| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
४. पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना
4. Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā
४४. चतुत्थसिक्खापदे – अप्पतिस्साति अप्पतिस्सवा। उपासकाति वुत्ते वचनम्पि न सोतुकामा; अनादराति अत्थो। अप्पतिस्सया वा अनीचवुत्तिनोति अत्थो। असभागवुत्तिकाति विसभागजीविका, यथा भिक्खूसु वत्तितब्बं; एवं अप्पवत्तवुत्तिनोति अत्थो।
44. Catutthasikkhāpade – appatissāti appatissavā. Upāsakāti vutte vacanampi na sotukāmā; anādarāti attho. Appatissayā vā anīcavuttinoti attho. Asabhāgavuttikāti visabhāgajīvikā, yathā bhikkhūsu vattitabbaṃ; evaṃ appavattavuttinoti attho.
४५. पदसो धम्मं वाचेय्याति एकतो पदं पदं धम्मं वाचेय्य; कोट्ठासं कोट्ठासं वाचेय्याति अत्थो। यस्मा पन तं कोट्ठासनामकं पदं चतुब्बिधं होति, तस्मा तं दस्सेतुं ‘‘पदं अनुपदं अन्वक्खरं अनुब्यञ्जन’’न्ति पदभाजनं वुत्तं। तत्थ पदन्ति एको गाथापादो अधिप्पेतो। अनुपदन्ति दुतियपादो। अन्वक्खरन्ति एकेकमक्खरं। अनुब्यञ्जनन्ति पुरिमब्यञ्जनेन सदिसं पच्छाब्यञ्जनं। यं किञ्चि वा एकमक्खरं अन्वक्खरं, अक्खरसमूहो अनुब्यञ्जनं, अक्खरानुब्यञ्जनसमूहो पदं। पठमपदं पदमेव, दुतियं अनुपदन्ति एवमेत्थ नानाकरणं वेदितब्बं।
45.Padaso dhammaṃ vāceyyāti ekato padaṃ padaṃ dhammaṃ vāceyya; koṭṭhāsaṃ koṭṭhāsaṃ vāceyyāti attho. Yasmā pana taṃ koṭṭhāsanāmakaṃ padaṃ catubbidhaṃ hoti, tasmā taṃ dassetuṃ ‘‘padaṃ anupadaṃ anvakkharaṃ anubyañjana’’nti padabhājanaṃ vuttaṃ. Tattha padanti eko gāthāpādo adhippeto. Anupadanti dutiyapādo. Anvakkharanti ekekamakkharaṃ. Anubyañjananti purimabyañjanena sadisaṃ pacchābyañjanaṃ. Yaṃ kiñci vā ekamakkharaṃ anvakkharaṃ, akkharasamūho anubyañjanaṃ, akkharānubyañjanasamūho padaṃ. Paṭhamapadaṃ padameva, dutiyaṃ anupadanti evamettha nānākaraṇaṃ veditabbaṃ.
इदानि पदं नाम एकतो पट्ठपेत्वा एकतो ओसापेन्तीति गाथाबन्धं धम्मं वाचेन्तो ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति एकमेकं पदं सामणेरेन सद्धिं एकतो आरभित्वा एकतोयेव निट्ठापेति। एवं वाचेन्तस्स पदगणनाय पाचित्तिया वेदितब्बा। अनुपदं नाम पाटेक्कं पट्ठपेत्वा एकतो ओसापेन्तीति थेरेन ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति वुत्ते सामणेरो तं पदं अपापुणित्वा ‘‘मनोसेट्ठा मनोमया’’ति दुतियपदं एकतो भणति, इमे पाटेक्कं पट्ठपेत्वा एकतो ओसापेन्ति नाम। एवं वाचेन्तस्सापि अनुपदगणनाय पाचित्तिया। अन्वक्खरं नाम रूपं अनिच्चन्ति वुच्चमानो ‘‘रू’’ति ओपातेतीति ‘‘रूपं अनिच्चन्ति भण सामणेरा’’ति वुच्चमानो रूकारमत्तमेव एकतो वत्वा तिट्ठति। एवं वाचेन्तस्सापि अन्वक्खरगणनाय पाचित्तिया। गाथाबन्धेपि च एस नयो लब्भतियेव। अनुब्यञ्जनं नाम रूपं अनिच्चन्ति वुच्चमानो वेदना अनिच्चाति सद्दं निच्छारेतीति ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनिच्चं, वेदना अनिच्चा’’ति इमं सुत्तं वाचयमानो थेरेन ‘‘रूपं अनिच्च’’न्ति वुच्चमानो सामणेरो सीघपञ्ञताय ‘‘वेदना अनिच्चा’’ति इमं अनिच्चपदं थेरस्स ‘‘रूपं अनिच्च’’न्ति एतेन अनिच्चपदेन सद्धिं एकतो भणन्तो वाचं निच्छारेति। एवं वाचेन्तस्सापि अनुब्यञ्जनगणनाय पाचित्तिया। अयं पनेत्थ सङ्खेपो – इमेसु पदादीसु यं यं एकतो भणति तेन तेन आपत्तिं आपज्जतीति।
Idāni padaṃ nāma ekato paṭṭhapetvā ekato osāpentīti gāthābandhaṃ dhammaṃ vācento ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti ekamekaṃ padaṃ sāmaṇerena saddhiṃ ekato ārabhitvā ekatoyeva niṭṭhāpeti. Evaṃ vācentassa padagaṇanāya pācittiyā veditabbā. Anupadaṃ nāma pāṭekkaṃ paṭṭhapetvā ekato osāpentīti therena ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti vutte sāmaṇero taṃ padaṃ apāpuṇitvā ‘‘manoseṭṭhā manomayā’’ti dutiyapadaṃ ekato bhaṇati, ime pāṭekkaṃ paṭṭhapetvā ekato osāpenti nāma. Evaṃ vācentassāpi anupadagaṇanāya pācittiyā. Anvakkharaṃ nāma rūpaṃ aniccantivuccamāno ‘‘rū’’ti opātetīti ‘‘rūpaṃ aniccanti bhaṇa sāmaṇerā’’ti vuccamāno rūkāramattameva ekato vatvā tiṭṭhati. Evaṃ vācentassāpi anvakkharagaṇanāya pācittiyā. Gāthābandhepi ca esa nayo labbhatiyeva. Anubyañjanaṃ nāma rūpaṃ aniccanti vuccamāno vedanā aniccāti saddaṃ nicchāretīti ‘‘rūpaṃ, bhikkhave, aniccaṃ, vedanā aniccā’’ti imaṃ suttaṃ vācayamāno therena ‘‘rūpaṃ anicca’’nti vuccamāno sāmaṇero sīghapaññatāya ‘‘vedanā aniccā’’ti imaṃ aniccapadaṃ therassa ‘‘rūpaṃ anicca’’nti etena aniccapadena saddhiṃ ekato bhaṇanto vācaṃ nicchāreti. Evaṃ vācentassāpi anubyañjanagaṇanāya pācittiyā. Ayaṃ panettha saṅkhepo – imesu padādīsu yaṃ yaṃ ekato bhaṇati tena tena āpattiṃ āpajjatīti.
बुद्धभासितोति सकलं विनयपिटकं अभिधम्मपिटकं धम्मपदं चरियापिटकं उदानं इतिवुत्तकं जातकं सुत्तनिपातो विमानवत्थु पेतवत्थु ब्रह्मजालादीनि च सुत्तानि। सावकभासितोति चतुपरिसपरियापन्नेहि सावकेहि भासितो अनङ्गणसम्मादिट्ठिअनुमानसुत्तचुळवेदल्लमहावेदल्लादिको। इसिभासितोति बाहिरपरिब्बाजकेहि भासितो सकलो परिब्बाजकवग्गो, बावरियस्स अन्तेवासिकानं सोळसन्नं ब्राह्मणानं पुच्छाति एवमादि। देवताभासितोति देवताहि भासितो; सो देवतासंयुत्तदेवपुत्तसंयुत्तमारसंयुत्तब्रह्मसंयुत्तसक्कसंयुत्तादिवसेन वेदितब्बो।
Buddhabhāsitoti sakalaṃ vinayapiṭakaṃ abhidhammapiṭakaṃ dhammapadaṃ cariyāpiṭakaṃ udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ suttanipāto vimānavatthu petavatthu brahmajālādīni ca suttāni. Sāvakabhāsitoti catuparisapariyāpannehi sāvakehi bhāsito anaṅgaṇasammādiṭṭhianumānasuttacuḷavedallamahāvedallādiko. Isibhāsitoti bāhiraparibbājakehi bhāsito sakalo paribbājakavaggo, bāvariyassa antevāsikānaṃ soḷasannaṃ brāhmaṇānaṃ pucchāti evamādi. Devatābhāsitoti devatāhi bhāsito; so devatāsaṃyuttadevaputtasaṃyuttamārasaṃyuttabrahmasaṃyuttasakkasaṃyuttādivasena veditabbo.
अत्थूपसञ्हितोति अट्ठकथानिस्सितो। धम्मूपसञ्हितोति पाळिनिस्सितो; उभयेनापि विवट्टूपनिस्सितमेव वदति। किञ्चापि विवट्टूपनिस्सितं वदति, तिस्सो सङ्गीतियो आरुळ्हधम्मंयेव पन पदसो वाचेन्तस्स आपत्ति । विवट्टूपनिस्सितेपि नानाभासावसेन गाथासिलोकबन्धादीहि अभिसङ्खते अनापत्ति। तिस्सो सङ्गीतियो अनारुळ्हेपि कुलुम्बसुत्तं राजोवादसुत्तं तिक्खिन्द्रियं चतुपरिवट्टं नन्दोपनन्दन्ति ईदिसे आपत्तियेव। अपलालदमनम्पि वुत्तं, महापच्चरियम्पन पटिसिद्धं। मेण्डकमिलिन्दपञ्हेसु थेरस्स सकपटिभाने अनापत्ति, यं रञ्ञो सञ्ञापनत्थं आहरित्वा वुत्तं, तत्थ आपत्ति। वण्णपिटकअङ्गुलिमालपिटकरट्ठपालगअजतआळवकगज्जितगुळ्हमग्गगुळ्हवेस्सन्तरगुळ्हविनयवेदल्लपिटकानि पन अबुद्धवचनानियेवाति वुत्तं। सीलूपदेसो नाम धम्मसेनापतिना वुत्तोति वदन्ति, तस्मिं आपत्तियेव। अञ्ञानिपि मग्गकथाआरम्मणकथाबुद्धिकदण्डक ञाणवत्थुअसुभकथादीनि अत्थि, तेसु सत्ततिंस बोधिपक्खियधम्मा विभत्ता, धुतङ्गपञ्हे पटिपदा विभत्ता; तस्मा तेसु आपत्तीति वुत्तं। महापच्चरियादीसु पन सङ्गीतिं अनारुळ्हेसु राजोवादतिक्खिन्द्रियचतुपरिवट्टनन्दोपनन्दकुलुम्बसुत्तेसुयेव आपत्तीति वत्वा अवसेसेसु यं बुद्धवचनतो आहरित्वा वुत्तं, तदेव आपत्तिवत्थु होति, न इतरन्ति अयमत्थो परिग्गहितो।
Atthūpasañhitoti aṭṭhakathānissito. Dhammūpasañhitoti pāḷinissito; ubhayenāpi vivaṭṭūpanissitameva vadati. Kiñcāpi vivaṭṭūpanissitaṃ vadati, tisso saṅgītiyo āruḷhadhammaṃyeva pana padaso vācentassa āpatti . Vivaṭṭūpanissitepi nānābhāsāvasena gāthāsilokabandhādīhi abhisaṅkhate anāpatti. Tisso saṅgītiyo anāruḷhepi kulumbasuttaṃ rājovādasuttaṃ tikkhindriyaṃ catuparivaṭṭaṃ nandopanandanti īdise āpattiyeva. Apalāladamanampi vuttaṃ, mahāpaccariyampana paṭisiddhaṃ. Meṇḍakamilindapañhesu therassa sakapaṭibhāne anāpatti, yaṃ rañño saññāpanatthaṃ āharitvā vuttaṃ, tattha āpatti. Vaṇṇapiṭakaaṅgulimālapiṭakaraṭṭhapālagaajataāḷavakagajjitaguḷhamaggaguḷhavessantaraguḷhavinayavedallapiṭakāni pana abuddhavacanāniyevāti vuttaṃ. Sīlūpadeso nāma dhammasenāpatinā vuttoti vadanti, tasmiṃ āpattiyeva. Aññānipi maggakathāārammaṇakathābuddhikadaṇḍaka ñāṇavatthuasubhakathādīni atthi, tesu sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā vibhattā, dhutaṅgapañhe paṭipadā vibhattā; tasmā tesu āpattīti vuttaṃ. Mahāpaccariyādīsu pana saṅgītiṃ anāruḷhesu rājovādatikkhindriyacatuparivaṭṭanandopanandakulumbasuttesuyeva āpattīti vatvā avasesesu yaṃ buddhavacanato āharitvā vuttaṃ, tadeva āpattivatthu hoti, na itaranti ayamattho pariggahito.
४८. एकतो उद्दिसापेन्तोति अनुपसम्पन्नेन सद्धिं एकतो उद्देसं गण्हन्तोपि एकतो वदति अनापत्तीति अत्थो।
48.Ekato uddisāpentoti anupasampannena saddhiṃ ekato uddesaṃ gaṇhantopi ekato vadati anāpattīti attho.
तत्रायं विनिच्छयो – उपसम्पन्नो च अनुपसम्पन्नो च निसीदित्वा उद्दिसापेन्ति। आचरियो निसिन्नानं भणामीति तेहि सद्धिं एकतो वदति, आचरियस्स आपत्ति। अनुपसम्पन्नेन सद्धिं गण्हन्तस्स अनापत्ति। द्वेपि ठिता गण्हन्ति, एसेव नयो। दहरभिक्खु निसिन्नो, सामणेरो ठितो, निसिन्नस्स भणामीति भणतो अनापत्ति। सचे दहरो तिट्ठति, इतरो निसीदति, ठितस्स भणामीति भणतोपि अनापत्ति। सचे बहूनं भिक्खूनं अन्तरे एको सामणेरो निसिन्नो होति, तस्मिं निसिन्ने पदसो धम्मं वाचेन्तस्स आचरियस्स अचित्तकापत्ति। सचे सामणेरो उपचारं मुञ्चित्वा ठितो वा निसिन्नो वा होति, येसं वाचेति, तेसु अपरियापन्नत्ता एकेन दिसाभागेन पलायनकगन्थं नाम गण्हातीति सङ्ख्यं गच्छति, तस्मा अनापत्ति। एकतो सज्झायं करोन्तोपि अनुपसम्पन्नेन सद्धिं उपसम्पन्नो एकतो सज्झायं करोन्तो तेन सद्धिंयेव भणति, अनापत्ति। अनुपसम्पन्नस्स सन्तिके उद्देसं गण्हन्तस्सपि तेन सद्धिं एकतो भणन्तस्स अनापत्ति। अयम्पि हि एकतो सज्झायं करोतिच्चेव सङ्ख्यं गच्छति।
Tatrāyaṃ vinicchayo – upasampanno ca anupasampanno ca nisīditvā uddisāpenti. Ācariyo nisinnānaṃ bhaṇāmīti tehi saddhiṃ ekato vadati, ācariyassa āpatti. Anupasampannena saddhiṃ gaṇhantassa anāpatti. Dvepi ṭhitā gaṇhanti, eseva nayo. Daharabhikkhu nisinno, sāmaṇero ṭhito, nisinnassa bhaṇāmīti bhaṇato anāpatti. Sace daharo tiṭṭhati, itaro nisīdati, ṭhitassa bhaṇāmīti bhaṇatopi anāpatti. Sace bahūnaṃ bhikkhūnaṃ antare eko sāmaṇero nisinno hoti, tasmiṃ nisinne padaso dhammaṃ vācentassa ācariyassa acittakāpatti. Sace sāmaṇero upacāraṃ muñcitvā ṭhito vā nisinno vā hoti, yesaṃ vāceti, tesu apariyāpannattā ekena disābhāgena palāyanakaganthaṃ nāma gaṇhātīti saṅkhyaṃ gacchati, tasmā anāpatti. Ekato sajjhāyaṃ karontopi anupasampannena saddhiṃ upasampanno ekato sajjhāyaṃ karonto tena saddhiṃyeva bhaṇati, anāpatti. Anupasampannassa santike uddesaṃ gaṇhantassapi tena saddhiṃ ekato bhaṇantassa anāpatti. Ayampi hi ekato sajjhāyaṃ karoticceva saṅkhyaṃ gacchati.
येभुय्येन पगुणं गन्थं भणन्तं ओपातेतीति सचे एकगाथाय एको पादो न आगच्छति, सेसं आगच्छति, अयं येभुय्येन पगुणगन्थो नाम। एतेन नयेन सुत्तेपि वेदितब्बो। तं ओपातेन्तस्स एवं भणाहीति एकतोपि भणन्तस्स अनापत्ति। ओसारेन्तं ओपातेतीति सुत्तं उच्चारेन्तं परिसमज्झे परिसङ्कमानं एवं वदेहीति तेन सद्धिं एकतोपि वदन्तस्स अनापत्ति। यं पन महापच्चरियादीसु ‘‘मया सद्धिं मा वदा’’ति वुत्तो यदि वदति, ‘‘अनापत्ती’’ति वुत्तं, तं महाअट्ठकथायं नत्थि, नत्थिभावोयेव चस्स युत्तो। कस्मा? किरियसमुट्ठानत्ता। इतरथा हि किरियाकिरियं भवेय्य। सेसं उत्तानत्थमेव।
Yebhuyyena paguṇaṃ ganthaṃ bhaṇantaṃ opātetīti sace ekagāthāya eko pādo na āgacchati, sesaṃ āgacchati, ayaṃ yebhuyyena paguṇagantho nāma. Etena nayena suttepi veditabbo. Taṃ opātentassa evaṃ bhaṇāhīti ekatopi bhaṇantassa anāpatti. Osārentaṃ opātetīti suttaṃ uccārentaṃ parisamajjhe parisaṅkamānaṃ evaṃ vadehīti tena saddhiṃ ekatopi vadantassa anāpatti. Yaṃ pana mahāpaccariyādīsu ‘‘mayā saddhiṃ mā vadā’’ti vutto yadi vadati, ‘‘anāpattī’’ti vuttaṃ, taṃ mahāaṭṭhakathāyaṃ natthi, natthibhāvoyeva cassa yutto. Kasmā? Kiriyasamuṭṭhānattā. Itarathā hi kiriyākiriyaṃ bhaveyya. Sesaṃ uttānatthameva.
पदसोधम्मसमुट्ठानं – वाचतो च वाचाचित्ततो च समुट्ठाति, किरियं, नोसञ्ञाविमोक्खं, अचित्तकं, पण्णत्तिवज्जं, वचीकम्मं, तिचित्तं, तिवेदनन्ति।
Padasodhammasamuṭṭhānaṃ – vācato ca vācācittato ca samuṭṭhāti, kiriyaṃ, nosaññāvimokkhaṃ, acittakaṃ, paṇṇattivajjaṃ, vacīkammaṃ, ticittaṃ, tivedananti.
पदसोधम्मसिक्खापदं चतुत्थं।
Padasodhammasikkhāpadaṃ catutthaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. मुसावादवग्गो • 1. Musāvādavaggo
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ४. पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना • 4. Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / ४. पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना • 4. Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / ४. पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना • 4. Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / ४. पदसोधम्मसिक्खापदं • 4. Padasodhammasikkhāpadaṃ
