| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
४. पदट्ठानहारविभङ्गवण्णना
4. Padaṭṭhānahāravibhaṅgavaṇṇanā
२२. तत्थ कतमो पदट्ठानो हारोतिआदि पदट्ठानहारविभङ्गो। तत्थ यस्मा ‘‘इदं इमस्स पदट्ठानं, इदं इमस्स पदट्ठान’’न्ति तेसं तेसं धम्मानं पदट्ठानभूतधम्मविभावनलक्खणो पदट्ठानो हारो, तस्मा पवत्तिया मूलभूतं अविज्जं आदिं कत्वा सभावधम्मानं पदट्ठानं आसन्नकारणं निद्धारेन्तो अविज्जाय सभावं निद्दिसति ‘‘सब्बधम्मयाथावअसम्पटिवेधलक्खणा अविज्जा’’ति। तस्सत्थो – सब्बेसं धम्मानं अविपरीतसभावो न सम्पटिविज्झीयति एतेनाति सब्बधम्मयाथावअसम्पटिवेधो। सो लक्खणं एतिस्साति सा तथा वुत्ता। एतेन धम्मसभावप्पटिच्छादनलक्खणा अविज्जाति वुत्तं होति। अथ वा सम्मा पटिवेधो सम्पटिवेधो। तस्स पटिपक्खो असम्पटिवेधो। कत्थ पन सो सम्पटिवेधस्स पटिपक्खोति आह – ‘‘सब्ब…पे॰… लक्खणा’’ति। यस्मा पन असुभे सुभन्तिआदिविपल्लासे सति तत्थ सम्मोहो उपरूपरि जायतियेव न हायति, तस्मा ‘‘तस्सा विपल्लासा पदट्ठान’’न्ति वुत्तं।
22.Tattha katamo padaṭṭhāno hārotiādi padaṭṭhānahāravibhaṅgo. Tattha yasmā ‘‘idaṃ imassa padaṭṭhānaṃ, idaṃ imassa padaṭṭhāna’’nti tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ padaṭṭhānabhūtadhammavibhāvanalakkhaṇo padaṭṭhāno hāro, tasmā pavattiyā mūlabhūtaṃ avijjaṃ ādiṃ katvā sabhāvadhammānaṃ padaṭṭhānaṃ āsannakāraṇaṃ niddhārento avijjāya sabhāvaṃ niddisati ‘‘sabbadhammayāthāvaasampaṭivedhalakkhaṇā avijjā’’ti. Tassattho – sabbesaṃ dhammānaṃ aviparītasabhāvo na sampaṭivijjhīyati etenāti sabbadhammayāthāvaasampaṭivedho. So lakkhaṇaṃ etissāti sā tathā vuttā. Etena dhammasabhāvappaṭicchādanalakkhaṇā avijjāti vuttaṃ hoti. Atha vā sammā paṭivedho sampaṭivedho. Tassa paṭipakkho asampaṭivedho. Kattha pana so sampaṭivedhassa paṭipakkhoti āha – ‘‘sabba…pe… lakkhaṇā’’ti. Yasmā pana asubhe subhantiādivipallāse sati tattha sammoho uparūpari jāyatiyeva na hāyati, tasmā ‘‘tassā vipallāsā padaṭṭhāna’’nti vuttaṃ.
पियरूपं सातरूपन्ति पियायितब्बजातियं इट्ठजातियञ्च पदट्ठानं। ‘‘यं लोके पियरूपं सातरूपं एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जती’’ति (दी॰ नि॰ २.४००; म॰ नि॰ १.१३३; विभ॰ २०३) हि वुत्तं। अदिन्नादानन्ति अदिन्नादानचेतना। सा हि एकवारं उप्पन्नापि अनादीनवदस्सिताय लोभस्स उप्पत्तिकारणं होतीति तस्स पदट्ठानं वुत्तं। दोसस्स पाणातिपातो पदट्ठानं, मोहस्स मिच्छापटिपदा पदट्ठानन्ति एत्थापि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। वण्णसण्ठानब्यञ्जनग्गहणलक्खणाति निमित्तानुब्यञ्जनग्गहणलक्खणा। सुखसञ्ञाय फस्सस्स उपगमनलक्खणता फस्सपच्चयताव वुत्ता। ‘‘फुट्ठो सञ्जानाती’’ति (सं॰ नि॰ ४.९३) हि वुत्तं । अस्सादोति तण्हा। सङ्खतलक्खणानि उप्पादवयञ्ञथत्तानि। येभुय्येन निच्चग्गहणं विञ्ञाणाधीनन्ति निच्चसञ्ञाय विञ्ञाणपदट्ठानता वुत्ता। तथा हि सो भिक्खु तंयेव विञ्ञाणं सन्धावति संसरतीति विञ्ञाणविसयमेव अत्तनो निच्चग्गाहं पवेदेसि। पञ्चन्नं खन्धानं यदि अनिच्चता दुक्खता च सुदिट्ठा, अत्तसञ्ञा सुखसञ्ञा अनवकासाति आह – ‘‘अनिच्चसञ्ञादुक्खसञ्ञाअसमनुपस्सनलक्खणा अत्तसञ्ञा’’ति। ‘‘यदनिच्चं तं दुक्खं, यं दुक्खं तदनत्ता’’ति (सं॰ नि॰ ३.१५) हि वुत्तं।
Piyarūpaṃ sātarūpanti piyāyitabbajātiyaṃ iṭṭhajātiyañca padaṭṭhānaṃ. ‘‘Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’ti (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203) hi vuttaṃ. Adinnādānanti adinnādānacetanā. Sā hi ekavāraṃ uppannāpi anādīnavadassitāya lobhassa uppattikāraṇaṃ hotīti tassa padaṭṭhānaṃ vuttaṃ. Dosassa pāṇātipāto padaṭṭhānaṃ, mohassa micchāpaṭipadā padaṭṭhānanti etthāpi imināva nayena attho veditabbo. Vaṇṇasaṇṭhānabyañjanaggahaṇalakkhaṇāti nimittānubyañjanaggahaṇalakkhaṇā. Sukhasaññāya phassassa upagamanalakkhaṇatā phassapaccayatāva vuttā. ‘‘Phuṭṭho sañjānātī’’ti (saṃ. ni. 4.93) hi vuttaṃ . Assādoti taṇhā. Saṅkhatalakkhaṇāni uppādavayaññathattāni. Yebhuyyena niccaggahaṇaṃ viññāṇādhīnanti niccasaññāya viññāṇapadaṭṭhānatā vuttā. Tathā hi so bhikkhu taṃyeva viññāṇaṃ sandhāvati saṃsaratīti viññāṇavisayameva attano niccaggāhaṃ pavedesi. Pañcannaṃ khandhānaṃ yadi aniccatā dukkhatā ca sudiṭṭhā, attasaññā sukhasaññā anavakāsāti āha – ‘‘aniccasaññādukkhasaññāasamanupassanalakkhaṇā attasaññā’’ti. ‘‘Yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15) hi vuttaṃ.
येभुय्येन अत्ताभिनिवेसो अरूपधम्मेसूति आह – ‘‘तस्सा नामकायो पदट्ठान’’न्ति। सब्बं नेय्यन्ति चत्तारि सच्चानि चतुसच्चविनिमुत्तस्स ञेय्यस्स अभावतो। चित्तविक्खेपपटिसंहरणं उद्धच्चविक्खम्भनं। असुभाति असुभानुपस्सना, पटिभागनिमित्तभूता असुभा एव वा, तण्हापटिपक्खत्ता समथस्स असुभा पदट्ठानन्ति वुत्तं। अभिज्झाय तनुकरणतो अदिन्नादानावेरमणी अलोभस्स पदट्ठानन्ति वुत्ता। तथा ब्यापादस्स तनुकरणतो पाणातिपातावेरमणी अदोसस्स पदट्ठानन्ति वुत्ता। वत्थुअविप्पटिपत्ति विसयसभावपटिवेधो, सम्मापटिपत्ति सीलसमाधिसम्पदानं निब्बिदाञाणेन अनभिरतिञाणमेव वा तथा पवत्तं। सब्बापि वेदना दुक्खदुक्खतादिभावतो दुक्खन्ति कत्वा वुत्तं – ‘‘दुक्खसञ्ञाय वेदना पदट्ठान’’न्ति। धम्मसञ्ञाति धम्ममत्तन्ति सञ्ञा।
Yebhuyyena attābhiniveso arūpadhammesūti āha – ‘‘tassā nāmakāyo padaṭṭhāna’’nti. Sabbaṃ neyyanti cattāri saccāni catusaccavinimuttassa ñeyyassa abhāvato. Cittavikkhepapaṭisaṃharaṇaṃ uddhaccavikkhambhanaṃ. Asubhāti asubhānupassanā, paṭibhāganimittabhūtā asubhā eva vā, taṇhāpaṭipakkhattā samathassa asubhā padaṭṭhānanti vuttaṃ. Abhijjhāya tanukaraṇato adinnādānāveramaṇī alobhassa padaṭṭhānanti vuttā. Tathā byāpādassa tanukaraṇato pāṇātipātāveramaṇī adosassa padaṭṭhānanti vuttā. Vatthuavippaṭipatti visayasabhāvapaṭivedho, sammāpaṭipatti sīlasamādhisampadānaṃ nibbidāñāṇena anabhiratiñāṇameva vā tathā pavattaṃ. Sabbāpi vedanā dukkhadukkhatādibhāvato dukkhanti katvā vuttaṃ – ‘‘dukkhasaññāya vedanā padaṭṭhāna’’nti. Dhammasaññāti dhammamattanti saññā.
सत्तानं काये अवीतरागता पञ्चन्नं अज्झत्तिकायतनानं वसेन होतीति आह – ‘‘पञ्चिन्द्रियानि रूपीनि रूपरागस्स पदट्ठान’’न्ति। कायो हि इध रूपन्ति अधिप्पेतो। विसेसतो झाननिस्सयभूते मनायतने च निकन्ति होतीति आह – ‘‘छट्ठायतनं भवरागस्स पदट्ठान’’न्ति। एदिसं मा रूपं निब्बत्ततु, मा एदिसी वेदनाति एवं पवत्ता रूपादिअभिनन्दना निब्बत्तभवानुपस्सिता। ञाणदस्सनस्साति कम्मस्सकतञ्ञाणदस्सनस्स। योनिसोमनसिकारवतो हि पुब्बेनिवासानुस्सति कम्मस्सकतञ्ञाणस्स कारणं होति, न अयोनिसो उम्मुज्जन्तस्स। इमस्स च अत्थस्स विभावनत्थं महानारदकस्सपजातकं (जा॰ २.२२.११५३ आदयो), ब्रह्मजाले (दी॰ नि॰ १.३८ आदयो) एकच्चसस्सतवादो च उदाहरितब्बो। ‘‘ओकप्पनलक्खणा’’तिआदिना सद्धापसादानं विसेसं दस्सेति। सो पन सद्धाययेव अवत्थाविसेसो दट्ठब्बो। तत्थ ओकप्पनं सद्दहनवसेन आरम्मणस्स ओगाहणं निच्छयो। अनाविलता अस्सद्धियापगमेन चित्तस्स अकालुस्सियता। अभिपत्थियना सद्दहनमेव। अवेच्चपसादो पञ्ञासहितो आयतनगतो अभिप्पसादो। अपिलापनं असम्मोसो निमुज्जित्वा विय आरम्मणस्स ओगाहणं वा, एत्थ च सद्धादीनं पसादसद्धासम्मप्पधानसतिपट्ठानझानङ्गानि यथाक्कमं पदट्ठानन्ति वदन्तेन अवत्थाविसेसवसेन पदट्ठानभावो वुत्तोति दट्ठब्बं। सतिसमाधीनं वा कायादयो सतिपट्ठानाति। वितक्कादयो च झानानीति पदट्ठानभावेन वुत्ता।
Sattānaṃ kāye avītarāgatā pañcannaṃ ajjhattikāyatanānaṃ vasena hotīti āha – ‘‘pañcindriyāni rūpīni rūparāgassa padaṭṭhāna’’nti. Kāyo hi idha rūpanti adhippeto. Visesato jhānanissayabhūte manāyatane ca nikanti hotīti āha – ‘‘chaṭṭhāyatanaṃ bhavarāgassa padaṭṭhāna’’nti. Edisaṃ mā rūpaṃ nibbattatu, mā edisī vedanāti evaṃ pavattā rūpādiabhinandanā nibbattabhavānupassitā. Ñāṇadassanassāti kammassakataññāṇadassanassa. Yonisomanasikāravato hi pubbenivāsānussati kammassakataññāṇassa kāraṇaṃ hoti, na ayoniso ummujjantassa. Imassa ca atthassa vibhāvanatthaṃ mahānāradakassapajātakaṃ (jā. 2.22.1153 ādayo), brahmajāle (dī. ni. 1.38 ādayo) ekaccasassatavādo ca udāharitabbo. ‘‘Okappanalakkhaṇā’’tiādinā saddhāpasādānaṃ visesaṃ dasseti. So pana saddhāyayeva avatthāviseso daṭṭhabbo. Tattha okappanaṃ saddahanavasena ārammaṇassa ogāhaṇaṃ nicchayo. Anāvilatā assaddhiyāpagamena cittassa akālussiyatā. Abhipatthiyanā saddahanameva. Aveccapasādo paññāsahito āyatanagato abhippasādo. Apilāpanaṃ asammoso nimujjitvā viya ārammaṇassa ogāhaṇaṃ vā, ettha ca saddhādīnaṃ pasādasaddhāsammappadhānasatipaṭṭhānajhānaṅgāni yathākkamaṃ padaṭṭhānanti vadantena avatthāvisesavasena padaṭṭhānabhāvo vuttoti daṭṭhabbaṃ. Satisamādhīnaṃ vā kāyādayo satipaṭṭhānāti. Vitakkādayo ca jhānānīti padaṭṭhānabhāvena vuttā.
अस्सादमनसिकारो संयोजनीयेसु धम्मेसु अस्सादानुपस्सिता। पुनब्भवविरोहणाति पुनब्भवाय विरोहणा, पुनब्भवनिब्बत्तनारहता विपाकधम्मताति अत्थो। ओपपच्चयिकनिब्बत्तिलक्खणन्ति उपपत्तिभवभावेन निब्बत्तनसभावं। नामकायरूपकायसङ्घातलक्खणन्ति अरूपरूपकायानं समूहियभावं। इन्द्रियववत्थानन्ति चक्खादीनं छन्नं इन्द्रियानं ववत्थितभावो। ओपपच्चयिकन्ति उपपत्तिक्खन्धनिब्बत्तकं। उपधीति अत्तभावो। अत्तनो पियस्स मरणं चिन्तेन्तस्स बालस्स येभुय्येन सोको उप्पज्जतीति मरणं सोकस्स पदट्ठानन्ति वुत्तं। उस्सुक्कं चेतसो सन्तापो। ओदहनन्ति अवदहनं। अत्तनो निस्सयस्स सन्तपनमेव भवस्साति वुत्तं भवं दस्सेतुं ‘‘इमानी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ भवस्स अङ्गानि भवसङ्खातानि च अङ्गानि भवङ्गानि। तेसु किलेसा भवस्स अङ्गानि। कम्मविपाकवट्टं भवसङ्खातानि अङ्गानि। समग्गानीति सब्बानि। खन्धायतनादीनं अपरापरुप्पत्तिसंसरणं संसारो। तस्स पुरिमपुरिमजातिनिप्फन्नं किलेसादिवट्टं कारणन्ति आह – ‘‘भवो संसारस्स पदट्ठान’’न्ति। सम्पापकहेतुभावं सन्धाय ‘‘मग्गो निरोधस्स पदट्ठान’’न्ति वुत्तं।
Assādamanasikāro saṃyojanīyesu dhammesu assādānupassitā. Punabbhavavirohaṇāti punabbhavāya virohaṇā, punabbhavanibbattanārahatā vipākadhammatāti attho. Opapaccayikanibbattilakkhaṇanti upapattibhavabhāvena nibbattanasabhāvaṃ. Nāmakāyarūpakāyasaṅghātalakkhaṇanti arūparūpakāyānaṃ samūhiyabhāvaṃ. Indriyavavatthānanti cakkhādīnaṃ channaṃ indriyānaṃ vavatthitabhāvo. Opapaccayikanti upapattikkhandhanibbattakaṃ. Upadhīti attabhāvo. Attano piyassa maraṇaṃ cintentassa bālassa yebhuyyena soko uppajjatīti maraṇaṃ sokassa padaṭṭhānanti vuttaṃ. Ussukkaṃ cetaso santāpo. Odahananti avadahanaṃ. Attano nissayassa santapanameva bhavassāti vuttaṃ bhavaṃ dassetuṃ ‘‘imānī’’tiādi vuttaṃ. Tattha bhavassa aṅgāni bhavasaṅkhātāni ca aṅgāni bhavaṅgāni. Tesu kilesā bhavassa aṅgāni. Kammavipākavaṭṭaṃ bhavasaṅkhātāni aṅgāni. Samaggānīti sabbāni. Khandhāyatanādīnaṃ aparāparuppattisaṃsaraṇaṃ saṃsāro. Tassa purimapurimajātinipphannaṃ kilesādivaṭṭaṃ kāraṇanti āha – ‘‘bhavo saṃsārassa padaṭṭhāna’’nti. Sampāpakahetubhāvaṃ sandhāya ‘‘maggo nirodhassa padaṭṭhāna’’nti vuttaṃ.
कम्मट्ठानोगाहकस्स ओतरणट्ठानताय बहुस्सुतो तित्थं नाम, तस्स सम्मापयिरुपासना तित्थञ्ञुता। धम्मूपसञ्हितं पामोज्जं पीतं नाम, सप्पायधम्मस्सवनेन तं उप्पादेत्वा कम्मट्ठानस्स ब्रूहना पीतञ्ञुता, भावनाय थोकम्पि लयापत्तिया उद्धंपत्तिया च जानना पत्तञ्ञुता। अत्तनो पञ्चहि पधानियङ्गेहि समन्नागतस्स जानना अत्तञ्ञुता, तेसु पुरिमानं पुरिमानं पच्छिमस्स पच्छिमस्स पदट्ठानभावो सुविञ्ञेय्यो एव। कतपुञ्ञस्सेव पतिरूपदेसवासो सम्भवति , न इतरस्साति ‘‘पुब्बेकतपुञ्ञता पतिरूपदेसवासस्स पदट्ठान’’न्ति वुत्तं। यथाभूतञाणदस्सनं सह अधिट्ठानेन तरुणविपस्सना। निब्बिदाति बलवविपस्सना। विरागोति मग्गो। विमुत्तीति फलं। एवन्ति यदिदं ‘‘तस्सा विपल्लासा पदट्ठान’’न्तिआदिना अविज्जादीनं पदट्ठानं दस्सितं, इमिना नयेन अथापि यो कोचि उपनिस्सयो बलवपच्चयोति यो कोचि अवसेसपच्चयो, सब्बो सो पदट्ठानं कारणन्ति वेदितब्बं। ‘‘एवं या काचि उपनिसा योगतो च पच्चयतो चा’’तिपि पठन्ति। तत्थ उपनिसाति कारणं, योगतोति युत्तितो, पच्चयतोति पच्चयभावमत्ततोति अत्थो वेदितब्बो। यं पनेत्थ अत्थतो न विभत्तं, तं सुविञ्ञेय्यमेव।
Kammaṭṭhānogāhakassa otaraṇaṭṭhānatāya bahussuto titthaṃ nāma, tassa sammāpayirupāsanā titthaññutā. Dhammūpasañhitaṃ pāmojjaṃ pītaṃ nāma, sappāyadhammassavanena taṃ uppādetvā kammaṭṭhānassa brūhanā pītaññutā, bhāvanāya thokampi layāpattiyā uddhaṃpattiyā ca jānanā pattaññutā. Attano pañcahi padhāniyaṅgehi samannāgatassa jānanā attaññutā, tesu purimānaṃ purimānaṃ pacchimassa pacchimassa padaṭṭhānabhāvo suviññeyyo eva. Katapuññasseva patirūpadesavāso sambhavati , na itarassāti ‘‘pubbekatapuññatā patirūpadesavāsassa padaṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Yathābhūtañāṇadassanaṃ saha adhiṭṭhānena taruṇavipassanā. Nibbidāti balavavipassanā. Virāgoti maggo. Vimuttīti phalaṃ. Evanti yadidaṃ ‘‘tassā vipallāsā padaṭṭhāna’’ntiādinā avijjādīnaṃ padaṭṭhānaṃ dassitaṃ, iminā nayena athāpi yo koci upanissayo balavapaccayoti yo koci avasesapaccayo, sabbo so padaṭṭhānaṃ kāraṇanti veditabbaṃ. ‘‘Evaṃ yā kāci upanisā yogato ca paccayato cā’’tipi paṭhanti. Tattha upanisāti kāraṇaṃ, yogatoti yuttito, paccayatoti paccayabhāvamattatoti attho veditabbo. Yaṃ panettha atthato na vibhattaṃ, taṃ suviññeyyameva.
पदट्ठानहारविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Padaṭṭhānahāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / ४. पदट्ठानहारविभङ्गो • 4. Padaṭṭhānahāravibhaṅgo
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ४. पदट्ठानहारविभङ्गवण्णना • 4. Padaṭṭhānahāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / ४. पदट्ठानहारविभङ्गविभावना • 4. Padaṭṭhānahāravibhaṅgavibhāvanā
