| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
४. पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना
4. Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā
४५-६. सब्बमेतं पदसो धम्मो नामाति एत्थ धम्मो नाम बुद्धभासितोति एवं सम्बन्धो। अक्खरसमूहोति असमत्तपदे। पच्चेकबुद्धभासितं बुद्धभासिते एव। अनुपासकगहट्ठेहि भासितो इसिभासितादिसङ्गहं गच्छतीति वेदितब्बं। कत्थचि पोत्थके ‘‘देवताभासितो’’ति पदं नत्थि, यत्थ अत्थि, सा पाळि। गाथाबन्धेपि च एस नयोति एकमेव अक्खरं वत्वा ठानं लब्भति एव। ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदिसुत्तं भणापियमानो एकारं वत्वा तिट्ठति चे, अन्वक्खरेन पाचित्तियं, अपरिपुण्णपदं वत्वा ठिते अनुब्यञ्जनेन। पदेसु एकं पठमपदं विरुज्झति चे, अनुपदेन पाचित्तियं। अट्ठकथानिस्सितोति अट्ठकथानिस्सितवसेन ठितो। पुब्बे पकतिभासाय वुत्तं अट्ठकथं सन्धाय। पाळिनिस्सितोति पाळियं एवागतो। मग्गकथादीनिपि पकरणानि।
45-6.Sabbametaṃpadaso dhammo nāmāti ettha dhammo nāma buddhabhāsitoti evaṃ sambandho. Akkharasamūhoti asamattapade. Paccekabuddhabhāsitaṃ buddhabhāsite eva. Anupāsakagahaṭṭhehi bhāsito isibhāsitādisaṅgahaṃ gacchatīti veditabbaṃ. Katthaci potthake ‘‘devatābhāsito’’ti padaṃ natthi, yattha atthi, sā pāḷi. Gāthābandhepi ca esa nayoti ekameva akkharaṃ vatvā ṭhānaṃ labbhati eva. ‘‘Evaṃ me suta’’ntiādisuttaṃ bhaṇāpiyamāno ekāraṃ vatvā tiṭṭhati ce, anvakkharena pācittiyaṃ, aparipuṇṇapadaṃ vatvā ṭhite anubyañjanena. Padesu ekaṃ paṭhamapadaṃ virujjhati ce, anupadena pācittiyaṃ. Aṭṭhakathānissitoti aṭṭhakathānissitavasena ṭhito. Pubbe pakatibhāsāya vuttaṃ aṭṭhakathaṃ sandhāya. Pāḷinissitoti pāḷiyaṃ evāgato. Maggakathādīnipi pakaraṇāni.
४८. उपचारन्ति द्वादसहत्थं। ‘‘ओपातेतीति एकतो भणति समागच्छती’’ति लिखितं। किञ्चापि अपलालदमनम्पि सीलुपदेसोपि भगवतो काले उप्पन्नो, अथ खो तेसु यं यं बुद्धवचनतो आहरित्वा वुत्तं, तं तदेव आपत्तिवत्थु होतीति विञ्ञापनत्थं महाअट्ठकथायं ‘‘वदन्ती’’ति वचनेहि सिथिलं कतं। बुद्धवचनतो आहरित्वा वुत्तस्स बहुलताय तब्बहुलनयेन तेसु आपत्ति वुत्ता, तस्मा महापच्चरियं तस्साधिप्पायो पकासितोति अत्थो। ‘‘सब्बेसमेव वचनन्ति अपरे’’ति वुत्तं। सचे आचरियो ठितो निसिन्नानं पाठं देति, ‘‘न ठितो निसिन्नस्स धम्मं देसेस्सामी’’ति वुत्तापत्तिं नापज्जतीति एके। तेसम्पि पाठदानं धम्मदेसनतो न अञ्ञन्ति तं न युत्तं, छत्तपाणिकादीनं पाठदानेन अनापत्तिप्पसङ्गतो, आपत्तिभावो च सिद्धो। वुत्तञ्हेतं –
48.Upacāranti dvādasahatthaṃ. ‘‘Opātetīti ekato bhaṇati samāgacchatī’’ti likhitaṃ. Kiñcāpi apalāladamanampi sīlupadesopi bhagavato kāle uppanno, atha kho tesu yaṃ yaṃ buddhavacanato āharitvā vuttaṃ, taṃ tadeva āpattivatthu hotīti viññāpanatthaṃ mahāaṭṭhakathāyaṃ ‘‘vadantī’’ti vacanehi sithilaṃ kataṃ. Buddhavacanato āharitvā vuttassa bahulatāya tabbahulanayena tesu āpatti vuttā, tasmā mahāpaccariyaṃ tassādhippāyo pakāsitoti attho. ‘‘Sabbesameva vacananti apare’’ti vuttaṃ. Sace ācariyo ṭhito nisinnānaṃ pāṭhaṃ deti, ‘‘na ṭhito nisinnassa dhammaṃ desessāmī’’ti vuttāpattiṃ nāpajjatīti eke. Tesampi pāṭhadānaṃ dhammadesanato na aññanti taṃ na yuttaṃ, chattapāṇikādīnaṃ pāṭhadānena anāpattippasaṅgato, āpattibhāvo ca siddho. Vuttañhetaṃ –
‘‘उभो अत्थं न जानन्ति, उभो धम्मं न पस्सरे।
‘‘Ubho atthaṃ na jānanti, ubho dhammaṃ na passare;
यो चायं मन्तं वाचेति, यो चाधम्मेनधीयती’’ति॥ (पाचि॰ ६४७)।
Yo cāyaṃ mantaṃ vāceti, yo cādhammenadhīyatī’’ti. (pāci. 647);
एत्थ अधीयतीति अत्थो, तस्मा पाठदानम्पि धम्मदेसनाव। सेखियट्ठकथायं (पाचि॰ अट्ठ॰ ६३४) ‘‘धम्मपरिच्छेदो पनेत्थ पदसोधम्मे वुत्तनयेन वेदितब्बो’’ति वुत्तं , तस्मा अयमेव धम्मो सब्बत्थ धम्मपटिसंयुत्तसिक्खापदेसु वेदितब्बो। यदि एवं सङ्खारभासादिवसेन चित्तधम्मं देसेन्तस्स सेखियवसेन अनापत्ति सिया, ततो छपकजातकविरोधो। तत्थ मन्तानं बाहिरगन्थत्ताति चे? न, तदधिप्पायाजाननतो। अयञ्हि तत्थ अधिप्पायो ‘‘बाहिरकगन्थसङ्खातम्पि मन्तं उच्चे आसने निसिन्नस्स वाचेतुं मे भिक्खवे अमनापं, पगेव धम्मं देसेतु’’न्ति। ‘‘तदापि मे, भिक्खवे, अमनापं नीचे आसने निसीदित्वा उच्चे आसने निसिन्नस्स मन्तं वाचेतुं, किमङ्गं पन एतरहि…पे॰… धम्मं देसेतु’’न्ति (पाचि॰ ६४७) हि अयं पाळि यथावुत्तमेव अधिप्पायं दीपेति, न अञ्ञं। तेनेव ‘‘मन्तं वाचेतुं धम्मं देसेतु’’न्ति वचनभेदो कतो। अञ्ञथा उभयत्थ ‘‘धम्मं देसेतु’’मिच्चेव वत्तब्बन्ति।
Ettha adhīyatīti attho, tasmā pāṭhadānampi dhammadesanāva. Sekhiyaṭṭhakathāyaṃ (pāci. aṭṭha. 634) ‘‘dhammaparicchedo panettha padasodhamme vuttanayena veditabbo’’ti vuttaṃ , tasmā ayameva dhammo sabbattha dhammapaṭisaṃyuttasikkhāpadesu veditabbo. Yadi evaṃ saṅkhārabhāsādivasena cittadhammaṃ desentassa sekhiyavasena anāpatti siyā, tato chapakajātakavirodho. Tattha mantānaṃ bāhiraganthattāti ce? Na, tadadhippāyājānanato. Ayañhi tattha adhippāyo ‘‘bāhirakaganthasaṅkhātampi mantaṃ ucce āsane nisinnassa vācetuṃ me bhikkhave amanāpaṃ, pageva dhammaṃ desetu’’nti. ‘‘Tadāpi me, bhikkhave, amanāpaṃ nīce āsane nisīditvā ucce āsane nisinnassa mantaṃ vācetuṃ, kimaṅgaṃ pana etarahi…pe… dhammaṃ desetu’’nti (pāci. 647) hi ayaṃ pāḷi yathāvuttameva adhippāyaṃ dīpeti, na aññaṃ. Teneva ‘‘mantaṃ vācetuṃ dhammaṃ desetu’’nti vacanabhedo kato. Aññathā ubhayattha ‘‘dhammaṃ desetu’’micceva vattabbanti.
मया सद्धिं मा वदातिआदिम्हि पन अनुगण्ठिपदे एवं वुत्तो ‘‘सचे भिक्खु सामणेरेन सद्धिं वत्तुकामो, तथा सामणेरोपि भिक्खुना सद्धिं वत्तुकामो सहसा ओपातेति, ‘येभुय्येन पगुणं गन्थं भणन्तं ओपातेती’’तिआदीसु विय अनापत्ति, न हि एत्तावता भिक्खु सामणेरस्स उद्दिसति नाम होति। यस्मा महाअट्ठकथायं नत्थि, तस्मापि युत्तमेवेतं। सचे तत्थ विचारेत्वा पटिक्खित्तं सिया आपत्ति, किरियाकिरियञ्च नापज्जति। कस्मा? यस्मा चित्तेन एकतो वत्तुकामो, अथ खो नं ‘एकतो मा वदा’ति पटिक्खिपित्वापि एकतो वदन्तो आपज्जति। अवत्तुकामस्स सहसा विरज्झित्वा एकतो वदन्तस्स अनापत्ति, तेन वुत्तं ‘मया सद्धिं मा वदाति वुत्तो यदि वदति, अनापत्ती’ति। तथापि आचरियानं मतिमनुवत्तन्तेन एवरूपेसु ठानेसु यथावुत्तनयेनेव पटिपज्जितब्बं। कस्मा? यस्मा महाअट्ठकथायं नत्थि, नत्थिभावतोयेव आपत्ति। सचे तत्थ अनापत्तिअवचनं न सम्भवति अयमट्ठानत्ता’’ति।
Mayāsaddhiṃ mā vadātiādimhi pana anugaṇṭhipade evaṃ vutto ‘‘sace bhikkhu sāmaṇerena saddhiṃ vattukāmo, tathā sāmaṇeropi bhikkhunā saddhiṃ vattukāmo sahasā opāteti, ‘yebhuyyena paguṇaṃ ganthaṃ bhaṇantaṃ opātetī’’tiādīsu viya anāpatti, na hi ettāvatā bhikkhu sāmaṇerassa uddisati nāma hoti. Yasmā mahāaṭṭhakathāyaṃ natthi, tasmāpi yuttamevetaṃ. Sace tattha vicāretvā paṭikkhittaṃ siyā āpatti, kiriyākiriyañca nāpajjati. Kasmā? Yasmā cittena ekato vattukāmo, atha kho naṃ ‘ekato mā vadā’ti paṭikkhipitvāpi ekato vadanto āpajjati. Avattukāmassa sahasā virajjhitvā ekato vadantassa anāpatti, tena vuttaṃ ‘mayā saddhiṃ mā vadāti vutto yadi vadati, anāpattī’ti. Tathāpi ācariyānaṃ matimanuvattantena evarūpesu ṭhānesu yathāvuttanayeneva paṭipajjitabbaṃ. Kasmā? Yasmā mahāaṭṭhakathāyaṃ natthi, natthibhāvatoyeva āpatti. Sace tattha anāpattiavacanaṃ na sambhavati ayamaṭṭhānattā’’ti.
तत्रायं विचारणा – ‘‘मया सद्धिं मा वदा’’ति वुत्तो यदि वदति, भिक्खुनो अनापत्तीति युत्तमेतं भिक्खुनो वत्तुकामतायाभावतो, भावेपि सज्झायकरणादीसु तीसु अनापत्तितो च। अथ सामणेरेन ब्यत्तताय ‘‘मया सद्धिं मा वदा’’ति वुत्तो भिक्खु अब्यत्तताय वदति, आपत्ति एव वत्तुकामतासब्भावतो। सहसा चे वदति, अनापत्ति तदभावतो। सचे भिक्खु एवं ‘‘मया सद्धिं मा वदा’’ति वत्वा तेन सद्धिं सयं वदति, आपत्ति एव। न हि एतं सिक्खापदं किरियाकिरियं। यदि एतं सिक्खापदं किरियाकिरियं भवेय्य, युत्तं। तत्थ अनापत्तीति अधिप्पायो। महापच्चरियं इमिनाव अधिप्पायेन ‘‘मया सद्धिं मा वदा’’ति वुत्तं सिया। न हि सामणेरस्स किरिया इध पमाणन्ति, इमस्मिं पन अधिप्पाये वुत्ते अतियुत्तंवाति अत्थो। अक्खरत्थो ब्यञ्जनत्थो। किञ्चापि ‘‘यञ्च पदं यञ्च अनुपदं यञ्च अन्वक्खरं यञ्च अनुब्यञ्जनं, सब्बमेतं पदसोधम्मो नामा’’ति वुत्तं, तथापि ‘‘पदेन वाचेति, पदे पदे आपत्ति पाचित्तियस्स, अक्खराय वाचेति, अक्खरक्खराय आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति इदमेव द्वयं योजितं, तं कस्माति चे? पदेन अनुपदअनुब्यञ्जनानं सङ्गहितत्ता। वुत्तञ्हेतं ‘‘अनुपदन्ति दुतियपादो। अनुब्यञ्जनन्ति पुरिमब्यञ्जनेन सदिसं पच्छाब्यञ्जन’’न्ति (पाचि॰ अट्ठ॰ ४५), तस्मा अनुपदेकदेसमत्तमेव अनुब्यञ्जनन्ति सिद्धं। ‘‘अक्खरानुब्यञ्जनसमूहो पद’’न्ति च वुत्तत्ता पदमत्तमेव वत्तब्बं तेन अनुपदादित्तयग्गहणतोति चे? न वत्तब्बं वचनविसेसतो। पदेन वाचेन्तो हि पदे वा अनुपदे वा अनुब्यञ्जने वा आपत्तिं आपज्जति। न अक्खरेन। अक्खरेन वाचेन्तो पन पदादीसु अञ्ञतरस्मिं आपज्जति। न हि ‘‘वरो वरञ्ञू वरदो वराहरो’’तिआदिम्हि पठमं व-कारं वाचेन्तो दुतियादिव-कारे ओपातेति, पठमं रो-कारं वाचेन्तो दुतियरो-कारे ओपातेति, पठमं र-कारं वाचेन्तो दुतियर-कारे ओपातेति, आपत्ति पाचित्तियस्साति सम्भवति। अनुब्यञ्जनानुलोमतो सम्भवति एवाति चे? न, ‘‘पदे पदे आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति इमिना विरुद्धत्ता। इदञ्हि वचनं एकस्मिं पदे एका आपत्तीति दीपेति। ‘‘रूपं अनिच्चन्ति वुच्चमानो रूति ओपातेती’’ति वचनतो सकलं पादं वाचेन्तस्स पठमअक्खरमत्ते एकतो वुत्ते आपत्तीति सिद्धन्ति चे? न, ‘‘अक्खरक्खराय आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति इमिना विरुद्धत्ता, तस्मा रूति ओपातेतीति वत्तुं असम्भवतो रू-कारस्स यथावुत्तधम्मपरियापन्नभावसिद्धितो तं अवत्वा केवलं अक्खराय वाचेन्तस्स यथावुत्तधम्मपरियापन्नअक्खरभावदस्सनत्थं ‘‘रूपं अनिच्चन्ति वुच्चमानो’’ति वुत्तं, वचनसिलिट्ठतावसेन वा अनुब्यञ्जने वेदनावचनं वियाति वेदितब्बं।
Tatrāyaṃ vicāraṇā – ‘‘mayā saddhiṃ mā vadā’’ti vutto yadi vadati, bhikkhuno anāpattīti yuttametaṃ bhikkhuno vattukāmatāyābhāvato, bhāvepi sajjhāyakaraṇādīsu tīsu anāpattito ca. Atha sāmaṇerena byattatāya ‘‘mayā saddhiṃ mā vadā’’ti vutto bhikkhu abyattatāya vadati, āpatti eva vattukāmatāsabbhāvato. Sahasā ce vadati, anāpatti tadabhāvato. Sace bhikkhu evaṃ ‘‘mayā saddhiṃ mā vadā’’ti vatvā tena saddhiṃ sayaṃ vadati, āpatti eva. Na hi etaṃ sikkhāpadaṃ kiriyākiriyaṃ. Yadi etaṃ sikkhāpadaṃ kiriyākiriyaṃ bhaveyya, yuttaṃ. Tattha anāpattīti adhippāyo. Mahāpaccariyaṃ imināva adhippāyena ‘‘mayā saddhiṃ mā vadā’’ti vuttaṃ siyā. Na hi sāmaṇerassa kiriyā idha pamāṇanti, imasmiṃ pana adhippāye vutte atiyuttaṃvāti attho. Akkharattho byañjanattho. Kiñcāpi ‘‘yañca padaṃ yañca anupadaṃ yañca anvakkharaṃ yañca anubyañjanaṃ, sabbametaṃ padasodhammo nāmā’’ti vuttaṃ, tathāpi ‘‘padena vāceti, pade pade āpatti pācittiyassa, akkharāya vāceti, akkharakkharāya āpatti pācittiyassā’’ti idameva dvayaṃ yojitaṃ, taṃ kasmāti ce? Padena anupadaanubyañjanānaṃ saṅgahitattā. Vuttañhetaṃ ‘‘anupadanti dutiyapādo. Anubyañjananti purimabyañjanena sadisaṃ pacchābyañjana’’nti (pāci. aṭṭha. 45), tasmā anupadekadesamattameva anubyañjananti siddhaṃ. ‘‘Akkharānubyañjanasamūho pada’’nti ca vuttattā padamattameva vattabbaṃ tena anupadādittayaggahaṇatoti ce? Na vattabbaṃ vacanavisesato. Padena vācento hi pade vā anupade vā anubyañjane vā āpattiṃ āpajjati. Na akkharena. Akkharena vācento pana padādīsu aññatarasmiṃ āpajjati. Na hi ‘‘varo varaññū varado varāharo’’tiādimhi paṭhamaṃ va-kāraṃ vācento dutiyādiva-kāre opāteti, paṭhamaṃ ro-kāraṃ vācento dutiyaro-kāre opāteti, paṭhamaṃ ra-kāraṃ vācento dutiyara-kāre opāteti, āpatti pācittiyassāti sambhavati. Anubyañjanānulomato sambhavati evāti ce? Na, ‘‘pade pade āpatti pācittiyassā’’ti iminā viruddhattā. Idañhi vacanaṃ ekasmiṃ pade ekā āpattīti dīpeti. ‘‘Rūpaṃ aniccanti vuccamāno rūti opātetī’’ti vacanato sakalaṃ pādaṃ vācentassa paṭhamaakkharamatte ekato vutte āpattīti siddhanti ce? Na, ‘‘akkharakkharāya āpatti pācittiyassā’’ti iminā viruddhattā, tasmā rūti opātetīti vattuṃ asambhavato rū-kārassa yathāvuttadhammapariyāpannabhāvasiddhito taṃ avatvā kevalaṃ akkharāya vācentassa yathāvuttadhammapariyāpannaakkharabhāvadassanatthaṃ ‘‘rūpaṃ aniccanti vuccamāno’’ti vuttaṃ, vacanasiliṭṭhatāvasena vā anubyañjane vedanāvacanaṃ viyāti veditabbaṃ.
पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. मुसावादवग्गो • 1. Musāvādavaggo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ४. पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना • 4. Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ४. पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना • 4. Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / ४. पदसोधम्मसिक्खापदवण्णना • 4. Padasodhammasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / ४. पदसोधम्मसिक्खापदं • 4. Padasodhammasikkhāpadaṃ
