| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
४. पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना
4. Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā
पदसो धम्मं वाचेय्याति एकतो पदं पदं धम्मं वाचेय्य, कोट्ठासं कोट्ठासं वाचेय्याति अत्थो। यस्मा न केवलं तिस्सो सङ्गीतियो आरुळ्हधम्मंयेव पदसो वाचेन्तस्स आपत्ति, तस्मा ‘‘सङ्गीतित्तयं अनारुळ्हम्पी’’तिआदि वुत्तं। आदि-सद्देन (पाचि॰ अट्ठ॰ ४५) सीलूपदेस धुतङ्गपञ्हआरम्मणकथा बुद्धिकदण्डकञ्ञाणवत्थुअसुभकथादीनं गहणं। मेण्डकमिलिन्दपञ्हेसु थेरस्स सकप्पटिभाने अनापत्ति। यं रञ्ञो सञ्ञापनत्थं आहरित्वा वुत्तं, तत्थ आपत्ति। वण्णपिटकअङ्गुलिमालपिटकरट्ठपालगज्जितआळवकगज्जितगूळ्हमग्गगूळ्हवेस्सन्तरगूळ्हविनयवेदल्लपिटकादीनि पन अबुद्धवचनानियेव।
Padaso dhammaṃ vāceyyāti ekato padaṃ padaṃ dhammaṃ vāceyya, koṭṭhāsaṃ koṭṭhāsaṃ vāceyyāti attho. Yasmā na kevalaṃ tisso saṅgītiyo āruḷhadhammaṃyeva padaso vācentassa āpatti, tasmā ‘‘saṅgītittayaṃ anāruḷhampī’’tiādi vuttaṃ. Ādi-saddena (pāci. aṭṭha. 45) sīlūpadesa dhutaṅgapañhaārammaṇakathā buddhikadaṇḍakaññāṇavatthuasubhakathādīnaṃ gahaṇaṃ. Meṇḍakamilindapañhesu therassa sakappaṭibhāne anāpatti. Yaṃ rañño saññāpanatthaṃ āharitvā vuttaṃ, tattha āpatti. Vaṇṇapiṭakaaṅgulimālapiṭakaraṭṭhapālagajjitaāḷavakagajjitagūḷhamaggagūḷhavessantaragūḷhavinayavedallapiṭakādīni pana abuddhavacanāniyeva.
यस्मा पन तं पदं चतुब्बिधं होति, तस्मा तं दस्सेतुं ‘‘पदानुपदअन्वक्खरानुब्यञ्जनेसू’’ति वुत्तं। तत्थ पदन्ति एको गाथापादो अधिप्पेतो। अनुपदन्ति दुतियपादो। अन्वक्खरन्ति एकेकं अक्खरं। अनुब्यञ्जनन्ति पुरिमब्यञ्जनेन सदिसं पच्छाब्यञ्जनं। यं किञ्चि वा एकं अक्खरं अन्वक्खरं। अक्खरसमूहो अनुब्यञ्जनं। अक्खरानुब्यञ्जनसमूहो पदं। पठमं पदं पदमेव, दुतियं अनुपदन्ति एवमेत्थ नानाकरणं वेदितब्बं। एतेसु पदादीसु यं कञ्चि कोट्ठासं भिक्खुञ्च भिक्खुनिञ्च ठपेत्वा अवसेसपुग्गलेहि सद्धिं एकतो भणन्तस्स पदादिगणनाय पाचित्तियन्ति सम्बन्धो।
Yasmā pana taṃ padaṃ catubbidhaṃ hoti, tasmā taṃ dassetuṃ ‘‘padānupadaanvakkharānubyañjanesū’’ti vuttaṃ. Tattha padanti eko gāthāpādo adhippeto. Anupadanti dutiyapādo. Anvakkharanti ekekaṃ akkharaṃ. Anubyañjananti purimabyañjanena sadisaṃ pacchābyañjanaṃ. Yaṃ kiñci vā ekaṃ akkharaṃ anvakkharaṃ. Akkharasamūho anubyañjanaṃ. Akkharānubyañjanasamūho padaṃ. Paṭhamaṃ padaṃ padameva, dutiyaṃ anupadanti evamettha nānākaraṇaṃ veditabbaṃ. Etesu padādīsu yaṃ kañci koṭṭhāsaṃ bhikkhuñca bhikkhuniñca ṭhapetvā avasesapuggalehi saddhiṃ ekato bhaṇantassa padādigaṇanāya pācittiyanti sambandho.
एत्थ गाथाबन्धेसु (पाचि॰ अट्ठ॰ ४५) ताव ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति (ध॰ प॰ १, २) एकमेकं पदं सामणेरेन सद्धिं एकतो आरभित्वा एकतोयेव निट्ठापेन्तस्स पदगणनाय पाचित्तियं। थेरेन ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति वुत्ते तं पदं अपापुणित्वा ‘‘मनोसेट्ठा मनोमया’’ति वचनकाले पत्तेन सामणेरेन एकतो भणन्तस्स अनुपदगणनाय। ‘‘रूपं अनिच्च’’न्तिआदि (म॰ नि॰ १.३५३, ३५६) वचनकाले तेन सद्धिं ‘‘रू’’ कारमत्तमेव वाचेन्तस्स अन्वक्खरगणनाय। एस नयो गाथाबन्धेपि। ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनिच्चं, वेदना अनिच्चा’’ति (म॰ नि॰ १.३५३, ३५६) इमं सुत्तं वाचयमानो थेरेन ‘‘रूपं अनिच्च’’न्ति वुच्चमाने सामणेरो सीघपञ्ञताय ‘‘वेदना अनिच्चा’’ति इमं अनिच्चपदं थेरस्स ‘‘रूपं अनिच्च’’न्ति एतेन अनिच्चपदेन सद्धिं एकतो भणन्तो वाचं निच्छारेति, एवं वाचेन्तस्स अनुब्यञ्जनगणनाय पाचित्तियन्ति वेदितब्बं।
Ettha gāthābandhesu (pāci. aṭṭha. 45) tāva ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti (dha. pa. 1, 2) ekamekaṃ padaṃ sāmaṇerena saddhiṃ ekato ārabhitvā ekatoyeva niṭṭhāpentassa padagaṇanāya pācittiyaṃ. Therena ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti vutte taṃ padaṃ apāpuṇitvā ‘‘manoseṭṭhā manomayā’’ti vacanakāle pattena sāmaṇerena ekato bhaṇantassa anupadagaṇanāya. ‘‘Rūpaṃ anicca’’ntiādi (ma. ni. 1.353, 356) vacanakāle tena saddhiṃ ‘‘rū’’ kāramattameva vācentassa anvakkharagaṇanāya. Esa nayo gāthābandhepi. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, aniccaṃ, vedanā aniccā’’ti (ma. ni. 1.353, 356) imaṃ suttaṃ vācayamāno therena ‘‘rūpaṃ anicca’’nti vuccamāne sāmaṇero sīghapaññatāya ‘‘vedanā aniccā’’ti imaṃ aniccapadaṃ therassa ‘‘rūpaṃ anicca’’nti etena aniccapadena saddhiṃ ekato bhaṇanto vācaṃ nicchāreti, evaṃ vācentassa anubyañjanagaṇanāya pācittiyanti veditabbaṃ.
तिकपाचित्तियन्ति अनुपसम्पन्ने अनुपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकउपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन तीणि पाचित्तियानि। अनुपसम्पन्नेन सद्धिं एकतो उद्देसग्गहणे एकतो भणन्तस्स अनापत्तीति सम्बन्धो। एस नयो ‘‘सज्झायकरणे, तस्स सन्तिके उद्देसग्गहणे’’ति एत्थापि। तत्रायं विनिच्छयो – उपसम्पन्नो च अनुपसम्पन्नो च निसीदित्वा उद्दिसापेन्ति। आचरियो ‘‘निसिन्नानं भणामी’’ति तेहि सद्धिं एकतो वदति, आचरियस्सेव आपत्ति। अनुपसम्पन्नेन सद्धिं गण्हन्तस्स अनापत्ति। द्वेपि ठिता गण्हन्ति, एसेव नयो। दहरभिक्खु निसिन्नो, सामणेरो ठितो, ‘‘निसिन्नस्स भणामी’’ति भणतो अनापत्ति। सचे दहरो तिट्ठति, इतरो निसीदति, ‘‘ठितस्स भणामी’’ति भणतोपि अनापत्ति। सचे बहूनं भिक्खूनं अन्तरे एको सामणेरो निसिन्नो होति, तस्मिं निसिन्ने पदसो धम्मं वाचेन्तस्स अचित्तका आपत्ति। सचे सामणेरो उपचारं मुञ्चित्वा ठितो वा निसिन्नो वा होति, येसं वाचेति, तेसु अपरियापन्नत्ता एकेन दिसाभागेन पलायनकगन्थं नाम गण्हातीति सङ्खं गच्छति, तस्मा अनापत्ति।
Tikapācittiyanti anupasampanne anupasampannasaññivematikaupasampannasaññīnaṃ vasena tīṇi pācittiyāni. Anupasampannena saddhiṃ ekato uddesaggahaṇe ekato bhaṇantassa anāpattīti sambandho. Esa nayo ‘‘sajjhāyakaraṇe, tassa santike uddesaggahaṇe’’ti etthāpi. Tatrāyaṃ vinicchayo – upasampanno ca anupasampanno ca nisīditvā uddisāpenti. Ācariyo ‘‘nisinnānaṃ bhaṇāmī’’ti tehi saddhiṃ ekato vadati, ācariyasseva āpatti. Anupasampannena saddhiṃ gaṇhantassa anāpatti. Dvepi ṭhitā gaṇhanti, eseva nayo. Daharabhikkhu nisinno, sāmaṇero ṭhito, ‘‘nisinnassa bhaṇāmī’’ti bhaṇato anāpatti. Sace daharo tiṭṭhati, itaro nisīdati, ‘‘ṭhitassa bhaṇāmī’’ti bhaṇatopi anāpatti. Sace bahūnaṃ bhikkhūnaṃ antare eko sāmaṇero nisinno hoti, tasmiṃ nisinne padaso dhammaṃ vācentassa acittakā āpatti. Sace sāmaṇero upacāraṃ muñcitvā ṭhito vā nisinno vā hoti, yesaṃ vāceti, tesu apariyāpannattā ekena disābhāgena palāyanakaganthaṃ nāma gaṇhātīti saṅkhaṃ gacchati, tasmā anāpatti.
सज्झायकरणेति अनुपसम्पन्नेन सद्धिं एकतो सज्झायकरणे। तस्स सन्तिके उद्देसग्गहणेति अनुपसम्पन्नस्स सन्तिके उद्देसग्गहणे। येभुय्येन पगुणगन्थं भणन्तस्साति सचे एकगाथाय एको पादो नागच्छति, अवसेसा आगच्छन्ति, अयं येभुय्येन पगुणगन्थो नाम। एतेन नयेन सुत्तेपि वेदितब्बो, तं भणन्तस्स। ओसारेन्तस्स चाति परिसामज्झे सुत्तं उच्चारेन्तस्स च।
Sajjhāyakaraṇeti anupasampannena saddhiṃ ekato sajjhāyakaraṇe. Tassa santike uddesaggahaṇeti anupasampannassa santike uddesaggahaṇe. Yebhuyyena paguṇaganthaṃ bhaṇantassāti sace ekagāthāya eko pādo nāgacchati, avasesā āgacchanti, ayaṃ yebhuyyena paguṇagantho nāma. Etena nayena suttepi veditabbo, taṃ bhaṇantassa. Osārentassa cāti parisāmajjhe suttaṃ uccārentassa ca.
पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
