| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / วิมติวิโนทนี-ฎีกา • Vimativinodanī-ṭīkā |
ปทภาชนียวณฺณนา
Padabhājanīyavaṇṇanā
๑๙๙. เอวนฺติ จ ปฐมชฺฌานาทิปรามสนํ ปฐมชฺฌานํ ชานามิ ทุติยาทิฌานนฺติฯ อสุภชฺฌานาทีนีติ อาทิ-สเทฺทน กายคตาสติชฺฌานํ กสิณชฺฌานํ กสิณมูลกานิ อารุปฺปชฺฌานานิ จ สงฺคณฺหาติฯ วิโมโกฺขติ จตุพฺพิโธ มโคฺค, ตสฺส สคุณโต สุญฺญตาทินามํ ทเสฺสโนฺต อาห โส ปนายนฺติอาทิฯ มโคฺค หิ นาม ปญฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน วา ปจฺจนีเกน วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วาฯ สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฎฺฐาติ, มโคฺค อนิมิตฺตวิโมเกฺขน วิมุจฺจติฯ สเจ ทุกฺขโต สมฺมสิตฺวา วุฎฺฐาติ, อปฺปณิหิตวิโมเกฺขน วิมุจฺจติฯ สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา วุฎฺฐาติ, สุญฺญตวิโมเกฺขน วิมุจฺจติ, อิทํ สรสโต นามํ นามฯ ยสฺมา ปเนส สงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจนิมิตฺตํ ปชหโนฺต อาคโต, ตสฺมา อนิมิโตฺตฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ ปณิธิํ ปตฺถนํ ปหาย อาคตตฺตา อปฺปณิหิโตฯ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญํ ปหาย อตฺตสุญฺญตาทสฺสนวเสน สุญฺญตา โหติ, อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นามฯ ราคาทีหิ ปเนส สุญฺญตตฺตา สุญฺญโต, รูปนิมิตฺตาทีนํ, ราคนิมิตฺตาทีนํ เอว วา อภาเวน อนิมิโตฺต, ราคปณิธิอาทีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทํ อสฺส สคุณโต นามํฯ ราคาทิสุญฺญํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ สุญฺญโต อนิมิโตฺต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํฯ อาคมนํ ปน ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนญฺจฯ ตตฺถ มเคฺค วิปสฺสนาคมนเมว, ผเล ปน มคฺคานนฺตเร มคฺคาคมนํ, ผลสมาปตฺติยํ วิปสฺสนาคมนมฺปิฯ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน มโคฺค สุญฺญโต อนิจฺจทุกฺขานุปสฺสนาหิ อนิมิโตฺต อปฺปณิหิโตติ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน นามํ มคฺคสฺส เทติ, มโคฺค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํฯ
199.Evanti ca paṭhamajjhānādiparāmasanaṃ paṭhamajjhānaṃ jānāmi dutiyādijhānanti. Asubhajjhānādīnīti ādi-saddena kāyagatāsatijjhānaṃ kasiṇajjhānaṃ kasiṇamūlakāni āruppajjhānāni ca saṅgaṇhāti. Vimokkhoti catubbidho maggo, tassa saguṇato suññatādināmaṃ dassento āha so panāyantiādi. Maggo hi nāma pañcahi kāraṇehi nāmaṃ labhati sarasena vā paccanīkena vā saguṇena vā ārammaṇena vā āgamanena vā. Sace hi saṅkhārupekkhā aniccato saṅkhāre sammasitvā vuṭṭhāti, maggo animittavimokkhena vimuccati. Sace dukkhato sammasitvā vuṭṭhāti, appaṇihitavimokkhena vimuccati. Sace anattato sammasitvā vuṭṭhāti, suññatavimokkhena vimuccati, idaṃ sarasato nāmaṃ nāma. Yasmā panesa saṅkhāresu aniccānupassanāya niccanimittaṃ pajahanto āgato, tasmā animitto. Dukkhānupassanāya sukhasaññaṃ paṇidhiṃ patthanaṃ pahāya āgatattā appaṇihito. Anattānupassanāya attasaññaṃ pahāya attasuññatādassanavasena suññatā hoti, idaṃ paccanīkato nāmaṃ nāma. Rāgādīhi panesa suññatattā suññato, rūpanimittādīnaṃ, rāganimittādīnaṃ eva vā abhāvena animitto, rāgapaṇidhiādīnaṃ abhāvato appaṇihitoti vuccati, idaṃ assa saguṇato nāmaṃ. Rāgādisuññaṃ animittaṃ appaṇihitañca nibbānaṃ ārammaṇaṃ karotīti suññato animitto appaṇihitoti vuccati, idamassa ārammaṇato nāmaṃ. Āgamanaṃ pana duvidhaṃ vipassanāgamanaṃ maggāgamanañca. Tattha magge vipassanāgamanameva, phale pana maggānantare maggāgamanaṃ, phalasamāpattiyaṃ vipassanāgamanampi. Anattānupassanāvasena maggo suññato aniccadukkhānupassanāhi animitto appaṇihitoti evaṃ vipassanā attano nāmaṃ maggassa deti, maggo phalassāti idaṃ āgamanato nāmaṃ.
สุญฺญตฺตาติ วิวิตฺตตฺตาฯ ราคาทโยว ปติฎฺฐานเฎฺฐน ปณิธีติ อาห ‘‘ราคโทสโมหปณิธีน’’นฺติฯ อิมิสฺสา วิชฺชายาติ ทิพฺพจกฺขุวิชฺชายาติอาทินา เอเกกวิชฺชํ สนฺธาย วทนฺติฯ เอวํ เอกิสฺสาปิ นามํ อคฺคเหตฺวาปิ ตา เอว สนฺธาย ‘‘วิชฺชานํ ลาภิมฺหี’’ติ ภณโนฺตปิ ปาราชิโก โหตีติ สเงฺขปฎฺฐกถายํ อธิปฺปาโยฯ วตฺถุวิชฺชาทีนิ ปน สนฺธาย วทโนฺต น โหติฯ เอเกกโกฎฺฐาสวเสนาติ มหาอฎฺฐกถายํ วุตฺตนเยน โลกุตฺตรวิเสสํ อกตฺวา เกวลํ ‘‘สติปฎฺฐานานํ ลาภี’’ติ เอเกกโกฎฺฐาสวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถาติ เตสุ โกฎฺฐาเสสุฯ กิเลสานํ ปหานํ นาม อภาวมตฺตมฺปิ โลกุตฺตรกิจฺจตฺตา โลกุตฺตรนฺติ สมเตฺถตุํ ตํ ปนาติอาทิ วุตฺตํฯ ราคา จิตฺตํ วินีวรณตาติ ราคโต จิตฺตสฺส วินีวรณตา, ตโต ราคโต วิมุตฺตตฺตา เอว วีตราคนีวรณตาติ อโตฺถ, ยา จ ปญฺจ วิชฺชาติ โยเชตพฺพํฯ น อาคตาติ อิธ ปทภาชเน ‘‘ญาณนฺติ ติโสฺส วิชฺชา’’ติ (ปารา. ๑๙๙) วุตฺตตฺตา เสสา ปญฺจ วิชฺชา น อาคตาติ อโตฺถฯ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรตฺตาติ โลกิยธมฺมสาธารณสงฺขตสฺสาปิ อภาวา โลกิเยหิ สพฺพถา อสมฺมิสฺสโลกุตฺตรตฺตาฯ อญฺญนฺติ สเงฺขปฎฺฐกถาทิํ วทนฺติ, ตมฺปิ ตเตฺถว ปฎิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพโนฺธฯ
Suññattāti vivittattā. Rāgādayova patiṭṭhānaṭṭhena paṇidhīti āha ‘‘rāgadosamohapaṇidhīna’’nti. Imissā vijjāyāti dibbacakkhuvijjāyātiādinā ekekavijjaṃ sandhāya vadanti. Evaṃ ekissāpi nāmaṃ aggahetvāpi tā eva sandhāya ‘‘vijjānaṃ lābhimhī’’ti bhaṇantopi pārājiko hotīti saṅkhepaṭṭhakathāyaṃ adhippāyo. Vatthuvijjādīni pana sandhāya vadanto na hoti. Ekekakoṭṭhāsavasenāti mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttanayena lokuttaravisesaṃ akatvā kevalaṃ ‘‘satipaṭṭhānānaṃ lābhī’’ti ekekakoṭṭhāsavasenāti adhippāyo. Tatthāti tesu koṭṭhāsesu. Kilesānaṃ pahānaṃ nāma abhāvamattampi lokuttarakiccattā lokuttaranti samatthetuṃ taṃ panātiādi vuttaṃ. Rāgā cittaṃ vinīvaraṇatāti rāgato cittassa vinīvaraṇatā, tato rāgato vimuttattā eva vītarāganīvaraṇatāti attho, yā ca pañca vijjāti yojetabbaṃ. Na āgatāti idha padabhājane ‘‘ñāṇanti tisso vijjā’’ti (pārā. 199) vuttattā sesā pañca vijjā na āgatāti attho. Nibbattitalokuttarattāti lokiyadhammasādhāraṇasaṅkhatassāpi abhāvā lokiyehi sabbathā asammissalokuttarattā. Aññanti saṅkhepaṭṭhakathādiṃ vadanti, tampi tattheva paṭikkhittanti sambandho.
๒๐๐. ปุน อาเนตฺวา ปฐมชฺฌานาทีหิ น โยชิตนฺติ เอตฺถ ‘‘ปฐมชฺฌาเนนาติ ปาโฐ’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตเมว อาทิ-สเทฺทน คเหตพฺพสฺส ฌานสฺส อภาวาฯ ปฐมชฺฌานมูลกญฺหิ เอกเมว ขณฺฑจกฺกํฯ กตฺตุสาธโนปิ ภณิต-สโทฺท โหตีติ อาห อถ วาติอาทิฯ เยน จิเตฺตน มุสา ภณติ, เตเนว จิเตฺตน น สกฺกา ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานิตุํ, อนฺตรนฺตรา ปน อญฺญาหิ มโนทฺวารวีถีหิ ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานาตีติ วุตฺตํ ‘‘ภณนฺตสฺส โหติ มุสา ภณามี’’ติฯ อยเมตฺถ อโตฺถ ทสฺสิโตติ ตีหิ อเงฺคหิ สมนฺนาคโต มุสาวาโทติ อยมโตฺถ ทสฺสิโตฯ ทวาติ สหสาฯ รวาติ อญฺญํ วตฺตุกามสฺส ขลิตฺวา อญฺญภณนํฯ ตํ ชานาตีติ ตํญาณํ, ตสฺส ภาโว ตํญาณตา, ญาณสฺส วิสยวิสยีภาเวน อตฺตสํเวทนนฺติ อโตฺถฯ ญาณสโมธานนฺติ พหูนํ ญาณานํ เอกสฺมิํ ขเณ สโมธานํ, สหุปฺปตฺตีติ อโตฺถฯ เยน จิเตฺตน ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ ชานาตีติ อิทํ ปุพฺพภาคเจตนญฺจ สนฺนิฎฺฐานเจตนญฺจ เอกโต กตฺวา วุตฺตํฯ เยน จิเตฺตน ปุพฺพภาคเจตนาภูเตน สนฺนิฎฺฐานเจตนาภูเตน จ วิสํวาทิตพฺพสตฺตสงฺขาเร ชานาติ, เยน จิเตฺตน มุสา ภณิสฺสนฺติ อโตฺถฯ เตเนว…เป.… ปริจฺจชิตพฺพาติ เตเนว จิเตฺตน ‘‘เอวํ อหํ มุสา ภณามี’’ติ วา ‘‘ภณิต’’นฺติ วา ตเทว มุสาวาทจิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา ภิกฺขุ ชานาตีติ เอวํ ปุพฺพาปรสนฺนิฎฺฐานเจตนากฺขเณสุ ตีสุ เอเกเนว จิเตฺตน ญาณวิสยญฺจ ญาณญฺจาติ อุภยมฺปิ เอกกฺขเณ ปุคฺคโล ชานาตีติ อยํ ตํญาณตา ปริจฺจชิตพฺพา วิสยเสฺสว ตทา ปกาสนโตติ อธิปฺปาโย, เตนาห น หีติอาทิฯ ยทิ ญาณสฺส อตฺตโน สรูปํ น ญายติ, กถํ ปจฺฉิมํ จิตฺตํ ชานาตีติ อาห ปุริมํ ปุริมนฺติอาทิฯ ตตฺถ ภณิสฺสามีติอาทินา ตีสุ กาเลสุ อุปฺปนฺนํ ปุริมปุริมจิตฺตํ อตฺตานํ วิสยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานสฺส ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส ตถา อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ อโตฺถฯ เตนาติ เยน การเณน ตีสุ ขเณสุ จิตฺตานิ ตทเญฺญเหว จิเตฺตหิ ชานิตพฺพานิ, ตานิ จ ปุริมปุริมจิเตฺตเนว อวสฺสํ อุปฺปชฺชนฺติ, เตน การเณนาติ อโตฺถฯ ตสฺมิํ สตีติ ภณิสฺสามีติ ปุพฺพภาเค สติฯ เสสทฺวยนฺติ ภณามิ, ภณิตนฺติ อิทํ ทฺวยํ น เหสฺสตีติ เอตํ นตฺถีติ โยชนา โหติเยวาติ อโตฺถฯ เอกํ วิย ปกาสตีติ ภินฺนกฺขณานมฺปิ นิรนฺตรุปฺปตฺติยา ‘‘ตเทเวท’’นฺติ คเหตพฺพตํ สนฺธาย วทติฯ
200.Punaānetvā paṭhamajjhānādīhi na yojitanti ettha ‘‘paṭhamajjhānenāti pāṭho’’ti keci vadanti, taṃ yuttameva ādi-saddena gahetabbassa jhānassa abhāvā. Paṭhamajjhānamūlakañhi ekameva khaṇḍacakkaṃ. Kattusādhanopi bhaṇita-saddo hotīti āha atha vātiādi. Yena cittena musā bhaṇati, teneva cittena na sakkā ‘‘musā bhaṇāmī’’ti jānituṃ, antarantarā pana aññāhi manodvāravīthīhi ‘‘musā bhaṇāmī’’ti jānātīti vuttaṃ ‘‘bhaṇantassa hoti musā bhaṇāmī’’ti. Ayamettha attho dassitoti tīhi aṅgehi samannāgato musāvādoti ayamattho dassito. Davāti sahasā. Ravāti aññaṃ vattukāmassa khalitvā aññabhaṇanaṃ. Taṃ jānātīti taṃñāṇaṃ, tassa bhāvo taṃñāṇatā, ñāṇassa visayavisayībhāvena attasaṃvedananti attho. Ñāṇasamodhānanti bahūnaṃ ñāṇānaṃ ekasmiṃ khaṇe samodhānaṃ, sahuppattīti attho. Yena cittena ‘‘musā bhaṇissa’’nti jānātīti idaṃ pubbabhāgacetanañca sanniṭṭhānacetanañca ekato katvā vuttaṃ. Yena cittena pubbabhāgacetanābhūtena sanniṭṭhānacetanābhūtena ca visaṃvāditabbasattasaṅkhāre jānāti, yena cittena musā bhaṇissanti attho. Teneva…pe… pariccajitabbāti teneva cittena ‘‘evaṃ ahaṃ musā bhaṇāmī’’ti vā ‘‘bhaṇita’’nti vā tadeva musāvādacittamārammaṇaṃ katvā bhikkhu jānātīti evaṃ pubbāparasanniṭṭhānacetanākkhaṇesu tīsu ekeneva cittena ñāṇavisayañca ñāṇañcāti ubhayampi ekakkhaṇe puggalo jānātīti ayaṃ taṃñāṇatā pariccajitabbā visayasseva tadā pakāsanatoti adhippāyo, tenāha na hītiādi. Yadi ñāṇassa attano sarūpaṃ na ñāyati, kathaṃ pacchimaṃ cittaṃ jānātīti āha purimaṃ purimantiādi. Tattha bhaṇissāmītiādinā tīsu kālesu uppannaṃ purimapurimacittaṃ attānaṃ visayaṃ katvā uppajjamānassa pacchimassa pacchimassa cittassa tathā uppattiyā paccayo hotīti attho. Tenāti yena kāraṇena tīsu khaṇesu cittāni tadaññeheva cittehi jānitabbāni, tāni ca purimapurimacitteneva avassaṃ uppajjanti, tena kāraṇenāti attho. Tasmiṃ satīti bhaṇissāmīti pubbabhāge sati. Sesadvayanti bhaṇāmi, bhaṇitanti idaṃ dvayaṃ na hessatīti etaṃ natthīti yojanā hotiyevāti attho. Ekaṃ viya pakāsatīti bhinnakkhaṇānampi nirantaruppattiyā ‘‘tadeveda’’nti gahetabbataṃ sandhāya vadati.
พลวธมฺมวินิธานวเสนาติ พลวคาหสฺส วินิธานวเสนฯ ทุพฺพลทุพฺพลานนฺติ ทุพฺพลทุพฺพลานํ คาหานํฯ สกภาวปริจฺจชนวเสนาติ อตฺตโน สนฺตกภาวสฺส ปริจฺจชนวเสนฯ
Balavadhammavinidhānavasenāti balavagāhassa vinidhānavasena. Dubbaladubbalānanti dubbaladubbalānaṃ gāhānaṃ. Sakabhāvapariccajanavasenāti attano santakabhāvassa pariccajanavasena.
๒๐๗. อุตฺตาสิตตฺตาติ ภยํ ชเนตฺวา วิย ปลาปิตตฺตาฯ เอวํ ปลาปิโต น ปุน ตํ ฐานํ อาคจฺฉตีติ อาห ‘‘ปุน อนลฺลียนภาวทสฺสนวเสนา’’ติฯ เขฎ-สทฺทํ สทฺทตฺถวิทู อุตฺตาสเตฺถ ปฐนฺตีติ อาห สฺวายมโตฺถติอาทิฯ อณุ เอว อณุสหคตํ, อณุเตฺตน วา ยุตฺตนฺติ อโตฺถฯ
207.Uttāsitattāti bhayaṃ janetvā viya palāpitattā. Evaṃ palāpito na puna taṃ ṭhānaṃ āgacchatīti āha ‘‘puna anallīyanabhāvadassanavasenā’’ti. Kheṭa-saddaṃ saddatthavidū uttāsatthe paṭhantīti āha svāyamatthotiādi. Aṇu eva aṇusahagataṃ, aṇuttena vā yuttanti attho.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / วินยปิฎก • Vinayapiṭaka / มหาวิภงฺค • Mahāvibhaṅga / ๔. จตุตฺถปาราชิกํ • 4. Catutthapārājikaṃ
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / วินยปิฎก (อฎฺฐกถา) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / มหาวิภงฺค-อฎฺฐกถา • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ๔. จตุตฺถปาราชิกํ • 4. Catutthapārājikaṃ
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / สารตฺถทีปนี-ฎีกา • Sāratthadīpanī-ṭīkā
ปทภาชนียวณฺณนา • Padabhājanīyavaṇṇanā
สุทฺธิกวารกถาวณฺณนา • Suddhikavārakathāvaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วชิรพุทฺธิ-ฎีกา • Vajirabuddhi-ṭīkā / ปทภาชนียวณฺณนา • Padabhājanīyavaṇṇanā
