Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४३२] ६. पदकुसलमाणवजातकवण्णना
[432] 6. Padakusalamāṇavajātakavaṇṇanā
बहुस्सुतन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं दारकं आरब्भ कथेसि। सो किर सावत्थियं कुटुम्बिकपुत्तो सत्तवस्सकालेयेव पदकुसलो अहोसि। अथस्स पिता ‘‘इमं वीमंसिस्सामी’’ति तस्स अजानन्तस्सेव मित्तघरं अगमासि। सो पितु गतट्ठानं अपुच्छित्वाव तस्स पदानुसारेन गन्त्वा पितु सन्तिके अट्ठासि। अथ नं पिता एकदिवसं पुच्छि ‘‘तात, त्वं मयि तं अजानापेत्वा गतेपि मम गतट्ठानं किं जानासी’’ति? ‘‘तात , पदं ते सञ्जानामि, पदकुसलो अह’’न्ति। अथस्स वीमंसनत्थाय पिता भुत्तपातरासो घरा निक्खमित्वा अनन्तरं पटिविस्सकघरं गन्त्वा ततो दुतियं, ततो ततियं घरं पविसित्वा ततियघरा निक्खमित्वा पुन अत्तनो घरं आगन्त्वा ततो उत्तरद्वारेन निक्खमित्वा नगरं वामं करोन्तो जेतवनं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा धम्मं सुणन्तो निसीदि। दारको ‘‘कहं मे पिता’’ति पुच्छित्वा ‘‘न जानामा’’ति वुत्ते तस्स पदानुसारेन अनन्तरपटिविस्सकस्स घरं आदिं कत्वा पितु गतमग्गेनेव जेतवनं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा पितु सन्तिके अट्ठासि। पितरा च ‘‘कथं तात, मम इधागतभावं अञ्ञासी’’ति पुट्ठो ‘‘पदं ते सञ्जानित्वा पदानुसारेन आगतोम्ही’’ति आह। सत्था ‘‘किं कथेसि उपासका’’ति पुच्छित्वा ‘‘भन्ते, अयं दारको पदकुसलो, अहं इमं वीमंसन्तो इमिना नाम उपायेन आगतो, अयम्पि मं गेहे अदिस्वा मम पदानुसारेन आगतो’’ति वुत्ते ‘‘अनच्छरियं, उपासक, भूमियं पदसञ्जाननं, पोराणकपण्डिता आकासे पदं सञ्जानिंसू’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Bahussutanti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ dārakaṃ ārabbha kathesi. So kira sāvatthiyaṃ kuṭumbikaputto sattavassakāleyeva padakusalo ahosi. Athassa pitā ‘‘imaṃ vīmaṃsissāmī’’ti tassa ajānantasseva mittagharaṃ agamāsi. So pitu gataṭṭhānaṃ apucchitvāva tassa padānusārena gantvā pitu santike aṭṭhāsi. Atha naṃ pitā ekadivasaṃ pucchi ‘‘tāta, tvaṃ mayi taṃ ajānāpetvā gatepi mama gataṭṭhānaṃ kiṃ jānāsī’’ti? ‘‘Tāta , padaṃ te sañjānāmi, padakusalo aha’’nti. Athassa vīmaṃsanatthāya pitā bhuttapātarāso gharā nikkhamitvā anantaraṃ paṭivissakagharaṃ gantvā tato dutiyaṃ, tato tatiyaṃ gharaṃ pavisitvā tatiyagharā nikkhamitvā puna attano gharaṃ āgantvā tato uttaradvārena nikkhamitvā nagaraṃ vāmaṃ karonto jetavanaṃ gantvā satthāraṃ vanditvā dhammaṃ suṇanto nisīdi. Dārako ‘‘kahaṃ me pitā’’ti pucchitvā ‘‘na jānāmā’’ti vutte tassa padānusārena anantarapaṭivissakassa gharaṃ ādiṃ katvā pitu gatamaggeneva jetavanaṃ gantvā satthāraṃ vanditvā pitu santike aṭṭhāsi. Pitarā ca ‘‘kathaṃ tāta, mama idhāgatabhāvaṃ aññāsī’’ti puṭṭho ‘‘padaṃ te sañjānitvā padānusārena āgatomhī’’ti āha. Satthā ‘‘kiṃ kathesi upāsakā’’ti pucchitvā ‘‘bhante, ayaṃ dārako padakusalo, ahaṃ imaṃ vīmaṃsanto iminā nāma upāyena āgato, ayampi maṃ gehe adisvā mama padānusārena āgato’’ti vutte ‘‘anacchariyaṃ, upāsaka, bhūmiyaṃ padasañjānanaṃ, porāṇakapaṇḍitā ākāse padaṃ sañjāniṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते तस्स अग्गमहेसी अतिचरित्वा रञ्ञा पुच्छिता ‘‘सचे अहं तुम्हे अतिचरामि, अस्समुखी यक्खिनी होमी’’ति सपथं कत्वा ततो कालं कत्वा एकस्मिं पब्बतपादे अस्समुखी यक्खिनी हुत्वा लेणगुहायं वसमाना महाअटवियं पुब्बन्ततो अपरन्तं गमनमग्गे अनुसञ्चरन्ते मनुस्से गहेत्वा खादति। सा किर तीणि वस्सानि वेस्सवणं उपट्ठहित्वा आयामतो तिंसयोजने वित्थारतो पञ्चयोजने ठाने मनुस्से खादितुं लभि। अथेकदिवसं एको अड्ढो महद्धनो महाभोगो अभिरूपो ब्राह्मणो बहूहि मनुस्सेहि परिवुतो तं मग्गं अभिरुहि। तं दिस्वा यक्खिनी तुस्सित्वा पक्खन्दि, तं दिस्वा परिवारमनुस्सा पलायिंसु। सा वातवेगेन गन्त्वा ब्राह्मणं गहेत्वा पिट्ठिया निपज्जापेत्वा गुहं गच्छन्ती पुरिससम्फस्सं पटिलभित्वा किलेसवसेन तस्मिं सिनेहं उप्पादेत्वा तं अखादित्वा अत्तनो सामिकं अकासि। ते उभोपि समग्गसंवासं वसिंसु ततो पट्ठाय यक्खिनी मनुस्से गण्हन्ती वत्थतण्डुलतेलादीनिपि गहेत्वा तस्स नानग्गरसभोजनं उपनेत्वा अत्तना मनुस्समंसं खादति। गमनकाले तस्स पलायनभयेन महतिया सिलाय गुहाद्वारं पिदहित्वा गच्छति। एवं तेसु सम्मोदमानेसु वसन्तेसु बोधिसत्तो निब्बत्तट्ठाना चवित्वा ब्राह्मणं पटिच्च तस्सा कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। सा दसमासच्चयेन पुत्तं विजायित्वा पुत्ते च ब्राह्मणे च बलवसिनेहा हुत्वा उभोपि पोसेसि। सा अपरभागे पुत्ते वुड्ढिप्पत्ते पुत्तम्पि पितरा सद्धिं अन्तोगुहायं पवेसेत्वा द्वारं पिदहि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente tassa aggamahesī aticaritvā raññā pucchitā ‘‘sace ahaṃ tumhe aticarāmi, assamukhī yakkhinī homī’’ti sapathaṃ katvā tato kālaṃ katvā ekasmiṃ pabbatapāde assamukhī yakkhinī hutvā leṇaguhāyaṃ vasamānā mahāaṭaviyaṃ pubbantato aparantaṃ gamanamagge anusañcarante manusse gahetvā khādati. Sā kira tīṇi vassāni vessavaṇaṃ upaṭṭhahitvā āyāmato tiṃsayojane vitthārato pañcayojane ṭhāne manusse khādituṃ labhi. Athekadivasaṃ eko aḍḍho mahaddhano mahābhogo abhirūpo brāhmaṇo bahūhi manussehi parivuto taṃ maggaṃ abhiruhi. Taṃ disvā yakkhinī tussitvā pakkhandi, taṃ disvā parivāramanussā palāyiṃsu. Sā vātavegena gantvā brāhmaṇaṃ gahetvā piṭṭhiyā nipajjāpetvā guhaṃ gacchantī purisasamphassaṃ paṭilabhitvā kilesavasena tasmiṃ sinehaṃ uppādetvā taṃ akhāditvā attano sāmikaṃ akāsi. Te ubhopi samaggasaṃvāsaṃ vasiṃsu tato paṭṭhāya yakkhinī manusse gaṇhantī vatthataṇḍulatelādīnipi gahetvā tassa nānaggarasabhojanaṃ upanetvā attanā manussamaṃsaṃ khādati. Gamanakāle tassa palāyanabhayena mahatiyā silāya guhādvāraṃ pidahitvā gacchati. Evaṃ tesu sammodamānesu vasantesu bodhisatto nibbattaṭṭhānā cavitvā brāhmaṇaṃ paṭicca tassā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā dasamāsaccayena puttaṃ vijāyitvā putte ca brāhmaṇe ca balavasinehā hutvā ubhopi posesi. Sā aparabhāge putte vuḍḍhippatte puttampi pitarā saddhiṃ antoguhāyaṃ pavesetvā dvāraṃ pidahi.
अथेकदिवसं बोधिसत्तो तस्सा गतकालं ञत्वा सिलं अपनेत्वा पितरं बहि अकासि। सा आगन्त्वा ‘‘केन सिला अपनीता’’ति वत्वा ‘‘अम्म, मया अपनीता, अन्धकारे निसीदितुं न सक्कोमी’’ति वुत्ते पुत्तसिनेहेन न किञ्चि अवोच। अथेकदिवसं बोधिसत्तो पितरं पुच्छि ‘‘तात, मय्हं मातु मुखं अञ्ञादिसं, तुम्हाकं मुखं अञ्ञादिसं, किं नु खो कारण’’न्ति? ‘‘तात, तव माता मनुस्समंसखादिका यक्खिनी, मयं उभो मनुस्सा’’ति। ‘‘तात, यदि एवं, इध कस्मा वसाम, एहि मनुस्सपथं गच्छामा’’ति। ‘‘तात, सचे मयं पलायिस्साम, उभोपि अम्हे तव माता खादिस्सती’’ति। बोधिसत्तो ‘‘मा भायि, तात, तव मनुस्सपथसम्पापनं मम भारो’’ति पितरं समस्सासेत्वा पुनदिवसे मातरि गताय पितरं गहेत्वा पलायि। यक्खिनी आगन्त्वा ते अदिस्वा वातवेगेन पक्खन्दित्वा ते गहेत्वा ‘‘ब्राह्मण, किं पलायसि, किं ते इध नत्थी’’ति वत्वा ‘‘भद्दे, मा मय्हं कुज्झि, पुत्तो ते मं गहेत्वा पलायती’’ति वुत्ते पुत्तसिनेहेन किञ्चि अवत्वा ते अस्सासेत्वा अत्तनो वसनट्ठानञ्ञेव ते गहेत्वा गन्त्वा एवं पुनपि कतिपये दिवसे पलायन्ते आनेसि।
Athekadivasaṃ bodhisatto tassā gatakālaṃ ñatvā silaṃ apanetvā pitaraṃ bahi akāsi. Sā āgantvā ‘‘kena silā apanītā’’ti vatvā ‘‘amma, mayā apanītā, andhakāre nisīdituṃ na sakkomī’’ti vutte puttasinehena na kiñci avoca. Athekadivasaṃ bodhisatto pitaraṃ pucchi ‘‘tāta, mayhaṃ mātu mukhaṃ aññādisaṃ, tumhākaṃ mukhaṃ aññādisaṃ, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti? ‘‘Tāta, tava mātā manussamaṃsakhādikā yakkhinī, mayaṃ ubho manussā’’ti. ‘‘Tāta, yadi evaṃ, idha kasmā vasāma, ehi manussapathaṃ gacchāmā’’ti. ‘‘Tāta, sace mayaṃ palāyissāma, ubhopi amhe tava mātā khādissatī’’ti. Bodhisatto ‘‘mā bhāyi, tāta, tava manussapathasampāpanaṃ mama bhāro’’ti pitaraṃ samassāsetvā punadivase mātari gatāya pitaraṃ gahetvā palāyi. Yakkhinī āgantvā te adisvā vātavegena pakkhanditvā te gahetvā ‘‘brāhmaṇa, kiṃ palāyasi, kiṃ te idha natthī’’ti vatvā ‘‘bhadde, mā mayhaṃ kujjhi, putto te maṃ gahetvā palāyatī’’ti vutte puttasinehena kiñci avatvā te assāsetvā attano vasanaṭṭhānaññeva te gahetvā gantvā evaṃ punapi katipaye divase palāyante ānesi.
बोधिसत्तो चिन्तेसि ‘‘मय्हं मातु परिच्छिन्नेन ओकासेन भवितब्बं, यंनूनाहं इमिस्सा आणापवत्तिट्ठानसीमं पुच्छेय्यं, अथ नं अतिक्कमित्वा पलायिस्सामा’’ति। सो एकदिवसं मातरं गहेत्वा एकमन्तं निसिन्नो ‘‘अम्म, मातुसन्तकं नाम पुत्तानं पापुणाति, अक्खाहि ताव मे अत्तनो सन्तकाय भूमिया परिच्छेद’’न्ति आह। सा सब्बदिसासु पब्बतनदीनिमित्तादीनि कथेत्वा आयामतो तिंसयोजनं, वित्थारतो पञ्चयोजनं पुत्तस्स कथेत्वा ‘‘इदं एत्तकं ठानं सल्लक्खेहि पुत्ता’’ति आह। सो द्वे तयो दिवसे अतिक्कमित्वा मातु अटविगतकाले पितरं खन्धं आरोपेत्वा तस्सा दिन्नसञ्ञाय वातवेगेन पक्खन्दो परिच्छेदनदीतीरं सम्पापुणि। सापि आगन्त्वा ते अपस्सन्ती अनुबन्धि। बोधिसत्तो पितरं गहेत्वा नदीमज्झं अगमासि। सा आगन्त्वा नदीतीरे ठत्वा अत्तनो परिच्छेदं अतिक्कन्तभावं ञत्वा तत्थेव ठत्वा ‘‘तात, पितरं गहेत्वा एहि, को मय्हं दोसो, तुम्हाकं मं निस्साय किं नाम न सम्पज्जति, निवत्त, सामी’’ति पुत्तञ्च पतिञ्च याचि। अथ ब्राह्मणो नदिं उत्तरि। सा पुत्तमेव याचन्ती ‘‘तात, मा एवं करि, निवत्ताही’’ति आह। ‘‘अम्म, मयं मनुस्सा, त्वं यक्खिनी, न सक्का सब्बकालं तव सन्तिके वसितु’’न्ति। ‘‘नेव निवत्तिस्ससि, ताता’’ति। ‘‘आम, अम्मा’’ति। ‘‘तात, यदि न निवत्तिस्ससि, मनुस्सलोके जीवितं नाम दुक्खं, सिप्पं अजानन्ता जीवितुं न सक्कोन्ति, अहं एकं चिन्तामणिं नाम विज्जं जानामि, तस्सानुभावेन द्वादससंवच्छरमत्थके हटभण्डम्पि पदानुपदं गन्त्वा सक्का जानितुं। अयं ते जीविका भविस्सति, उग्गण्ह, तात, अनग्घं मन्त’’न्ति तथारूपेन दुक्खेन अभिभूतापि पुत्तसिनेहेन मन्तं अदासि।
Bodhisatto cintesi ‘‘mayhaṃ mātu paricchinnena okāsena bhavitabbaṃ, yaṃnūnāhaṃ imissā āṇāpavattiṭṭhānasīmaṃ puccheyyaṃ, atha naṃ atikkamitvā palāyissāmā’’ti. So ekadivasaṃ mātaraṃ gahetvā ekamantaṃ nisinno ‘‘amma, mātusantakaṃ nāma puttānaṃ pāpuṇāti, akkhāhi tāva me attano santakāya bhūmiyā pariccheda’’nti āha. Sā sabbadisāsu pabbatanadīnimittādīni kathetvā āyāmato tiṃsayojanaṃ, vitthārato pañcayojanaṃ puttassa kathetvā ‘‘idaṃ ettakaṃ ṭhānaṃ sallakkhehi puttā’’ti āha. So dve tayo divase atikkamitvā mātu aṭavigatakāle pitaraṃ khandhaṃ āropetvā tassā dinnasaññāya vātavegena pakkhando paricchedanadītīraṃ sampāpuṇi. Sāpi āgantvā te apassantī anubandhi. Bodhisatto pitaraṃ gahetvā nadīmajjhaṃ agamāsi. Sā āgantvā nadītīre ṭhatvā attano paricchedaṃ atikkantabhāvaṃ ñatvā tattheva ṭhatvā ‘‘tāta, pitaraṃ gahetvā ehi, ko mayhaṃ doso, tumhākaṃ maṃ nissāya kiṃ nāma na sampajjati, nivatta, sāmī’’ti puttañca patiñca yāci. Atha brāhmaṇo nadiṃ uttari. Sā puttameva yācantī ‘‘tāta, mā evaṃ kari, nivattāhī’’ti āha. ‘‘Amma, mayaṃ manussā, tvaṃ yakkhinī, na sakkā sabbakālaṃ tava santike vasitu’’nti. ‘‘Neva nivattissasi, tātā’’ti. ‘‘Āma, ammā’’ti. ‘‘Tāta, yadi na nivattissasi, manussaloke jīvitaṃ nāma dukkhaṃ, sippaṃ ajānantā jīvituṃ na sakkonti, ahaṃ ekaṃ cintāmaṇiṃ nāma vijjaṃ jānāmi, tassānubhāvena dvādasasaṃvaccharamatthake haṭabhaṇḍampi padānupadaṃ gantvā sakkā jānituṃ. Ayaṃ te jīvikā bhavissati, uggaṇha, tāta, anagghaṃ manta’’nti tathārūpena dukkhena abhibhūtāpi puttasinehena mantaṃ adāsi.
बोधिसत्तो नदिया ठितकोव मातरं वन्दित्वा अतिसक्कच्चं सुतं कत्वा मन्तं गहेत्वा मातरं वन्दित्वा ‘‘गच्छथ, अम्मा’’ति आह। ‘‘तात, तुम्हेसु अनिवत्तन्तेसु मय्हं जीवितं नत्थी’’ति वत्वा –
Bodhisatto nadiyā ṭhitakova mātaraṃ vanditvā atisakkaccaṃ sutaṃ katvā mantaṃ gahetvā mātaraṃ vanditvā ‘‘gacchatha, ammā’’ti āha. ‘‘Tāta, tumhesu anivattantesu mayhaṃ jīvitaṃ natthī’’ti vatvā –
‘‘एहि पुत्त निवत्तस्सु, मा अनाथं करोहि मे।
‘‘Ehi putta nivattassu, mā anāthaṃ karohi me;
अज्ज पुत्तं अपस्सन्ती, यक्खिनी मरणं गता’’ति॥
Ajja puttaṃ apassantī, yakkhinī maraṇaṃ gatā’’ti.
यक्खिनी उरं पहरि, तावदेवस्सा पुत्तसोकेन हदयं फलि। सा मरित्वा तत्थेव पतिता। तदा बोधिसत्तो तस्सा मतभावं ञत्वा पितरं पक्कोसित्वा मातु सन्तिकं गन्त्वा चितकं कत्वा झापेत्वा आळाहनं निब्बापेत्वा नानावण्णेहि पुप्फेहि पूजेत्वा वन्दित्वा रोदित्वा परिदेवित्वा पितरं आदाय बाराणसिं गन्त्वा राजद्वारे ठत्वा ‘‘पदकुसलो माणवो द्वारे ठितो’’ति रञ्ञो पटिवेदेत्वा ‘‘तेन हि आगच्छतू’’ति वुत्ते पविसित्वा राजानं वन्दित्वा ‘‘तात, किं सिप्पं जानासी’’ति वुत्ते ‘‘देव, द्वादससंवच्छरमत्थके हटभण्डं पदानुपदं गन्त्वा गण्हितुं जानामी’’ति आह। ‘‘तेन हि मं उपट्ठाही’’ति। ‘‘देव, देवसिकं सहस्सं लभन्तो उपट्ठहिस्सामी’’ति। ‘‘साधु तात, उपट्ठहा’’ति। राजा देवसिकं सहस्सं दापेसि।
Yakkhinī uraṃ pahari, tāvadevassā puttasokena hadayaṃ phali. Sā maritvā tattheva patitā. Tadā bodhisatto tassā matabhāvaṃ ñatvā pitaraṃ pakkositvā mātu santikaṃ gantvā citakaṃ katvā jhāpetvā āḷāhanaṃ nibbāpetvā nānāvaṇṇehi pupphehi pūjetvā vanditvā roditvā paridevitvā pitaraṃ ādāya bārāṇasiṃ gantvā rājadvāre ṭhatvā ‘‘padakusalo māṇavo dvāre ṭhito’’ti rañño paṭivedetvā ‘‘tena hi āgacchatū’’ti vutte pavisitvā rājānaṃ vanditvā ‘‘tāta, kiṃ sippaṃ jānāsī’’ti vutte ‘‘deva, dvādasasaṃvaccharamatthake haṭabhaṇḍaṃ padānupadaṃ gantvā gaṇhituṃ jānāmī’’ti āha. ‘‘Tena hi maṃ upaṭṭhāhī’’ti. ‘‘Deva, devasikaṃ sahassaṃ labhanto upaṭṭhahissāmī’’ti. ‘‘Sādhu tāta, upaṭṭhahā’’ti. Rājā devasikaṃ sahassaṃ dāpesi.
अथेकदिवसं पुरोहितो राजानं आह – ‘‘महाराज, मयं तस्स माणवस्स सिप्पानुभावेन कस्सचि कम्मस्स अकतत्ता ‘सिप्पं अत्थि वा नत्थि वा’ति न जानाम, वीमंसिस्साम ताव न’’न्ति। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा उभोपि जना नानारतनगोपकानं सञ्ञं दत्वा रतनसारभण्डिकं गहेत्वा पासादा ओरुय्ह राजनिवेसनन्तरे तिक्खत्तुं आविज्झित्वा निस्सेणिं अत्थरित्वा पाकारमत्थकेन बहि ओतरित्वा विनिच्छयसालं पविसित्वा तत्थ निसीदित्वा पुन गन्त्वा निस्सेणिं अत्थरित्वा पाकारमत्थकेन ओतरित्वा अन्तेपुरे पोक्खरणिया तीरं गन्त्वा पोक्खरणिं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा ओतरित्वा अन्तोपोक्खरणियं भण्डिकं ठपेत्वा पासादं अभिरुहिंसु। पुनदिवसे ‘‘राजनिवेसनतो किर रतनं हरिंसू’’ति एककोलाहलं अहोसि। राजा अजानन्तो विय हुत्वा बोधिसत्तं पक्कोसापेत्वा ‘‘तात, राजनिवेसनतो बहुरतनभण्डं हटं, हन्द नं अनुविचिनितुं वट्टती’’ति आह । ‘‘महाराज, द्वादससंवच्छरमत्थके हटभण्डं चोरानं पदानुपदं गन्त्वा आहरणसमत्थस्स मम अनच्छरियं अज्ज रत्तिं हटभण्डं आहरितुं, आहरिस्सामि तं, मा चिन्तयित्था’’ति। ‘‘तेन हि आहरा’’ति। सो ‘‘साधु, देवा’’ति वत्वा मातरं वन्दित्वा मन्तं परिवत्तेत्वा महातले ठितोव ‘‘महाराज, द्विन्नं चोरानं पदं पञ्ञायती’’ति वत्वा रञ्ञो च पुरोहितस्स च पदानुसारेन सिरिगब्भं पविसित्वा ततो निक्खमित्वा पासादा ओरुय्ह राजनिवेसनन्तरे तिक्खत्तुं परिगन्त्वा पदानुसारेनेव पाकारसमीपं गन्त्वा पाकारे ठत्वा ‘‘महाराज, इमस्मिं ठाने पाकारतो मुच्चित्वा आकासे पदं पञ्ञायति, निस्सेणिं अत्थरापेत्वा देथा’’ति निस्सेणिं पाकारमत्थकेन ओतरित्वा पदानुसारेनेव विनिच्छयसालं गन्त्वा पुन राजनिवेसनं आगन्त्वा निस्सेणिं अत्थरापेत्वा पाकारमत्थकेन ओरुय्ह पोक्खरणिं गन्त्वा तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा ‘‘महाराज, चोरा इमं पोक्खरणिं ओतिण्णा’’ति वत्वा अत्तना ठपितं विय भण्डिकं नीहरित्वा रञ्ञो दत्वा ‘‘महाराज, इमे द्वे चोरा अभिञ्ञातमहाचोरा इमिना मग्गेन राजनिवेसनं अभिरुळ्हा’’ति आह। महाजना तुट्ठपहट्ठा अङ्गुलियो फोटेसुं, चेलुक्खेपा पवत्तिंसु।
Athekadivasaṃ purohito rājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, mayaṃ tassa māṇavassa sippānubhāvena kassaci kammassa akatattā ‘sippaṃ atthi vā natthi vā’ti na jānāma, vīmaṃsissāma tāva na’’nti. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ubhopi janā nānāratanagopakānaṃ saññaṃ datvā ratanasārabhaṇḍikaṃ gahetvā pāsādā oruyha rājanivesanantare tikkhattuṃ āvijjhitvā nisseṇiṃ attharitvā pākāramatthakena bahi otaritvā vinicchayasālaṃ pavisitvā tattha nisīditvā puna gantvā nisseṇiṃ attharitvā pākāramatthakena otaritvā antepure pokkharaṇiyā tīraṃ gantvā pokkharaṇiṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā otaritvā antopokkharaṇiyaṃ bhaṇḍikaṃ ṭhapetvā pāsādaṃ abhiruhiṃsu. Punadivase ‘‘rājanivesanato kira ratanaṃ hariṃsū’’ti ekakolāhalaṃ ahosi. Rājā ajānanto viya hutvā bodhisattaṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta, rājanivesanato bahuratanabhaṇḍaṃ haṭaṃ, handa naṃ anuvicinituṃ vaṭṭatī’’ti āha . ‘‘Mahārāja, dvādasasaṃvaccharamatthake haṭabhaṇḍaṃ corānaṃ padānupadaṃ gantvā āharaṇasamatthassa mama anacchariyaṃ ajja rattiṃ haṭabhaṇḍaṃ āharituṃ, āharissāmi taṃ, mā cintayitthā’’ti. ‘‘Tena hi āharā’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti vatvā mātaraṃ vanditvā mantaṃ parivattetvā mahātale ṭhitova ‘‘mahārāja, dvinnaṃ corānaṃ padaṃ paññāyatī’’ti vatvā rañño ca purohitassa ca padānusārena sirigabbhaṃ pavisitvā tato nikkhamitvā pāsādā oruyha rājanivesanantare tikkhattuṃ parigantvā padānusāreneva pākārasamīpaṃ gantvā pākāre ṭhatvā ‘‘mahārāja, imasmiṃ ṭhāne pākārato muccitvā ākāse padaṃ paññāyati, nisseṇiṃ attharāpetvā dethā’’ti nisseṇiṃ pākāramatthakena otaritvā padānusāreneva vinicchayasālaṃ gantvā puna rājanivesanaṃ āgantvā nisseṇiṃ attharāpetvā pākāramatthakena oruyha pokkharaṇiṃ gantvā tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā ‘‘mahārāja, corā imaṃ pokkharaṇiṃ otiṇṇā’’ti vatvā attanā ṭhapitaṃ viya bhaṇḍikaṃ nīharitvā rañño datvā ‘‘mahārāja, ime dve corā abhiññātamahācorā iminā maggena rājanivesanaṃ abhiruḷhā’’ti āha. Mahājanā tuṭṭhapahaṭṭhā aṅguliyo phoṭesuṃ, celukkhepā pavattiṃsu.
राजा चिन्तेसि – ‘‘अयं माणवो पदानुसारेन गन्त्वा चोरेहि ठपितभण्डट्ठानमेव मञ्ञे जानाति, चोरे पन गण्हितुं न सक्कोती’’ति। अथ नं आह ‘‘चोरेहि हटभण्डं ताव नो तया आहटं, चोरा पन न आहटा’’ति। ‘‘महाराज, इधेव चोरा, न दूरे’’ति। ‘‘को च को चा’’ति। ‘‘यो महाराज, इच्छति, सोव चोरो होति, ततो तुम्हाकं भण्डिकस्स लद्धकालतो पट्ठाय चोरेहि को अत्थो, मा पुच्छित्था’’ति। ‘‘तात, अहं तुय्हं देवसिकं सहस्सं दम्मि, चोरे मे गहेत्वा देही’’ति। ‘‘महाराज, धने लद्धे किं चोरेही’’ति। ‘‘धनतोपि नो, तात, चोरे लद्धुं वट्टती’’ति। ‘‘तेन हि, महाराज, ‘इमे नाम चोरा’ति तुम्हाकं न कथेस्सामि, अतीते पवत्तकारणं पन ते आहरिस्सामि, सचे तुम्हे पञ्ञवन्तो, तं कारणं जानाथा’’ति सो एवं वत्वा अतीतं आहरि।
Rājā cintesi – ‘‘ayaṃ māṇavo padānusārena gantvā corehi ṭhapitabhaṇḍaṭṭhānameva maññe jānāti, core pana gaṇhituṃ na sakkotī’’ti. Atha naṃ āha ‘‘corehi haṭabhaṇḍaṃ tāva no tayā āhaṭaṃ, corā pana na āhaṭā’’ti. ‘‘Mahārāja, idheva corā, na dūre’’ti. ‘‘Ko ca ko cā’’ti. ‘‘Yo mahārāja, icchati, sova coro hoti, tato tumhākaṃ bhaṇḍikassa laddhakālato paṭṭhāya corehi ko attho, mā pucchitthā’’ti. ‘‘Tāta, ahaṃ tuyhaṃ devasikaṃ sahassaṃ dammi, core me gahetvā dehī’’ti. ‘‘Mahārāja, dhane laddhe kiṃ corehī’’ti. ‘‘Dhanatopi no, tāta, core laddhuṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja, ‘ime nāma corā’ti tumhākaṃ na kathessāmi, atīte pavattakāraṇaṃ pana te āharissāmi, sace tumhe paññavanto, taṃ kāraṇaṃ jānāthā’’ti so evaṃ vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसितो अविदूरे नदीतीरगामके पाटलि नाम एको नटो वसति। सो एकस्मिं उस्सवदिवसे भरियमादाय बाराणसिं पविसित्वा नच्चित्वा वीणं वादित्वा गायित्वा धनं लभित्वा उस्सवपरियोसाने बहुं सुराभत्तं गाहापेत्वा अत्तनो गामं गच्छन्तो नदीतीरं पत्वा नवोदकं आगच्छन्तं दिस्वा भत्तं भुञ्जन्तो सुरं पिवन्तो निसीदित्वा मत्तो हुत्वा अत्तनो बलं अजानन्तो ‘‘महावीणं गीवाय बन्धित्वा नदिं उत्तरित्वा गमिस्सामी’’ति भरियं हत्थे गहेत्वा नदिं ओतरि। वीणाछिद्देहि उदकं पाविसि। अथ नं सा वीणा उदके ओसीदापेसि । भरिया पनस्स ओसीदनभावं ञत्वा तं विस्सज्जेत्वा उत्तरित्वा तीरे अट्ठासि। नटपाटलि सकिं उम्मुज्जति, सकिं निमुज्जति, उदकं पविसित्वा उद्धुमातउदरो अहोसि। अथस्स भरिया चिन्तेसि ‘‘मय्हं सामिको इदानि मरिस्सति, एकं नं गीतकं याचित्वा परिसमज्झे तं गायन्ती जीविकं कप्पेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘सामि, त्वं उदके निमुज्जसि, एकं मे गीतकं देहि, तेन जीविकं कप्पेस्सामी’’ति वत्वा गाथमाह –
Atīte bārāṇasito avidūre nadītīragāmake pāṭali nāma eko naṭo vasati. So ekasmiṃ ussavadivase bhariyamādāya bārāṇasiṃ pavisitvā naccitvā vīṇaṃ vāditvā gāyitvā dhanaṃ labhitvā ussavapariyosāne bahuṃ surābhattaṃ gāhāpetvā attano gāmaṃ gacchanto nadītīraṃ patvā navodakaṃ āgacchantaṃ disvā bhattaṃ bhuñjanto suraṃ pivanto nisīditvā matto hutvā attano balaṃ ajānanto ‘‘mahāvīṇaṃ gīvāya bandhitvā nadiṃ uttaritvā gamissāmī’’ti bhariyaṃ hatthe gahetvā nadiṃ otari. Vīṇāchiddehi udakaṃ pāvisi. Atha naṃ sā vīṇā udake osīdāpesi . Bhariyā panassa osīdanabhāvaṃ ñatvā taṃ vissajjetvā uttaritvā tīre aṭṭhāsi. Naṭapāṭali sakiṃ ummujjati, sakiṃ nimujjati, udakaṃ pavisitvā uddhumātaudaro ahosi. Athassa bhariyā cintesi ‘‘mayhaṃ sāmiko idāni marissati, ekaṃ naṃ gītakaṃ yācitvā parisamajjhe taṃ gāyantī jīvikaṃ kappessāmī’’ti cintetvā ‘‘sāmi, tvaṃ udake nimujjasi, ekaṃ me gītakaṃ dehi, tena jīvikaṃ kappessāmī’’ti vatvā gāthamāha –
४९.
49.
‘‘बहुस्सुतं चित्तकथिं, गङ्गा वहति पाटलिं।
‘‘Bahussutaṃ cittakathiṃ, gaṅgā vahati pāṭaliṃ;
वुय्हमानक भद्दन्ते, एकं मे देहि गाथक’’न्ति॥
Vuyhamānaka bhaddante, ekaṃ me dehi gāthaka’’nti.
तत्थ गाथकन्ति खुद्दकं गाथं।
Tattha gāthakanti khuddakaṃ gāthaṃ.
अथ नं नटपाटलि ‘‘भद्दे, कथं तव गीतकं दस्सामि, इदानि महाजनस्स पटिसरणभूतं उदकं मं मारेती’’ति वत्वा गाथमाह –
Atha naṃ naṭapāṭali ‘‘bhadde, kathaṃ tava gītakaṃ dassāmi, idāni mahājanassa paṭisaraṇabhūtaṃ udakaṃ maṃ māretī’’ti vatvā gāthamāha –
५०.
50.
‘‘येन सिञ्चन्ति दुक्खितं, येन सिञ्चन्ति आतुरं।
‘‘Yena siñcanti dukkhitaṃ, yena siñcanti āturaṃ;
तस्स मज्झे मरिस्सामि, जातं सरणतो भय’’न्ति॥
Tassa majjhe marissāmi, jātaṃ saraṇato bhaya’’nti.
बोधिसत्तो इमं गाथं वत्वा ‘‘महाराज, यथा उदकं महाजनस्स पटिसरणं, तथा राजानोपि, तेसं सन्तिका भये उप्पन्ने तं भयं को पटिबाहिस्सती’’ति वत्वा ‘‘महाराज, इदं कारणं पटिच्छन्नं, मया पन पण्डितवेदनीयं कत्वा कथितं, जानाहि, महाराजा’’ति आह। ‘‘तात अहं एवरूपं पटिच्छन्नकथं न जानामि, चोरे मे गहेत्वा देही’’ति। अथस्स महासत्तो ‘‘तेन हि, महाराज, इदं सुत्वा जानाही’’ति अपरम्पि कारणं आहरि। देव, पुब्बे इमिस्साव बाराणसिया द्वारगामे एको कुम्भकारो भाजनत्थाय मत्तिकं आहरन्तो एकस्मिंयेव ठाने निबद्धं गण्हित्वा अन्तोपब्भारं महन्तं आवाटं खणि। अथेकदिवसं तस्स मत्तिकं गण्हन्तस्स अकालमहामेघो उट्ठहित्वा महावुट्ठिं पातेसि। उदकं अवत्थरमानं आवाटं पातेसि, तेनस्स मत्थको भिज्जि। सो परिदेवन्तो गाथमाह –
Bodhisatto imaṃ gāthaṃ vatvā ‘‘mahārāja, yathā udakaṃ mahājanassa paṭisaraṇaṃ, tathā rājānopi, tesaṃ santikā bhaye uppanne taṃ bhayaṃ ko paṭibāhissatī’’ti vatvā ‘‘mahārāja, idaṃ kāraṇaṃ paṭicchannaṃ, mayā pana paṇḍitavedanīyaṃ katvā kathitaṃ, jānāhi, mahārājā’’ti āha. ‘‘Tāta ahaṃ evarūpaṃ paṭicchannakathaṃ na jānāmi, core me gahetvā dehī’’ti. Athassa mahāsatto ‘‘tena hi, mahārāja, idaṃ sutvā jānāhī’’ti aparampi kāraṇaṃ āhari. Deva, pubbe imissāva bārāṇasiyā dvāragāme eko kumbhakāro bhājanatthāya mattikaṃ āharanto ekasmiṃyeva ṭhāne nibaddhaṃ gaṇhitvā antopabbhāraṃ mahantaṃ āvāṭaṃ khaṇi. Athekadivasaṃ tassa mattikaṃ gaṇhantassa akālamahāmegho uṭṭhahitvā mahāvuṭṭhiṃ pātesi. Udakaṃ avattharamānaṃ āvāṭaṃ pātesi, tenassa matthako bhijji. So paridevanto gāthamāha –
५१.
51.
‘‘यत्थ बीजानि रूहन्ति, सत्ता यत्थ पतिट्ठिता।
‘‘Yattha bījāni rūhanti, sattā yattha patiṭṭhitā;
सा मे सीसं निपीळेति, जातं सरणतो भय’’न्ति॥
Sā me sīsaṃ nipīḷeti, jātaṃ saraṇato bhaya’’nti.
तत्थ निपीळेतीति निपतित्वा पीळेति भिन्दति।
Tattha nipīḷetīti nipatitvā pīḷeti bhindati.
यथा हि देव, महाजनस्स पटिसरणभूता महापथवी कुम्भकारस्स सीसं भिन्दि, एवमेव महापथवीसमे सब्बलोकस्स पटिसरणे नरिन्दे उट्ठाय चोरकम्मं करोन्ते को बाहिस्सति, सक्खिस्ससि, महाराज, एवं पटिच्छादेत्वा कथितं चोरं जानितुन्ति। तात, मय्हं पटिच्छन्नेन कारणं नत्थि, अयं चोरोति एवं मे चोरं गहेत्वा देहीति। सो राजानं रक्खन्तो ‘‘त्वं चोरो’’ति अवत्वा अपरम्पि उदाहरणं आहरि। महाराज, पुब्बे इमस्मिंयेव नगरे एकस्स पुरिसस्स गेहं आदित्तं। सो ‘‘अन्तो पविसित्वा भण्डकं नीहरा’’ति अञ्ञं आणापेसि। तस्मिं पविसित्वा नीहरन्ते गेहद्वारं पिदहि। सो धूमन्धो हुत्वा निक्खमनमग्गं अलभन्तो उप्पन्नडाहदुक्खो हुत्वा अन्तो ठितोव परिदेवन्तो गाथमाह –
Yathā hi deva, mahājanassa paṭisaraṇabhūtā mahāpathavī kumbhakārassa sīsaṃ bhindi, evameva mahāpathavīsame sabbalokassa paṭisaraṇe narinde uṭṭhāya corakammaṃ karonte ko bāhissati, sakkhissasi, mahārāja, evaṃ paṭicchādetvā kathitaṃ coraṃ jānitunti. Tāta, mayhaṃ paṭicchannena kāraṇaṃ natthi, ayaṃ coroti evaṃ me coraṃ gahetvā dehīti. So rājānaṃ rakkhanto ‘‘tvaṃ coro’’ti avatvā aparampi udāharaṇaṃ āhari. Mahārāja, pubbe imasmiṃyeva nagare ekassa purisassa gehaṃ ādittaṃ. So ‘‘anto pavisitvā bhaṇḍakaṃ nīharā’’ti aññaṃ āṇāpesi. Tasmiṃ pavisitvā nīharante gehadvāraṃ pidahi. So dhūmandho hutvā nikkhamanamaggaṃ alabhanto uppannaḍāhadukkho hutvā anto ṭhitova paridevanto gāthamāha –
५२.
52.
‘‘येन भत्तानि पच्चन्ति, सीतं येन विहञ्ञति।
‘‘Yena bhattāni paccanti, sītaṃ yena vihaññati;
सो मं डहति गत्तानि, जातं सरणतो भय’’न्ति॥
So maṃ ḍahati gattāni, jātaṃ saraṇato bhaya’’nti.
तत्थ सो मं डहतीति सो मे डहति, अयमेव वा पाठो।
Tattha so maṃ ḍahatīti so me ḍahati, ayameva vā pāṭho.
‘‘महाराज, अग्गि विय महाजनस्स पटिसरणभूतो एको मनुस्सो रतनभण्डिकं हरि, मा मं चोरं पुच्छा’’ति। ‘‘तात, मय्हं चोरं देहियेवा’’ति। सो राजानं ‘‘त्वं चोरो’’ति अवत्वा अपरम्पि उदाहरणं आहरि। देव, पुब्बे इमस्मिंयेव नगरे एको पुरिसो अतिबहुं भुञ्जित्वा जीरापेतुं असक्कोन्तो वेदनाप्पत्तो हुत्वा परिदेवन्तो गाथमाह –
‘‘Mahārāja, aggi viya mahājanassa paṭisaraṇabhūto eko manusso ratanabhaṇḍikaṃ hari, mā maṃ coraṃ pucchā’’ti. ‘‘Tāta, mayhaṃ coraṃ dehiyevā’’ti. So rājānaṃ ‘‘tvaṃ coro’’ti avatvā aparampi udāharaṇaṃ āhari. Deva, pubbe imasmiṃyeva nagare eko puriso atibahuṃ bhuñjitvā jīrāpetuṃ asakkonto vedanāppatto hutvā paridevanto gāthamāha –
५३.
53.
‘‘येन भुत्तेन यापन्ति, पुथू ब्राह्मणखत्तिया।
‘‘Yena bhuttena yāpanti, puthū brāhmaṇakhattiyā;
सो मं भुत्तो ब्यापादेति, जातं सरणतो भय’’न्ति॥
So maṃ bhutto byāpādeti, jātaṃ saraṇato bhaya’’nti.
तत्थ सो मं भुत्तो ब्यापादेतीति सो ओदनो भुत्तो मं ब्यापादेति मारेति।
Tattha so maṃ bhutto byāpādetīti so odano bhutto maṃ byāpādeti māreti.
‘‘महाराज, भत्तं विय महाजनस्स पटिसरणभूतो एको भण्डं हरि, तस्मिं लद्धे किं चोरं पुच्छसी’’ति? ‘‘तात, सक्कोन्तो चोरं मे देही’’ति। सो तस्स सञ्ञापनत्थं अपरम्पि उदाहरणं आहरि। महाराज , पुब्बेपि इमस्मिंयेव नगरे एकस्स वातो उट्ठहित्वा गत्तानि भञ्जि। सो परिदेवन्तो गाथमाह –
‘‘Mahārāja, bhattaṃ viya mahājanassa paṭisaraṇabhūto eko bhaṇḍaṃ hari, tasmiṃ laddhe kiṃ coraṃ pucchasī’’ti? ‘‘Tāta, sakkonto coraṃ me dehī’’ti. So tassa saññāpanatthaṃ aparampi udāharaṇaṃ āhari. Mahārāja , pubbepi imasmiṃyeva nagare ekassa vāto uṭṭhahitvā gattāni bhañji. So paridevanto gāthamāha –
५४.
54.
‘‘गिम्हानं पच्छिमे मासे, वातमिच्छन्ति पण्डिता।
‘‘Gimhānaṃ pacchime māse, vātamicchanti paṇḍitā;
सो मं भञ्जति गत्तानि, जातं सरणतो भय’’न्ति॥
So maṃ bhañjati gattāni, jātaṃ saraṇato bhaya’’nti.
इति महाराज, सरणतो भयं उप्पन्नं, जानाहि तं कारणन्ति। तात, चोरं मे देहीति। सो तस्स सञ्ञापनत्थं अपरम्पि उदाहरणं आहरि। देव, अतीते हिमवन्तपदेसे साखाविटपसम्पन्नो महारुक्खो अहोसि पुप्फफलसम्पन्नो अनेकसहस्सानं सकुणानं निवासो तस्स द्वे साखा अञ्ञमञ्ञं सङ्घट्टेसुं, ततो धूमो उप्पज्जि, अग्गिचुण्णानि पतिंसु। तं दिस्वा सकुणजेट्ठको गाथमाह –
Iti mahārāja, saraṇato bhayaṃ uppannaṃ, jānāhi taṃ kāraṇanti. Tāta, coraṃ me dehīti. So tassa saññāpanatthaṃ aparampi udāharaṇaṃ āhari. Deva, atīte himavantapadese sākhāviṭapasampanno mahārukkho ahosi pupphaphalasampanno anekasahassānaṃ sakuṇānaṃ nivāso tassa dve sākhā aññamaññaṃ saṅghaṭṭesuṃ, tato dhūmo uppajji, aggicuṇṇāni patiṃsu. Taṃ disvā sakuṇajeṭṭhako gāthamāha –
५५.
55.
‘‘यं निस्सिता जगतिरुहं, स्वायं अग्गिं पमुञ्चति।
‘‘Yaṃ nissitā jagatiruhaṃ, svāyaṃ aggiṃ pamuñcati;
दिसा भजथ वक्कङ्गा, जातं सरणतो भय’’न्ति॥
Disā bhajatha vakkaṅgā, jātaṃ saraṇato bhaya’’nti.
तत्थ जगतिरुहन्ति महीरुहं।
Tattha jagatiruhanti mahīruhaṃ.
यथा हि, देव, रुक्खो पक्खीनं पटिसरणं, एवं राजा महाजनस्स पटिसरणं, तस्मिं चोरिकं करोन्ते को पटिबाहिस्सति, सल्लक्खेहि, देवाति। तात, मय्हं चोरमेव देहीति। अथस्स सो अपरम्पि उदाहरणं आहरि। महाराज, एकस्मिं कासिगामे अञ्ञतरस्स कुलघरस्स पच्छिमभागे कक्खळा सुसुमारनदी अत्थि, तस्स च कुलस्स एकोव पुत्तो। सो पितरि कालकते मातरं पटिजग्गि। तस्स माता अनिच्छमानस्सेव एकं कुलधीतरं आनेसि। सा पुब्बभागे सस्सुं सम्पियायित्वा पच्छा पुत्तधीताहि वड्ढमाना तं नीहरितुकामा अहोसि। तस्सा पन मातापि तस्मिंयेव घरे वसति। सा सामिकस्स सन्तिके सस्सुया नानप्पकारं दोसं वत्वा परिभिन्दित्वा ‘‘अहं ते मातरं पोसेतुं न सक्कोमि, मारेहि न’’न्ति वत्वा ‘‘मनुस्समारणं नाम भारियं, कथं नं मारेमी’’ति वुत्ते ‘‘निद्दोक्कमनकाले नं मञ्चकेनेव सद्धिं गहेत्वा सुसुमारनदियं खिपिस्साम, अथ नं सुसमारा खादिस्सन्ती’’ति आह। ‘‘तुय्हं पन माता कह’’न्ति? ‘‘तस्सायेव सन्तिके सुपती’’ति। ‘‘तेन हि गच्छ, तस्सा निपन्नमञ्चके रज्जुं बन्धित्वा सञ्ञं करोही’’ति। सा तथा कत्वा ‘‘कता मे सञ्ञा’’ति आह। इतरो ‘‘थोकं अधिवासेहि, मनुस्सा ताव निद्दायन्तू’’ति निद्दायन्तो विय निपज्जित्वा गन्त्वा तं रज्जुकं भरियाय मातु मञ्चके बन्धित्वा भरियं पबोधेत्वा उभोपि गन्त्वा तं मञ्चकेनेव सद्धिं उक्खिपित्वा नदियं खिपिंसु। तत्थ नं निद्दायमानं सुसुमारा विद्धंसेत्वा खादिंसु।
Yathā hi, deva, rukkho pakkhīnaṃ paṭisaraṇaṃ, evaṃ rājā mahājanassa paṭisaraṇaṃ, tasmiṃ corikaṃ karonte ko paṭibāhissati, sallakkhehi, devāti. Tāta, mayhaṃ corameva dehīti. Athassa so aparampi udāharaṇaṃ āhari. Mahārāja, ekasmiṃ kāsigāme aññatarassa kulagharassa pacchimabhāge kakkhaḷā susumāranadī atthi, tassa ca kulassa ekova putto. So pitari kālakate mātaraṃ paṭijaggi. Tassa mātā anicchamānasseva ekaṃ kuladhītaraṃ ānesi. Sā pubbabhāge sassuṃ sampiyāyitvā pacchā puttadhītāhi vaḍḍhamānā taṃ nīharitukāmā ahosi. Tassā pana mātāpi tasmiṃyeva ghare vasati. Sā sāmikassa santike sassuyā nānappakāraṃ dosaṃ vatvā paribhinditvā ‘‘ahaṃ te mātaraṃ posetuṃ na sakkomi, mārehi na’’nti vatvā ‘‘manussamāraṇaṃ nāma bhāriyaṃ, kathaṃ naṃ māremī’’ti vutte ‘‘niddokkamanakāle naṃ mañcakeneva saddhiṃ gahetvā susumāranadiyaṃ khipissāma, atha naṃ susamārā khādissantī’’ti āha. ‘‘Tuyhaṃ pana mātā kaha’’nti? ‘‘Tassāyeva santike supatī’’ti. ‘‘Tena hi gaccha, tassā nipannamañcake rajjuṃ bandhitvā saññaṃ karohī’’ti. Sā tathā katvā ‘‘katā me saññā’’ti āha. Itaro ‘‘thokaṃ adhivāsehi, manussā tāva niddāyantū’’ti niddāyanto viya nipajjitvā gantvā taṃ rajjukaṃ bhariyāya mātu mañcake bandhitvā bhariyaṃ pabodhetvā ubhopi gantvā taṃ mañcakeneva saddhiṃ ukkhipitvā nadiyaṃ khipiṃsu. Tattha naṃ niddāyamānaṃ susumārā viddhaṃsetvā khādiṃsu.
सा पुनदिवसे मातु परिवत्तितभावं ञत्वा ‘‘सामि, मम माताव मारिता, इदानि तव मातरं मारेही’’ति वत्वा ‘‘तेन हि साधू’’ति वुत्ते ‘‘सुसाने चितकं कत्वा अग्गिम्हि नं पक्खिपित्वा मारेस्सामा’’ति आह। अथ नं निद्दायमानं उभोपि सुसानं नेत्वा ठपयिंसु। तत्थ सामिको भरियं आह ‘‘अग्गि ते आभतो’’ति? ‘‘पमुट्ठास्मि, सामी’’ति। ‘‘तेन हि गन्त्वा आनेही’’ति। ‘‘न सक्कोमि सामि, गन्तुं, तयि गतेपि ठातुं न सक्खिस्सामि, उभोपि मयं गच्छिस्सामा’’ति। तेसु गतेसु महल्लिका सीतवातेन पबोधिता सुसानभावं ञत्वा ‘‘इमे मं मारेतुकामा अग्गिअत्थाय गता’’ति च उपधारेत्वा ‘‘न मे बलं जानन्ती’’ति एकं मतकळेवरं गहेत्वा मञ्चके निपज्जापेत्वा उपरि पिलोतिकाय पटिच्छादेत्वा सयं पलायित्वा तत्थेव लेणगुहं पाविसि। इतरे अग्गिं आहरित्वा ‘‘महल्लिका’’ति सञ्ञाय कळेवरं झापेत्वा पक्कमिंसु। एकेन चोरेन तस्मिं गुहालेणे पुब्बे भण्डिका ठपिता, सो ‘‘तं गण्हिस्सामी’’ति आगन्त्वा महल्लिकं दिस्वा ‘‘एका यक्खिनी भविस्सति, भण्डिका मे अमनुस्सपरिग्गहिता’’ति एकं भूतवेज्जं आनेसि। वेज्जो मन्तं करोन्तो गुहं पाविसि।
Sā punadivase mātu parivattitabhāvaṃ ñatvā ‘‘sāmi, mama mātāva māritā, idāni tava mātaraṃ mārehī’’ti vatvā ‘‘tena hi sādhū’’ti vutte ‘‘susāne citakaṃ katvā aggimhi naṃ pakkhipitvā māressāmā’’ti āha. Atha naṃ niddāyamānaṃ ubhopi susānaṃ netvā ṭhapayiṃsu. Tattha sāmiko bhariyaṃ āha ‘‘aggi te ābhato’’ti? ‘‘Pamuṭṭhāsmi, sāmī’’ti. ‘‘Tena hi gantvā ānehī’’ti. ‘‘Na sakkomi sāmi, gantuṃ, tayi gatepi ṭhātuṃ na sakkhissāmi, ubhopi mayaṃ gacchissāmā’’ti. Tesu gatesu mahallikā sītavātena pabodhitā susānabhāvaṃ ñatvā ‘‘ime maṃ māretukāmā aggiatthāya gatā’’ti ca upadhāretvā ‘‘na me balaṃ jānantī’’ti ekaṃ matakaḷevaraṃ gahetvā mañcake nipajjāpetvā upari pilotikāya paṭicchādetvā sayaṃ palāyitvā tattheva leṇaguhaṃ pāvisi. Itare aggiṃ āharitvā ‘‘mahallikā’’ti saññāya kaḷevaraṃ jhāpetvā pakkamiṃsu. Ekena corena tasmiṃ guhāleṇe pubbe bhaṇḍikā ṭhapitā, so ‘‘taṃ gaṇhissāmī’’ti āgantvā mahallikaṃ disvā ‘‘ekā yakkhinī bhavissati, bhaṇḍikā me amanussapariggahitā’’ti ekaṃ bhūtavejjaṃ ānesi. Vejjo mantaṃ karonto guhaṃ pāvisi.
अथ नं सा आह ‘‘नाहं यक्खिनी, एहि उभोपि इमं धनं भाजेस्सामा’’ति। ‘‘कथं सद्दहितब्ब’’न्ति? ‘‘तव जिव्हं मम जिव्हाय ठपेही’’ति। सो तथा अकासि। अथस्स सा जिव्हं डंसित्वा छिन्दित्वा पातेसि। भूतवेज्जो ‘‘अद्धा एसा यक्खिनी’’ति जिव्हाय लोहितं पग्घरन्तिया विरवमानो पलायि। महल्लिका पुनदिवसे मट्ठसाटकं निवासेत्वा नानारतनभण्डिकं गहेत्वा घरं अगमासि। सुणिसा तं दिस्वा ‘‘कहं ते, अम्म, इदं लद्ध’’न्ति पुच्छि। ‘‘अम्म, एतस्मिं सुसाने दारुचितकाय झापिता एवरूपं लभन्ती’’ति। ‘‘अम्म, मयापि सक्का लद्धु’’न्ति। ‘‘मादिसी हुत्वा लभिस्ससी’’ति। सा लद्धभण्डिकलोभेन सामिकस्स कथेत्वा तत्थ अत्तानं झापेसि। अथ नं पुनदिवसे सामिको अपस्सन्तो ‘‘अम्म, इमायपि वेलाय त्वं आगता, सुणिसा ते नागच्छती’’ति आह। सा तं सुत्वा ‘‘अरे पापपुरिस, किं मता नाम आगच्छन्ती’’ति तं तज्जेत्वा गाथमाह –
Atha naṃ sā āha ‘‘nāhaṃ yakkhinī, ehi ubhopi imaṃ dhanaṃ bhājessāmā’’ti. ‘‘Kathaṃ saddahitabba’’nti? ‘‘Tava jivhaṃ mama jivhāya ṭhapehī’’ti. So tathā akāsi. Athassa sā jivhaṃ ḍaṃsitvā chinditvā pātesi. Bhūtavejjo ‘‘addhā esā yakkhinī’’ti jivhāya lohitaṃ paggharantiyā viravamāno palāyi. Mahallikā punadivase maṭṭhasāṭakaṃ nivāsetvā nānāratanabhaṇḍikaṃ gahetvā gharaṃ agamāsi. Suṇisā taṃ disvā ‘‘kahaṃ te, amma, idaṃ laddha’’nti pucchi. ‘‘Amma, etasmiṃ susāne dārucitakāya jhāpitā evarūpaṃ labhantī’’ti. ‘‘Amma, mayāpi sakkā laddhu’’nti. ‘‘Mādisī hutvā labhissasī’’ti. Sā laddhabhaṇḍikalobhena sāmikassa kathetvā tattha attānaṃ jhāpesi. Atha naṃ punadivase sāmiko apassanto ‘‘amma, imāyapi velāya tvaṃ āgatā, suṇisā te nāgacchatī’’ti āha. Sā taṃ sutvā ‘‘are pāpapurisa, kiṃ matā nāma āgacchantī’’ti taṃ tajjetvā gāthamāha –
५६.
56.
‘‘यमानयिं सोमनस्सं, मालिनिं चन्दनुस्सदं।
‘‘Yamānayiṃ somanassaṃ, māliniṃ candanussadaṃ;
सा मं घरा निच्छुभति, जातं सरणतो भय’’न्ति॥
Sā maṃ gharā nicchubhati, jātaṃ saraṇato bhaya’’nti.
तत्थ सोमनस्सन्ति सोमनस्सं उप्पादेत्वा। ‘‘सोमनस्सा’’तिपि पाठो, सोमनस्सवती हुत्वाति अत्थो। इदं वुत्तं होति – यमहं ‘‘इमं मे निस्साय पुत्तो पुत्तधीताहि वड्ढिस्सति, मञ्च महल्लिककाले पोसेस्सती’’ति मालिनिं चन्दनुस्सदं कत्वा अलङ्करित्वा सोमनस्सजाता आनेसिं। सा मं अज्ज घरा नीहरति, सरणतोयेव मे भयं उप्पन्नन्ति।
Tattha somanassanti somanassaṃ uppādetvā. ‘‘Somanassā’’tipi pāṭho, somanassavatī hutvāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yamahaṃ ‘‘imaṃ me nissāya putto puttadhītāhi vaḍḍhissati, mañca mahallikakāle posessatī’’ti māliniṃ candanussadaṃ katvā alaṅkaritvā somanassajātā ānesiṃ. Sā maṃ ajja gharā nīharati, saraṇatoyeva me bhayaṃ uppannanti.
‘‘महाराज, सुणिसा विय सस्सुया महाजनस्स राजा पटिसरणं, ततो भये उप्पन्ने किं सक्का कातुं, सल्लक्खेहि, देवा’’ति। तं सुत्वा राजा ‘‘तात, नाहं तया आनीतकारणानि जानामि, चोरमेव मे देही’’ति आह। सो ‘‘राजानं रक्खिस्सामी’’ति अपरम्पि उदाहरणं आहरि। देव, पुब्बे इमस्मिंयेव नगरे एको पुरिसो पत्थनं कत्वा पुत्तं लभि। सो पुत्तजातकाले ‘‘पुत्तो मे लद्धो’’ति सोमनस्सजातो तं पोसेत्वा वयप्पत्तकाले दारेन संयोजेत्वा अपरभागे जरं पत्वा कम्मं अधिट्ठातुं नासक्खि। अथ नं पुत्तो ‘‘त्वं कम्मं कातुं न सक्कोसि, इतो निक्खमा’’ति गेहतो नीहरि । सो किच्छेन कसिरेन जीविकं कप्पेन्तो परिदेवमानो गाथमाह –
‘‘Mahārāja, suṇisā viya sassuyā mahājanassa rājā paṭisaraṇaṃ, tato bhaye uppanne kiṃ sakkā kātuṃ, sallakkhehi, devā’’ti. Taṃ sutvā rājā ‘‘tāta, nāhaṃ tayā ānītakāraṇāni jānāmi, corameva me dehī’’ti āha. So ‘‘rājānaṃ rakkhissāmī’’ti aparampi udāharaṇaṃ āhari. Deva, pubbe imasmiṃyeva nagare eko puriso patthanaṃ katvā puttaṃ labhi. So puttajātakāle ‘‘putto me laddho’’ti somanassajāto taṃ posetvā vayappattakāle dārena saṃyojetvā aparabhāge jaraṃ patvā kammaṃ adhiṭṭhātuṃ nāsakkhi. Atha naṃ putto ‘‘tvaṃ kammaṃ kātuṃ na sakkosi, ito nikkhamā’’ti gehato nīhari . So kicchena kasirena jīvikaṃ kappento paridevamāno gāthamāha –
५७.
57.
‘‘येन जातेन नन्दिस्सं, यस्स च भवमिच्छिसं।
‘‘Yena jātena nandissaṃ, yassa ca bhavamicchisaṃ;
सो मं घरा निच्छुभति, जातं सरणतो भय’’न्ति॥
So maṃ gharā nicchubhati, jātaṃ saraṇato bhaya’’nti.
तत्थ सो मन्ति सो पुत्तो मं घरतो निच्छुभति नीहरति। स्वाहं भिक्खं चरित्वा दुक्खेन जीवामि, सरणतोयेव मे भयं उप्पन्नन्ति।
Tattha so manti so putto maṃ gharato nicchubhati nīharati. Svāhaṃ bhikkhaṃ caritvā dukkhena jīvāmi, saraṇatoyeva me bhayaṃ uppannanti.
‘‘महाराज, यथा पिता नाम महल्लको पटिबलेन पुत्तेन रक्खितब्बो, एवं सब्बोपि जनपदो रञ्ञा रक्खितब्बो, इदञ्च भयं उप्पज्जमानं सब्बसत्ते रक्खन्तस्स रञ्ञो सन्तिका उप्पन्नं, इमिना कारणेन ‘असुको नाम चोरो’ति जानाहि, देवा’’ति। ‘‘तात, नाहं कारणं वा अकारणं वा जानामि, चोरं वा मे देहि, त्वञ्ञेव वा चोरो होही’’ति एवं राजा पुनप्पुनं माणवं अनुयुञ्जि। अथ नं सो एवमाह ‘‘किं पन, महाराज, एकंसेन चोरगहणं रोचेथा’’ति? ‘‘आम, ताता’’ति। तेन हि ‘‘असुको च असुको च चोरो’’ति परिसमज्झे पकासेमीति। ‘‘एवं करोहि, ताता’’ति। सो तस्स वचनं सुत्वा ‘‘अयं राजा अत्तानं रक्खितुं न देति, गण्हिस्सामि दानि चोर’’न्ति सन्निपतिते महाजने आमन्तेत्वा इमा गाथा आह –
‘‘Mahārāja, yathā pitā nāma mahallako paṭibalena puttena rakkhitabbo, evaṃ sabbopi janapado raññā rakkhitabbo, idañca bhayaṃ uppajjamānaṃ sabbasatte rakkhantassa rañño santikā uppannaṃ, iminā kāraṇena ‘asuko nāma coro’ti jānāhi, devā’’ti. ‘‘Tāta, nāhaṃ kāraṇaṃ vā akāraṇaṃ vā jānāmi, coraṃ vā me dehi, tvaññeva vā coro hohī’’ti evaṃ rājā punappunaṃ māṇavaṃ anuyuñji. Atha naṃ so evamāha ‘‘kiṃ pana, mahārāja, ekaṃsena coragahaṇaṃ rocethā’’ti? ‘‘Āma, tātā’’ti. Tena hi ‘‘asuko ca asuko ca coro’’ti parisamajjhe pakāsemīti. ‘‘Evaṃ karohi, tātā’’ti. So tassa vacanaṃ sutvā ‘‘ayaṃ rājā attānaṃ rakkhituṃ na deti, gaṇhissāmi dāni cora’’nti sannipatite mahājane āmantetvā imā gāthā āha –
५८.
58.
‘‘सुणन्तु मे जानपदा, नेगमा च समागता।
‘‘Suṇantu me jānapadā, negamā ca samāgatā;
यतोदकं तदादित्तं, यतो खेमं ततो भयं॥
Yatodakaṃ tadādittaṃ, yato khemaṃ tato bhayaṃ.
५९.
59.
‘‘राजा विलुम्पते रट्ठं, ब्राह्मणो च पुरोहितो।
‘‘Rājā vilumpate raṭṭhaṃ, brāhmaṇo ca purohito;
अत्तगुत्ता विहरथ, जातं सरणतो भय’’न्ति॥
Attaguttā viharatha, jātaṃ saraṇato bhaya’’nti.
तत्थ यतोदकं तदादित्तन्ति यं उदकं तदेव आदित्तं। यतो खेमन्ति यतो राजतो खेमेन भवितब्बं, ततोव भयं उप्पन्नं। अत्थगुत्ता विहरथाति तुम्हे इदानि अनाथा जाता, अत्तानं मा विनासेथ, अत्तनाव गुत्ता हुत्वा अत्तनो सन्तकं धनधञ्ञं रक्खथ, राजा नाम महाजनस्स पटिसरणं, ततो तुम्हाकं भयं उप्पन्नं, राजा च पुरोहितो च विलोपखादकचोरा, सचे चोरे गण्हितुकामत्थ, इमे द्वे गहेत्वा कम्मकरणं करोथाति।
Tattha yatodakaṃ tadādittanti yaṃ udakaṃ tadeva ādittaṃ. Yato khemanti yato rājato khemena bhavitabbaṃ, tatova bhayaṃ uppannaṃ. Atthaguttā viharathāti tumhe idāni anāthā jātā, attānaṃ mā vināsetha, attanāva guttā hutvā attano santakaṃ dhanadhaññaṃ rakkhatha, rājā nāma mahājanassa paṭisaraṇaṃ, tato tumhākaṃ bhayaṃ uppannaṃ, rājā ca purohito ca vilopakhādakacorā, sace core gaṇhitukāmattha, ime dve gahetvā kammakaraṇaṃ karothāti.
ते तस्स कथं सुत्वा चिन्तयिंसु ‘‘अयं राजा रक्खणारहोपि समानो इदानि अञ्ञस्स उपरि दोसं आरोपेत्वा अत्तनो भण्डिकं सयमेव पोक्खरणियं ठपेत्वा चोरं परियेसापेति, इतो दानि पट्ठाय पुन चोरकम्मस्स अकरणत्थाय मारेम नं पापराजान’’न्ति। ते दण्डमुग्गरादिहत्था उट्ठाय तत्थेव राजानञ्च पुरोहितञ्च पोथेत्वा जीवितक्खयं पापेत्वा महासत्तं अभिसिञ्चित्वा रज्जे पतिट्ठपेसुं।
Te tassa kathaṃ sutvā cintayiṃsu ‘‘ayaṃ rājā rakkhaṇārahopi samāno idāni aññassa upari dosaṃ āropetvā attano bhaṇḍikaṃ sayameva pokkharaṇiyaṃ ṭhapetvā coraṃ pariyesāpeti, ito dāni paṭṭhāya puna corakammassa akaraṇatthāya mārema naṃ pāparājāna’’nti. Te daṇḍamuggarādihatthā uṭṭhāya tattheva rājānañca purohitañca pothetvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā mahāsattaṃ abhisiñcitvā rajje patiṭṭhapesuṃ.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘अनच्छरियं, उपासक, पथवियं पदसञ्जाननं, पोराणकपण्डिता एवं आकासे पदं सञ्जानिंसू’’ति वत्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने उपासको च पुत्तो च सोतापत्तिफले पतिट्ठिता। तदा पिता कस्सपो अहोसि, पदकुसलमाणवो पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘anacchariyaṃ, upāsaka, pathaviyaṃ padasañjānanaṃ, porāṇakapaṇḍitā evaṃ ākāse padaṃ sañjāniṃsū’’ti vatvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne upāsako ca putto ca sotāpattiphale patiṭṭhitā. Tadā pitā kassapo ahosi, padakusalamāṇavo pana ahameva ahosinti.
पदकुसलमाणवजातकवण्णना छट्ठा।
Padakusalamāṇavajātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४३२. पदकुसलमाणवजातकं • 432. Padakusalamāṇavajātakaṃ