกเมกํ วเฑฺฒตฺวา ปุเพฺพ วุตฺตา อฎฺฐารส วารา อาคตาติ เอกวีสติ วารา สรูเปน อาคตา, นวนวุตาธิกานิ ตีณิ วารสตานิ สํขิตฺตานิฯ ตโต ปรํ อาปตฺตานาปตฺติทีปกา จตฺตาโร เสวนาธิปฺปายมูลกา จตฺตาโร โมกฺขาธิปฺปายมูลกาติ เทฺว จตุกฺกา อาคตาฯ
Tattha pāḷiyaṃ āgatavāragaṇanā tāva evaṃ saṅkhepato veditabbā – itthimūlakā pañca vārā paṇḍakapurisatiracchānagatamūlakā ca pañca pañcāti vīsati vārā ekamūlakā, tathā dumūlakā vīsati, missakamūlakā vīsatīti saṭṭhi vārā, tāni tīṇi vīsatikāni honti. Ekekasmiṃ vīsatike ekekamūlavāraṃ gahetvā kāyena kāyapaṭibaddhavārā tayo vuttā. Sesā sattapaññāsa vārā saṃkhittā, tathā kāyapaṭibaddhena kāyavārā tayo vuttā, sesā saṃkhittā, evaṃ kāyapaṭibaddhena kāyapaṭibaddhavārepi nissaggiyena kāyavārepi nissaggiyena kāyapaṭibaddhavārepi nissaggiyena nissaggiyavārepi tayo tayo vārā vuttā, sesā saṃkhittā. Evaṃ channaṃ tikānaṃ vasena aṭṭhārasa vārā āgatāti sarūpato vuttā, sesā dvecattālīsādhikāni tīṇi vārasatāni saṃkhittāni. Tato paraṃ mātugāmassa sārattapakkhe kāyena kāyanti ekamekaṃ vaḍḍhetvā pubbe vuttā aṭṭhārasa vārā āgatāti ekavīsati vārā sarūpena āgatā, navanavutādhikāni tīṇi vārasatāni saṃkhittāni. Tato paraṃ āpattānāpattidīpakā cattāro sevanādhippāyamūlakā cattāro mokkhādhippāyamūlakāti dve catukkā āgatā.
ตตฺถายํ วิเสโส – ยทิทํ มาติกาย ปรามสนปทํ, เตน ยสฺมา อามสนาทีนิ ฉุปนปริโยสานานิ ทฺวาทสปิ ปทานิ คหิตานิ, ตสฺมา ปทุทฺธารํ อกตฺวา ‘‘อามสนา ปรามสนํ ฉุปน’’นฺติ อาหฯ ปรามสนํ นาม อามสนาฯ ‘‘ฉุปน’’นฺติ หิ วุเตฺต ปรามสนมฺปิ วิสุํ เอกตฺตํ ภเวยฺยาติ เวทิตพฺพํฯ อิตฺถี จ โหติ อิตฺถิสญฺญี จาติ อิมสฺมิํ ปฐมวาเร เอว ทฺวาทสปิ อามสนาทีนิ โยเชตฺวา ทสฺสิตานิฯ ตโต ปรํ อาทิมฺหิ เทฺว ปทานีติ จตฺตาริ ปทานิ อาคตานิ, อิตรานิ สํขิตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ นิสฺสคฺคิเยน กายวาราทีสุ ปน สพฺพากาเรน อลาภโต อามสนเมเวกํ อาคตํ, เนตรานิฯ ‘‘สโญฺจเปติ หรตี’’ติ ปาโฐ, สโญฺจเปติ จฯ คณฺฐิปเทสุ ปน ‘‘ปุริมนเยเนวาติ รชฺชุวตฺถาทีหิ ปริกฺขิปเน’’ติ จ ปจฺฉา ‘‘ปุริมนเยเนวาติ สมฺมสนา โหตี’’ติ จ ‘‘เวณิคฺคาเห อาปตฺติยา ปญฺญตฺตตฺตา โลมผุสเนปิ สงฺฆาทิเสโส’’ติ จ ‘‘ตํ ปกาเสตุํ อุปาทินฺนเกน หีติอาทิ วุตฺต’’นฺติ จ ลิขิตํฯ
Tatthāyaṃ viseso – yadidaṃ mātikāya parāmasanapadaṃ, tena yasmā āmasanādīni chupanapariyosānāni dvādasapi padāni gahitāni, tasmā paduddhāraṃ akatvā ‘‘āmasanā parāmasanaṃ chupana’’nti āha. Parāmasanaṃ nāma āmasanā. ‘‘Chupana’’nti hi vutte parāmasanampi visuṃ ekattaṃ bhaveyyāti veditabbaṃ. Itthī ca hoti itthisaññī cāti imasmiṃ paṭhamavāre eva dvādasapi āmasanādīni yojetvā dassitāni. Tato paraṃ ādimhi dve padānīti cattāri padāni āgatāni, itarāni saṃkhittānīti veditabbāni. Nissaggiyena kāyavārādīsu pana sabbākārena alābhato āmasanamevekaṃ āgataṃ, netarāni. ‘‘Sañcopeti haratī’’ti pāṭho, sañcopeti ca. Gaṇṭhipadesu pana ‘‘purimanayenevāti rajjuvatthādīhi parikkhipane’’ti ca pacchā ‘‘purimanayenevāti sammasanā hotī’’ti ca ‘‘veṇiggāhe āpattiyā paññattattā lomaphusanepi saṅghādiseso’’ti ca ‘‘taṃ pakāsetuṃ upādinnakena hītiādi vutta’’nti ca likhitaṃ.
ยถานิทฺทิฎฺฐนิเทฺทเสติ อิมสฺมิํเยว ยถานิทฺทิเฎฺฐ นิเทฺทเสฯ ‘‘สทิสํ อคฺคเหสี’’ติ วุเตฺต ตาทิสํ อคฺคเหสีติ ครุกํ ตตฺถ การเยติ อโตฺถ, กายสํสคฺควิภเงฺค วาติ อโตฺถฯ อิตโรปิ กายปฎิพทฺธฉุปนโกฯ คหเณ จาติ คหณํ วาฯ วิราคิเตติ วิรเทฺธฯ สารตฺตนฺติ กายสํสคฺคราเคน รตฺตํ, อตฺตนา อธิเปฺปตนฺติ อโตฺถฯ ‘‘มาตุภคินิอาทิวิรตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วิรตฺตํ ญาติเปมวเสน คณฺหิ, เอตฺถ ทุกฺกฎํ ยุตฺตํฯ ‘‘กายสํสคฺคราคํ วา สารตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วิรตฺตํ มาตรํ คณฺหิ, อนธิเปฺปตํ คณฺหิฯ เอตฺถ มหาสุมเตฺถรวาเทน ถุลฺลจฺจยํ ‘‘กายํ คณฺหิสฺสามี’’ติ กายปฺปฎิพทฺธํ คณฺหาติ, ถุลฺลจฺจยนฺติ ลทฺธิกตฺตาฯ ‘‘อิตฺถี จ โหติ อิตฺถิสญฺญี สารโตฺต จ, ภิกฺขุ จ นํ อิตฺถิยา กาเยน กายํ อามสติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๗๓) วจนโต สงฺฆาทิเสโสปิ ขายติฯ ‘‘วิรตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ สารตฺตํ คณฺหาติ, เอตฺถปิ สงฺฆาทิเสโสว ขายติ ‘‘นีลํ ฆเฎฺฎสฺสามี’ติ กายํ ฆเฎฺฎติ, สงฺฆาทิเสโส’’ติ วจนโตฯ เอตฺถ ปน ‘‘น ปุพฺพภาเค กายสํสคฺคราคตฺตา’’ติ อนุคณฺฐิปเท การณํ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘ครุกาปตฺติภเยน ‘นีลเมว ฆเฎฺฎสฺสามี’ติ วายามโนฺต กายํ ฆเฎฺฎติ, ปุพฺพภาเค ตสฺส ‘กายปฎิพทฺธํ ฆเฎฺฎสฺสามี’ติ ปวตฺตตฺตา ทุกฺกเฎน ภวิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ ธมฺมสิริเตฺถโร ‘‘เอวรูเป สงฺฆาทิเสโส’’ติ วทติ กิรฯ ‘‘อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกอิตฺถิยา ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกปุริเส วุตฺตนเยน อาปตฺติเภโท, อิตฺถิลิงฺคสฺส ปฎิจฺฉนฺนกาเลปิ อิตฺถิวเสเนว อาปตฺตี’’ติ วทนฺติฯ
Yathāniddiṭṭhaniddeseti imasmiṃyeva yathāniddiṭṭhe niddese. ‘‘Sadisaṃ aggahesī’’ti vutte tādisaṃ aggahesīti garukaṃ tattha kārayeti attho, kāyasaṃsaggavibhaṅge vāti attho. Itaropi kāyapaṭibaddhachupanako. Gahaṇe cāti gahaṇaṃ vā. Virāgiteti viraddhe. Sārattanti kāyasaṃsaggarāgena rattaṃ, attanā adhippetanti attho. ‘‘Mātubhaginiādivirattaṃ gaṇhissāmī’’ti virattaṃ ñātipemavasena gaṇhi, ettha dukkaṭaṃ yuttaṃ. ‘‘Kāyasaṃsaggarāgaṃ vā sārattaṃ gaṇhissāmī’’ti virattaṃ mātaraṃ gaṇhi, anadhippetaṃ gaṇhi. Ettha mahāsumattheravādena thullaccayaṃ ‘‘kāyaṃ gaṇhissāmī’’ti kāyappaṭibaddhaṃ gaṇhāti, thullaccayanti laddhikattā. ‘‘Itthī ca hoti itthisaññī sāratto ca, bhikkhu ca naṃ itthiyā kāyena kāyaṃ āmasati, āpatti saṅghādisesassā’’ti (pārā. 273) vacanato saṅghādisesopi khāyati. ‘‘Virattaṃ gaṇhissāmī’’ti sārattaṃ gaṇhāti, etthapi saṅghādisesova khāyati ‘‘nīlaṃ ghaṭṭessāmī’ti kāyaṃ ghaṭṭeti, saṅghādiseso’’ti vacanato. Ettha pana ‘‘na pubbabhāge kāyasaṃsaggarāgattā’’ti anugaṇṭhipade kāraṇaṃ vuttaṃ. Keci pana ‘‘garukāpattibhayena ‘nīlameva ghaṭṭessāmī’ti vāyāmanto kāyaṃ ghaṭṭeti, pubbabhāge tassa ‘kāyapaṭibaddhaṃ ghaṭṭessāmī’ti pavattattā dukkaṭena bhavitabba’’nti vadanti. Dhammasiritthero ‘‘evarūpe saṅghādiseso’’ti vadati kira. ‘‘Itthiubhatobyañjanakaitthiyā purisaubhatobyañjanakapurise vuttanayena āpattibhedo, itthiliṅgassa paṭicchannakālepi itthivaseneva āpattī’’ti vadanti.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / วินยปิฎก • Vinayapiṭaka / มหาวิภงฺค • Mahāvibhaṅga / ๒. กายสํสคฺคสิกฺขาปทํ • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadaṃ
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / วินยปิฎก (อฎฺฐกถา) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / มหาวิภงฺค-อฎฺฐกถา • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ๒. กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / สารตฺถทีปนี-ฎีกา • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ๒. กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วิมติวิโนทนี-ฎีกา • Vimativinodanī-ṭīkā / ๒. กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā
