| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
२. पधानसुत्तवण्णना
2. Padhānasuttavaṇṇanā
४२८. तं मं पधानपहितत्तन्ति पधानसुत्तं। का उप्पत्ति? ‘‘पधानाय गमिस्सामि, एत्थ मे रञ्जती मनो’’ति आयस्मा आनन्दो पब्बज्जासुत्तं निट्ठापेसि। भगवा गन्धकुटियं निसिन्नो चिन्तेसि – ‘‘मया छब्बस्सानि पधानं पत्थयमानेन दुक्करकारिका कता, तं अज्ज भिक्खूनं कथेस्सामी’’ति। अथ गन्धकुटितो निक्खमित्वा बुद्धासने निसिन्नो ‘‘तं मं पधानपहितत्त’’न्ति आरभित्वा इमं सुत्तमभासि।
428.Taṃmaṃ padhānapahitattanti padhānasuttaṃ. Kā uppatti? ‘‘Padhānāya gamissāmi, ettha me rañjatī mano’’ti āyasmā ānando pabbajjāsuttaṃ niṭṭhāpesi. Bhagavā gandhakuṭiyaṃ nisinno cintesi – ‘‘mayā chabbassāni padhānaṃ patthayamānena dukkarakārikā katā, taṃ ajja bhikkhūnaṃ kathessāmī’’ti. Atha gandhakuṭito nikkhamitvā buddhāsane nisinno ‘‘taṃ maṃ padhānapahitatta’’nti ārabhitvā imaṃ suttamabhāsi.
तत्थ तं मन्ति द्वीहिपि वचनेहि अत्तानमेव निद्दिसति। पधानपहितत्तन्ति निब्बानत्थाय पेसितचित्तं परिच्चत्तअत्तभावं वा। नदिं नेरञ्जरं पतीति लक्खणं निद्दिसति। लक्खणञ्हि पधानपहितत्ताय नेरञ्जरा नदी। तेनेव चेत्थ उपयोगवचनं। अयं पनत्थो ‘‘नदिया नेरञ्जराया’’ति, नेरञ्जराय तीरेति वुत्तं होति। विपरक्कम्माति अतीव परक्कमित्वा। झायन्तन्ति अप्पाणकज्झानमनुयुञ्जन्तं । योगक्खेमस्स पत्तियाति चतूहि योगेहि खेमस्स निब्बानस्स अधिगमत्थं।
Tattha taṃ manti dvīhipi vacanehi attānameva niddisati. Padhānapahitattanti nibbānatthāya pesitacittaṃ pariccattaattabhāvaṃ vā. Nadiṃ nerañjaraṃ patīti lakkhaṇaṃ niddisati. Lakkhaṇañhi padhānapahitattāya nerañjarā nadī. Teneva cettha upayogavacanaṃ. Ayaṃ panattho ‘‘nadiyā nerañjarāyā’’ti, nerañjarāya tīreti vuttaṃ hoti. Viparakkammāti atīva parakkamitvā. Jhāyantanti appāṇakajjhānamanuyuñjantaṃ . Yogakkhemassa pattiyāti catūhi yogehi khemassa nibbānassa adhigamatthaṃ.
४२९. नमुचीति मारो। सो हि अत्तनो विसया निक्खमितुकामे देवमनुस्से न मुञ्चति, अन्तरायं नेसं करोति, तस्मा ‘‘नमुची’’ति वुच्चति। करुणं वाचन्ति अनुद्दयायुत्तं वाचं। भासमानो उपागमीति इदं उत्तानमेव। कस्मा पन उपागतो? महापुरिसो किर एकदिवसं चिन्तेसि – ‘‘सब्बदा आहारं परियेसमानो जीविते सापेक्खो होति, न च सक्का जीविते सापेक्खेन अमतं अधिगन्तु’’न्ति । ततो आहारुपच्छेदाय पटिपज्जि, तेन किसो दुब्बण्णो च अहोसि। अथ मारो ‘‘अयं सम्बोधाय मग्गो होति, न होतीति अजानन्तो अतिघोरं तपं करोति, कदाचि मम विसयं अतिक्कमेय्या’’ति भीतो ‘‘इदञ्चिदञ्च वत्वा वारेस्सामी’’ति आगतो। तेनेवाह – ‘‘किसो त्वमसि दुब्बण्णो, सन्तिके मरणं तवा’’ति।
429.Namucīti māro. So hi attano visayā nikkhamitukāme devamanusse na muñcati, antarāyaṃ nesaṃ karoti, tasmā ‘‘namucī’’ti vuccati. Karuṇaṃ vācanti anuddayāyuttaṃ vācaṃ. Bhāsamāno upāgamīti idaṃ uttānameva. Kasmā pana upāgato? Mahāpuriso kira ekadivasaṃ cintesi – ‘‘sabbadā āhāraṃ pariyesamāno jīvite sāpekkho hoti, na ca sakkā jīvite sāpekkhena amataṃ adhigantu’’nti . Tato āhārupacchedāya paṭipajji, tena kiso dubbaṇṇo ca ahosi. Atha māro ‘‘ayaṃ sambodhāya maggo hoti, na hotīti ajānanto atighoraṃ tapaṃ karoti, kadāci mama visayaṃ atikkameyyā’’ti bhīto ‘‘idañcidañca vatvā vāressāmī’’ti āgato. Tenevāha – ‘‘kiso tvamasi dubbaṇṇo, santike maraṇaṃ tavā’’ti.
४३०. एवञ्च पन वत्वा अथस्स मरणसन्तिकभावं सावेन्तो आह – ‘‘सहस्सभागो मरणस्स, एकंसो तव जीवित’’न्ति। तस्सत्थो – सहस्सं भागानं अस्साति सहस्सभागो। को सो ? मरणस्स पच्चयोति पाठसेसो। एको अंसोति एकंसो। इदं वुत्तं होति – अयं अप्पाणकज्झानादिसहस्सभागो तव मरणस्स पच्चयो, ततो पन ते एको एव भागो जीवितं, एवं सन्तिके मरणं तवाति। एवं मरणस्स सन्तिकभावं सावेत्वा अथ नं जीविते समुस्साहेन्तो आह ‘‘जीव भो जीवितं सेय्यो’’ति। कथं सेय्योति चे। जीवं पुञ्ञानि काहसीति।
430. Evañca pana vatvā athassa maraṇasantikabhāvaṃ sāvento āha – ‘‘sahassabhāgo maraṇassa, ekaṃso tava jīvita’’nti. Tassattho – sahassaṃ bhāgānaṃ assāti sahassabhāgo. Ko so ? Maraṇassa paccayoti pāṭhaseso. Eko aṃsoti ekaṃso. Idaṃ vuttaṃ hoti – ayaṃ appāṇakajjhānādisahassabhāgo tava maraṇassa paccayo, tato pana te eko eva bhāgo jīvitaṃ, evaṃ santike maraṇaṃ tavāti. Evaṃ maraṇassa santikabhāvaṃ sāvetvā atha naṃ jīvite samussāhento āha ‘‘jīva bho jīvitaṃ seyyo’’ti. Kathaṃ seyyoti ce. Jīvaṃ puññāni kāhasīti.
४३१. अथ अत्तना सम्मतानि पुञ्ञानि दस्सेन्तो आह – ‘‘चरतो च ते ब्रह्मचरिय’’न्ति। तत्थ ब्रह्मचरियन्ति कालेन कालं मेथुनविरतिं सन्धायाह, यं तापसा करोन्ति। जूहतोति जुहन्तस्स। सेसमेत्थ पाकटमेव।
431. Atha attanā sammatāni puññāni dassento āha – ‘‘carato ca te brahmacariya’’nti. Tattha brahmacariyanti kālena kālaṃ methunaviratiṃ sandhāyāha, yaṃ tāpasā karonti. Jūhatoti juhantassa. Sesamettha pākaṭameva.
४३२. दुग्गो मग्गोति इमं पन अड्ढगाथं पधानविच्छन्दं जनेन्तो आह। तत्थ अप्पाणकज्झानादिगहनत्ता दुक्खेन गन्तब्बोति दुग्गो, दुक्खितकायचित्तेन कत्तब्बत्ता दुक्करो, सन्तिकमरणेन तादिसेनापि पापुणितुं असक्कुणेय्यतो दुरभिसम्भवोति एवमत्थो वेदितब्बो। इतो परं इमा गाथा भणं मारो, अट्ठा बुद्धस्स सन्तिकेति अयमुपड्ढगाथा सङ्गीतिकारेहि वुत्ता। सकलगाथापीति एके। भगवता एव पन परं विय अत्तानं निद्दिसन्तेन सब्बमेत्थ एवंजातिकं वुत्तन्ति अयमम्हाकं खन्ति। तत्थ अट्ठाति अट्ठासि। सेसं उत्तानमेव।
432.Duggo maggoti imaṃ pana aḍḍhagāthaṃ padhānavicchandaṃ janento āha. Tattha appāṇakajjhānādigahanattā dukkhena gantabboti duggo, dukkhitakāyacittena kattabbattā dukkaro, santikamaraṇena tādisenāpi pāpuṇituṃ asakkuṇeyyato durabhisambhavoti evamattho veditabbo. Ito paraṃ imā gāthā bhaṇaṃ māro, aṭṭhā buddhassa santiketi ayamupaḍḍhagāthā saṅgītikārehi vuttā. Sakalagāthāpīti eke. Bhagavatā eva pana paraṃ viya attānaṃ niddisantena sabbamettha evaṃjātikaṃ vuttanti ayamamhākaṃ khanti. Tattha aṭṭhāti aṭṭhāsi. Sesaṃ uttānameva.
४३३. छट्ठगाथाय येनत्थेनाति एत्थ परेसं अन्तरायकरणेन अत्तनो अत्थेन त्वं, पापिम, आगतोसीति अयमधिप्पायो । सेसं उत्तानमेव।
433. Chaṭṭhagāthāya yenatthenāti ettha paresaṃ antarāyakaraṇena attano atthena tvaṃ, pāpima, āgatosīti ayamadhippāyo . Sesaṃ uttānameva.
४३४. ‘‘जीवं पुञ्ञानि काहसी’’ति इदं पन वचनं पटिक्खिपन्तो ‘‘अणुमत्तोपी’’ति इमं गाथमाह। तत्थ पुञ्ञेनाति वट्टगामिं मारेन वुत्तं पुञ्ञं सन्धाय भणति। सेसं उत्तानमेव।
434. ‘‘Jīvaṃ puññāni kāhasī’’ti idaṃ pana vacanaṃ paṭikkhipanto ‘‘aṇumattopī’’ti imaṃ gāthamāha. Tattha puññenāti vaṭṭagāmiṃ mārena vuttaṃ puññaṃ sandhāya bhaṇati. Sesaṃ uttānameva.
४३५. इदानि ‘‘एकंसो तव जीवित’’न्ति इदं वचनं आरब्भ मारं सन्तज्जेन्तो ‘‘अत्थि सद्धा’’ति इमं गाथमाह। तत्रायमधिप्पायो – अरे, मार, यो अनुत्तरे सन्तिवरपदे अस्सद्धो भवेय्य, सद्धोपि वा कुसीतो, सद्धो आरद्धवीरियो समानोपि वा दुप्पञ्ञो, तं त्वं जीवितमनुपुच्छमानो सोभेय्यासि, मय्हं पन अनुत्तरे सन्तिवरपदे ओकप्पनसद्धा अत्थि, तथा कायिकचेतसिकमसिथिलपरक्कमतासङ्खातं वीरियं, वजिरूपमा पञ्ञा च मम विज्जति, सो त्वं एवं मं पहितत्तं उत्तमज्झासयं किं जीवमनुपुच्छसि, कस्मा जीवितं पुच्छसि। पञ्ञा च ममाति एत्थ च सद्देन सति समाधि च। एवं सन्ते येहि पञ्चहि इन्द्रियेहि समन्नागता निब्बानं पापुणन्ति, तेसु एकेनापि अविरहितं एवं मं पहितत्तं किं जीवमनुपुच्छसि? ननु – एकाहं जीवितं सेय्यो, वीरियमारभतो दळ्हं (ध॰ प॰ ११२)। पञ्ञवन्तस्स झायिनो, पस्सतो उदयब्बयन्ति (ध॰ प॰ १११, ११३)।
435. Idāni ‘‘ekaṃso tava jīvita’’nti idaṃ vacanaṃ ārabbha māraṃ santajjento ‘‘atthi saddhā’’ti imaṃ gāthamāha. Tatrāyamadhippāyo – are, māra, yo anuttare santivarapade assaddho bhaveyya, saddhopi vā kusīto, saddho āraddhavīriyo samānopi vā duppañño, taṃ tvaṃ jīvitamanupucchamāno sobheyyāsi, mayhaṃ pana anuttare santivarapade okappanasaddhā atthi, tathā kāyikacetasikamasithilaparakkamatāsaṅkhātaṃ vīriyaṃ, vajirūpamā paññā ca mama vijjati, so tvaṃ evaṃ maṃ pahitattaṃ uttamajjhāsayaṃ kiṃ jīvamanupucchasi, kasmā jīvitaṃ pucchasi. Paññāca mamāti ettha ca saddena sati samādhi ca. Evaṃ sante yehi pañcahi indriyehi samannāgatā nibbānaṃ pāpuṇanti, tesu ekenāpi avirahitaṃ evaṃ maṃ pahitattaṃ kiṃ jīvamanupucchasi? Nanu – ekāhaṃ jīvitaṃ seyyo, vīriyamārabhato daḷhaṃ (dha. pa. 112). Paññavantassa jhāyino, passato udayabbayanti (dha. pa. 111, 113).
४३६-८. एवं मारं सन्तज्जेत्वा अत्तनो देहचित्तप्पवत्तिं दस्सेन्तो ‘‘नदीनमपी’’पि गाथात्तयमाह। तमत्थतो पाकटमेव। अयं पन अधिप्पायवण्णना – य्वायं मम सरीरे अप्पाणकज्झानवीरियवेगसमुट्ठितो वातो वत्तति, लोके गङ्गायमुनादीनं नदीनम्पि सोतानि अयं विसोसये, किञ्च मे एवं पहितत्तस्स चतुनाळिमत्तं लोहितं न उपसोसेय्य। न केवलञ्च मे लोहितमेव सुस्सति, अपिच खो पन तम्हि लोहिते सुस्समानम्हि बद्धाबद्धभेदं सरीरानुगतं पित्तं, असितपीतादिपटिच्छादकं चतुनाळिमत्तमेव सेम्हञ्च, किञ्चापरं तत्तकमेव मुत्तञ्च ओजञ्च सुस्सति, तेसु च सुस्समानेसु मंसानिपि खीयन्ति, तस्स मे एवं अनुपुब्बेन मंसेसु खीयमानेसु भिय्यो चित्तं पसीदति, न त्वेव तप्पच्चया संसीदति। सो त्वं ईदिसं चित्तमजानन्तो सरीरमत्तमेव दिस्वा भणसि ‘‘किसो त्वमसि दुब्बण्णो, सन्तिके मरणं तवा’’ति। न केवलञ्च मे चित्तमेव पसीदति, अपिच खो पन भिय्यो सति च पञ्ञा च समाधि मम तिट्ठति, अणुमत्तोपि पमादो वा सम्मोहो वा चित्तविक्खेपो वा नत्थि, तस्स मय्हं एवं विहरतो ये केचि समणब्राह्मणा अतीतं वा अद्धानं अनागतं वा एतरहि वा ओपक्कमिका वेदना वेदयन्ति, तासं निदस्सनभूतं पत्तस्स उत्तमवेदनं। यथा अञ्ञेसं दुक्खेन फुट्ठानं सुखं, सीतेन उण्हं, उण्हेन सीतं, खुदाय भोजनं, पिपासाय फुट्ठानं उदकं अपेक्खते चित्तं, एवं पञ्चसु कामगुणेसु एककामम्पि नापेक्खके चित्तं। ‘‘अहो वताहं सुभोजनं भुञ्जित्वा सुखसेय्यं सयेय्य’’न्ति ईदिसेनाकारेन मम चित्तं न उप्पन्नं, पस्स, त्वं मार, सत्तस्स सुद्धतन्ति।
436-8. Evaṃ māraṃ santajjetvā attano dehacittappavattiṃ dassento ‘‘nadīnamapī’’pi gāthāttayamāha. Tamatthato pākaṭameva. Ayaṃ pana adhippāyavaṇṇanā – yvāyaṃ mama sarīre appāṇakajjhānavīriyavegasamuṭṭhito vāto vattati, loke gaṅgāyamunādīnaṃ nadīnampi sotāni ayaṃ visosaye, kiñca me evaṃ pahitattassa catunāḷimattaṃ lohitaṃ na upasoseyya. Na kevalañca me lohitameva sussati, apica kho pana tamhi lohite sussamānamhi baddhābaddhabhedaṃ sarīrānugataṃ pittaṃ, asitapītādipaṭicchādakaṃ catunāḷimattameva semhañca, kiñcāparaṃ tattakameva muttañca ojañca sussati, tesu ca sussamānesu maṃsānipi khīyanti, tassa me evaṃ anupubbena maṃsesu khīyamānesu bhiyyo cittaṃ pasīdati, na tveva tappaccayā saṃsīdati. So tvaṃ īdisaṃ cittamajānanto sarīramattameva disvā bhaṇasi ‘‘kiso tvamasi dubbaṇṇo, santike maraṇaṃ tavā’’ti. Na kevalañca me cittameva pasīdati, apica kho pana bhiyyo sati ca paññā ca samādhi mama tiṭṭhati, aṇumattopi pamādo vā sammoho vā cittavikkhepo vā natthi, tassa mayhaṃ evaṃ viharato ye keci samaṇabrāhmaṇā atītaṃ vā addhānaṃ anāgataṃ vā etarahi vā opakkamikā vedanā vedayanti, tāsaṃ nidassanabhūtaṃ pattassa uttamavedanaṃ. Yathā aññesaṃ dukkhena phuṭṭhānaṃ sukhaṃ, sītena uṇhaṃ, uṇhena sītaṃ, khudāya bhojanaṃ, pipāsāya phuṭṭhānaṃ udakaṃ apekkhate cittaṃ, evaṃ pañcasu kāmaguṇesu ekakāmampi nāpekkhake cittaṃ. ‘‘Aho vatāhaṃ subhojanaṃ bhuñjitvā sukhaseyyaṃ sayeyya’’nti īdisenākārena mama cittaṃ na uppannaṃ, passa, tvaṃ māra, sattassa suddhatanti.
४३९-४१. एवं अत्तनो सुद्धतं दस्सेत्वा ‘‘निवारेस्सामि त’’न्ति आगतस्स मारस्स मनोरथभञ्जनत्थं मारसेनं कित्तेत्वा ताय अपराजितभावं दस्सेन्तो ‘‘कामा ते पठमा सेना’’तिआदिका छ गाथायो आह।
439-41. Evaṃ attano suddhataṃ dassetvā ‘‘nivāressāmi ta’’nti āgatassa mārassa manorathabhañjanatthaṃ mārasenaṃ kittetvā tāya aparājitabhāvaṃ dassento ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādikā cha gāthāyo āha.
तत्थ यस्मा आदितोव अगारियभूते सत्ते वत्थुकामेसु किलेसकामा मोहयन्ति, ते अभिभुय्य अनगारियभावं उपगतानं पन्तेसु वा सेनासनेसु अञ्ञतरञ्ञतरेसु वा अधिकुसलेसु धम्मेसु अरति उप्पज्जति। वुत्तञ्चेतं ‘‘पब्बजितेन खो, आवुसो, अभिरति दुक्करा’’ति (सं॰ नि॰ ४.३३१)। ततो ते परपटिबद्धजीविकत्ता खुप्पिपासा बाधेति, ताय बाधितानं परियेसनतण्हा चित्तं किलमयति, अथ नेसं किलन्तचित्तानं थिनमिद्धं ओक्कमति। ततो विसेसमनधिगच्छन्तानं दुरभिसम्भवेसु अरञ्ञवनपत्थेसु सेनासनेसु विहरतं उत्राससञ्ञिता भीरु जायति, तेसं उस्सङ्कितपरिसङ्कितानं दीघरत्तं विवेकरसमनस्सादयमानानं विहरतं ‘‘न सिया नु खो एस मग्गो’’ति पटिपत्तियं विचिकिच्छा उप्पज्जति, तं विनोदेत्वा विहरतं अप्पमत्तकेन विसेसाधिगमेन मानमक्खथम्भा जायन्ति, तेपि विनोदेत्वा विहरतं ततो अधिकतरं विसेसाधिगमं निस्साय लाभसक्कारसिलोका उप्पज्जन्ति, लाभादिमुच्छिता धम्मपतिरूपकानि पकासेन्ता मिच्छायसं अधिगन्त्वा तत्थ ठिता जातिआदीहि अत्तानं उक्कंसेन्ति, परं वम्भेन्ति, तस्मा कामादीनं पठमसेनादिभावो वेदितब्बो।
Tattha yasmā āditova agāriyabhūte satte vatthukāmesu kilesakāmā mohayanti, te abhibhuyya anagāriyabhāvaṃ upagatānaṃ pantesu vā senāsanesu aññataraññataresu vā adhikusalesu dhammesu arati uppajjati. Vuttañcetaṃ ‘‘pabbajitena kho, āvuso, abhirati dukkarā’’ti (saṃ. ni. 4.331). Tato te parapaṭibaddhajīvikattā khuppipāsā bādheti, tāya bādhitānaṃ pariyesanataṇhā cittaṃ kilamayati, atha nesaṃ kilantacittānaṃ thinamiddhaṃ okkamati. Tato visesamanadhigacchantānaṃ durabhisambhavesu araññavanapatthesu senāsanesu viharataṃ utrāsasaññitā bhīru jāyati, tesaṃ ussaṅkitaparisaṅkitānaṃ dīgharattaṃ vivekarasamanassādayamānānaṃ viharataṃ ‘‘na siyā nu kho esa maggo’’ti paṭipattiyaṃ vicikicchā uppajjati, taṃ vinodetvā viharataṃ appamattakena visesādhigamena mānamakkhathambhā jāyanti, tepi vinodetvā viharataṃ tato adhikataraṃ visesādhigamaṃ nissāya lābhasakkārasilokā uppajjanti, lābhādimucchitā dhammapatirūpakāni pakāsentā micchāyasaṃ adhigantvā tattha ṭhitā jātiādīhi attānaṃ ukkaṃsenti, paraṃ vambhenti, tasmā kāmādīnaṃ paṭhamasenādibhāvo veditabbo.
४४२-३. एवमेतं दसविधं सेनं उद्दिसित्वा यस्मा सा कण्हधम्मसमन्नागतत्ता कण्हस्स नमुचिनो उपकाराय संवत्तति, तस्मा नं तव सेनाति निद्दिसन्तो आह – ‘‘एसा नमुचि ते सेना, कण्हस्साभिप्पहारिनी’’ति। तत्थ अभिप्पहारिनीति समणब्राह्मणानं घातनी निप्पोथनी, अन्तरायकरीति अत्थो। न नं असूरो जिनाति, जेत्वा च लभते सुखन्ति एवं तव सेनं असूरो काये च जीविते च सापेक्खो पुरिसो न जिनाति, सूरो पन जिनाति, जेत्वा च मग्गसुखं फलसुखञ्च अधिगच्छति। यस्मा च लभते सुखं, तस्मा सुखं पत्थयमानो अहम्पि एस मुञ्जं परिहरेति। सङ्गामावचरा अनिवत्तिनो पुरिसा अत्तनो अनिवत्तनकभावविञ्ञापनत्थं सीसे वा धजे वा आवुधे वा मुञ्जतिणं बन्धन्ति, तं अयम्पि परिहरतिच्चेव मं धारेहि। तव सेनाय पराजितस्स धिरत्थु मम जीवितं, तस्मा एवं धारेहि – सङ्गामे मे मतं सेय्यो, यञ्चे जीवे पराजितो, येन जीवितेन पराजितो जीवे, तस्मा जीविता तया सम्मापटिपन्नानं अन्तरायकरेन सद्धिं सङ्गामे मतं मम सेय्योति अत्थो।
442-3. Evametaṃ dasavidhaṃ senaṃ uddisitvā yasmā sā kaṇhadhammasamannāgatattā kaṇhassa namucino upakārāya saṃvattati, tasmā naṃ tava senāti niddisanto āha – ‘‘esā namuci te senā, kaṇhassābhippahārinī’’ti. Tattha abhippahārinīti samaṇabrāhmaṇānaṃ ghātanī nippothanī, antarāyakarīti attho. Na naṃ asūro jināti, jetvā ca labhate sukhanti evaṃ tava senaṃ asūro kāye ca jīvite ca sāpekkho puriso na jināti, sūro pana jināti, jetvā ca maggasukhaṃ phalasukhañca adhigacchati. Yasmā ca labhate sukhaṃ, tasmā sukhaṃ patthayamāno ahampi esa muñjaṃ parihareti. Saṅgāmāvacarā anivattino purisā attano anivattanakabhāvaviññāpanatthaṃ sīse vā dhaje vā āvudhe vā muñjatiṇaṃ bandhanti, taṃ ayampi pariharaticceva maṃ dhārehi. Tava senāya parājitassa dhiratthu mama jīvitaṃ, tasmā evaṃ dhārehi – saṅgāme me mataṃ seyyo, yañce jīve parājito, yena jīvitena parājito jīve, tasmā jīvitā tayā sammāpaṭipannānaṃ antarāyakarena saddhiṃ saṅgāme mataṃ mama seyyoti attho.
४४४. कस्मा मतं सेय्योति चे? यस्मा पगाळ्हेत्थ…पे॰… सुब्बता, एत्थ कामादिकाय अत्तुक्कंसनपरवम्भनपरियोसानाय तव सेनाय पगाळ्हा निमुग्गा अनुपविट्ठा एके समणब्राह्मणा न दिस्सन्ति, सीलादीहि गुणेहि नप्पकासन्ति, अन्धकारं पविट्ठा विय होन्ति। एते एवं पगाळ्हा समाना सचेपि कदाचि उम्मुज्जित्वा निमुज्जनपुरिसो विय ‘‘साहु सद्धा’’तिआदिना नयेन उम्मुज्जन्ति, तथापि ताय सेनाय अज्झोत्थटत्ता तञ्च मग्गं न जानन्ति खेमं निब्बानगामीनं, सब्बेपि बुद्धपच्चेकबुद्धादयो येन गच्छन्ति सुब्बताति। इमं पन गाथं सुत्वा मारो पुन किञ्चि अवत्वा एव पक्कामि।
444. Kasmā mataṃ seyyoti ce? Yasmā pagāḷhettha…pe… subbatā, ettha kāmādikāya attukkaṃsanaparavambhanapariyosānāya tava senāya pagāḷhā nimuggā anupaviṭṭhā eke samaṇabrāhmaṇā na dissanti, sīlādīhi guṇehi nappakāsanti, andhakāraṃ paviṭṭhā viya honti. Ete evaṃ pagāḷhā samānā sacepi kadāci ummujjitvā nimujjanapuriso viya ‘‘sāhu saddhā’’tiādinā nayena ummujjanti, tathāpi tāya senāya ajjhotthaṭattā tañca maggaṃ na jānanti khemaṃ nibbānagāmīnaṃ, sabbepi buddhapaccekabuddhādayo yena gacchanti subbatāti. Imaṃ pana gāthaṃ sutvā māro puna kiñci avatvā eva pakkāmi.
४४५-६. पक्कन्ते पन तस्मिं महासत्तो ताय दुक्करकारिकाय किञ्चिपि विसेसं अनधिगच्छन्तो अनुक्कमेन ‘‘सिया नु खो अञ्ञो मग्गो बोधाया’’तिआदीनि चिन्तेत्वा ओळारिकाहारं आहारेत्वा, बलं गहेत्वा, विसाखपुण्णमदिवसे पगेव सुजाताय पायासं परिभुञ्जित्वा, भद्रवनसण्डे दिवाविहारं निसीदित्वा, तत्थ अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेन्तो दिवसं वीतिनामेत्वा सायन्हसमये महाबोधिमण्डाभिमुखो गन्त्वा सोत्थियेन दिन्ना अट्ठ तिणमुट्ठियो बोधिमूले विकिरित्वा दससहस्सलोकधातुदेवताहि कतसक्कारबहुमानो –
445-6. Pakkante pana tasmiṃ mahāsatto tāya dukkarakārikāya kiñcipi visesaṃ anadhigacchanto anukkamena ‘‘siyā nu kho añño maggo bodhāyā’’tiādīni cintetvā oḷārikāhāraṃ āhāretvā, balaṃ gahetvā, visākhapuṇṇamadivase pageva sujātāya pāyāsaṃ paribhuñjitvā, bhadravanasaṇḍe divāvihāraṃ nisīditvā, tattha aṭṭha samāpattiyo nibbattento divasaṃ vītināmetvā sāyanhasamaye mahābodhimaṇḍābhimukho gantvā sotthiyena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo bodhimūle vikiritvā dasasahassalokadhātudevatāhi katasakkārabahumāno –
‘‘कामं तचो च न्हारु च, अट्ठि च अवसिस्सतु।
‘‘Kāmaṃ taco ca nhāru ca, aṭṭhi ca avasissatu;
उपसुस्सतु निस्सेसं, सरीरे मंसलोहित’’न्ति॥ –
Upasussatu nissesaṃ, sarīre maṃsalohita’’nti. –
चतुरङ्गवीरियं अधिट्ठहित्वा ‘‘न दानि बुद्धत्तं अपापुणित्वा पल्लङ्कं भिन्दिस्सामी’’ति पटिञ्ञं कत्वा अपराजितपल्लङ्के निसीदि। तं ञत्वा मारो पापिमा ‘‘अज्ज सिद्धत्थो पटिञ्ञं कत्वा निसिन्नो, अज्जेव दानिस्स सा पटिञ्ञा पटिबाहितब्बा’’ति बोधिमण्डतो याव चक्कवाळमायतं द्वादसयोजनवित्थारं उद्धं नवयोजनमुग्गतं मारसेनं समुट्ठापेत्वा दियड्ढयोजनसतप्पमाणं गिरिमेखलं हत्थिराजानं आरुय्ह बाहुसहस्सं मापेत्वा नानावुधानि गहेत्वा ‘‘गण्हथ, हनथ, पहरथा’’ति भणन्तो आळवकसुत्ते वुत्तप्पकारा वुट्ठियो मापेसि, ता महापुरिसं पत्वा तत्थ वुत्तप्पकारा एव सम्पज्जिंसु। ततो वजिरङ्कुसेन हत्थिं कुम्भे पहरित्वा महापुरिसस्स समीपं नेत्वा ‘‘उट्ठेहि, भो सिद्धत्थ, पल्लङ्का’’ति आह। महापुरिसो ‘‘न उट्ठहामि मारा’’ति वत्वा तं धजिनिं समन्ता विलोकेन्तो इमा गाथायो अभासि ‘‘समन्ता धजिनि’’न्ति।
Caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhahitvā ‘‘na dāni buddhattaṃ apāpuṇitvā pallaṅkaṃ bhindissāmī’’ti paṭiññaṃ katvā aparājitapallaṅke nisīdi. Taṃ ñatvā māro pāpimā ‘‘ajja siddhattho paṭiññaṃ katvā nisinno, ajjeva dānissa sā paṭiññā paṭibāhitabbā’’ti bodhimaṇḍato yāva cakkavāḷamāyataṃ dvādasayojanavitthāraṃ uddhaṃ navayojanamuggataṃ mārasenaṃ samuṭṭhāpetvā diyaḍḍhayojanasatappamāṇaṃ girimekhalaṃ hatthirājānaṃ āruyha bāhusahassaṃ māpetvā nānāvudhāni gahetvā ‘‘gaṇhatha, hanatha, paharathā’’ti bhaṇanto āḷavakasutte vuttappakārā vuṭṭhiyo māpesi, tā mahāpurisaṃ patvā tattha vuttappakārā eva sampajjiṃsu. Tato vajiraṅkusena hatthiṃ kumbhe paharitvā mahāpurisassa samīpaṃ netvā ‘‘uṭṭhehi, bho siddhattha, pallaṅkā’’ti āha. Mahāpuriso ‘‘na uṭṭhahāmi mārā’’ti vatvā taṃ dhajiniṃ samantā vilokento imā gāthāyo abhāsi ‘‘samantā dhajini’’nti.
तत्थ धजिनिन्ति सेनं। युत्तन्ति उय्युत्तं। सवाहनन्ति गिरिमेखलनागराजसहितं। पच्चुग्गच्छामीति अभिमुखो उपरि गमिस्सामि, सो च खो तेजेनेव, न कायेन। कस्मा? मा मं ठाना अचावयि, मं एतस्मा ठाना अपराजितपल्लङ्का मारो मा चालेसीति वुत्तं होति। नप्पसहतीति सहितुं न सक्कोति, नाभिभवति वा। आमं पत्तन्ति काचजातं मत्तिकाभाजनं। अस्मनाति पासाणेन। सेसमेत्थ पाकटमेव।
Tattha dhajininti senaṃ. Yuttanti uyyuttaṃ. Savāhananti girimekhalanāgarājasahitaṃ. Paccuggacchāmīti abhimukho upari gamissāmi, so ca kho tejeneva, na kāyena. Kasmā? Mā maṃ ṭhānā acāvayi, maṃ etasmā ṭhānā aparājitapallaṅkā māro mā cālesīti vuttaṃ hoti. Nappasahatīti sahituṃ na sakkoti, nābhibhavati vā. Āmaṃ pattanti kācajātaṃ mattikābhājanaṃ. Asmanāti pāsāṇena. Sesamettha pākaṭameva.
४४७-८. इदानि ‘‘एतं ते मारसेनं भिन्दित्वा ततो परं विजितसङ्गामो सम्पत्तधम्मराजाभिसेको इदं करिस्सामी’’ति दस्सेन्तो आह ‘‘वसीकरित्वा’’ति। तत्थ वसीकरित्वा सङ्कप्पन्ति मग्गभावनाय सब्बं मिच्छासङ्कप्पं पहाय सम्मासङ्कप्पस्सेव पवत्तनेन वसीकरित्वा सङ्कप्पं। सतिञ्च सूपतिट्ठितन्ति कायादीसु चतूसु ठानेसु अत्तनो सतिञ्च सुट्ठु उपट्ठितं करित्वा एवं वसीकतसङ्कप्पो सुप्पतिट्ठितस्सति रट्ठा रट्ठं विचरिस्सामि देवमनुस्सभेदे पुथू सावके विनयन्तो। अथ मया विनीयमाना ते अप्पमत्ता…पे॰… न सोचरे, तं निब्बानामतमेवाति अधिप्पायो।
447-8. Idāni ‘‘etaṃ te mārasenaṃ bhinditvā tato paraṃ vijitasaṅgāmo sampattadhammarājābhiseko idaṃ karissāmī’’ti dassento āha ‘‘vasīkaritvā’’ti. Tattha vasīkaritvā saṅkappanti maggabhāvanāya sabbaṃ micchāsaṅkappaṃ pahāya sammāsaṅkappasseva pavattanena vasīkaritvā saṅkappaṃ. Satiñca sūpatiṭṭhitanti kāyādīsu catūsu ṭhānesu attano satiñca suṭṭhu upaṭṭhitaṃ karitvā evaṃ vasīkatasaṅkappo suppatiṭṭhitassati raṭṭhā raṭṭhaṃ vicarissāmi devamanussabhede puthū sāvake vinayanto. Atha mayā vinīyamānā te appamattā…pe… na socare, taṃ nibbānāmatamevāti adhippāyo.
४४९-५१. अथ मारो इमा गाथायो सुत्वा आह – ‘‘एवरूपं पक्खं दिस्वा न भायसि भिक्खू’’ति? ‘‘आम, मार, न भायामी’’ति। ‘‘कस्मा न भायसी’’ति? ‘‘दानादीनं पारमिपुञ्ञानं कतत्ता’’ति। ‘‘को एतं जानाति दानादीनि त्वमकासी’’ति? ‘‘किं एत्थ पापिम सक्खिकिच्चेन, अपिच एकस्मिंयेव भवे वेस्सन्तरो हुत्वा यं दानमदासिं, तस्सानुभावेन सत्तक्खत्तुं छहि पकारेहि सञ्जातकम्पा अयं महापथवीयेव सक्खी’’ति। एवं वुत्ते उदकपरियन्तं कत्वा महापथवी कम्पि भेरवसद्दं मुञ्चमाना, यं सुत्वा मारो असनिहतो विय भीतो धजं पणामेत्वा पलायि सद्धिं परिसाय। अथ महापुरिसो तीहि यामेहि तिस्सो विज्जा सच्छिकत्वा अरुणुग्गमने ‘‘अनेकजातिसंसारं…पे॰… तण्हानं खयमज्झगा’’ति इमं उदानं उदानेसि। मारो उदानसद्देन आगन्त्वा ‘‘अयं‘बुद्धो अह’न्ति पटिजानाति, हन्द नं अनुबन्धामि आभिसमाचारिकं पस्सितुं। सचस्स किञ्चि कायेन वा वाचाय वा खलितं भविस्सति, विहेठेस्सामि न’’न्ति पुब्बे बोधिसत्तभूमियं छब्बस्सानि अनुबन्धित्वा बुद्धत्तं पत्तं एकं वस्सं अनुबन्धि। ततो भगवतो किञ्चि खलितं अपस्सन्तो ‘‘सत्त वस्सानी’’ति इमा निब्बेजनीयगाथायो अभासि।
449-51. Atha māro imā gāthāyo sutvā āha – ‘‘evarūpaṃ pakkhaṃ disvā na bhāyasi bhikkhū’’ti? ‘‘Āma, māra, na bhāyāmī’’ti. ‘‘Kasmā na bhāyasī’’ti? ‘‘Dānādīnaṃ pāramipuññānaṃ katattā’’ti. ‘‘Ko etaṃ jānāti dānādīni tvamakāsī’’ti? ‘‘Kiṃ ettha pāpima sakkhikiccena, apica ekasmiṃyeva bhave vessantaro hutvā yaṃ dānamadāsiṃ, tassānubhāvena sattakkhattuṃ chahi pakārehi sañjātakampā ayaṃ mahāpathavīyeva sakkhī’’ti. Evaṃ vutte udakapariyantaṃ katvā mahāpathavī kampi bheravasaddaṃ muñcamānā, yaṃ sutvā māro asanihato viya bhīto dhajaṃ paṇāmetvā palāyi saddhiṃ parisāya. Atha mahāpuriso tīhi yāmehi tisso vijjā sacchikatvā aruṇuggamane ‘‘anekajātisaṃsāraṃ…pe… taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti imaṃ udānaṃ udānesi. Māro udānasaddena āgantvā ‘‘ayaṃ‘buddho aha’nti paṭijānāti, handa naṃ anubandhāmi ābhisamācārikaṃ passituṃ. Sacassa kiñci kāyena vā vācāya vā khalitaṃ bhavissati, viheṭhessāmi na’’nti pubbe bodhisattabhūmiyaṃ chabbassāni anubandhitvā buddhattaṃ pattaṃ ekaṃ vassaṃ anubandhi. Tato bhagavato kiñci khalitaṃ apassanto ‘‘satta vassānī’’ti imā nibbejanīyagāthāyo abhāsi.
तत्थ ओतारन्ति रन्धं विवरं। नाधिगच्छिस्सन्ति नाधिगमिं। मेदवण्णन्ति मेदपिण्डसदिसं। अनुपरियगाति परितो परितो अगमासि। मुदुन्ति मुदुकं। विन्देमाति अधिगच्छेय्याम। अस्सादनाति सादुभावो। वायसेत्तोति वायसो एत्तो। सेसमेत्थ पाकटमेव।
Tattha otāranti randhaṃ vivaraṃ. Nādhigacchissanti nādhigamiṃ. Medavaṇṇanti medapiṇḍasadisaṃ. Anupariyagāti parito parito agamāsi. Mudunti mudukaṃ. Vindemāti adhigaccheyyāma. Assādanāti sādubhāvo. Vāyasettoti vāyaso etto. Sesamettha pākaṭameva.
अयं पन योजना – सत्त वस्सानि भगवन्तं ओतारापेक्खो अनुबन्धिं कत्थचि अविजहन्तो पदापदं, एवं अनुबन्धित्वापि च ओतारं नाधिगमिं। सोहं यथा नाम मेदवण्णं पासाणं मेदसञ्ञी वायसो एकस्मिं पस्से मुखतुण्डकेन विज्झित्वा अस्सादं अविन्दमानो ‘‘अप्पेव नाम एत्थ मुदु विन्देम, अपि इतो अस्सादना सिया’’ति समन्ता तथेव विज्झन्तो अनुपरियायित्वा कत्थचि अस्सादं अलद्धा ‘‘पासाणोवाय’’न्ति निब्बिज्ज पक्कमेय्य, एवमेवाहं भगवन्तं कायकम्मादीसु अत्तनो परित्तपञ्ञामुखतुण्डकेन विज्झन्तो समन्ता अनुपरियगा ‘‘अप्पेव नाम कत्थचि अपरिसुद्धकायसमाचारादिमुदुभावं विन्देम, कुतोचि अस्सादना सिया’’ति, ते दानि मयं अस्सादं अलभमाना काकोव सेलमासज्ज निब्बिज्जापेम गोतमं आसज्ज ततो गोतमा निब्बिज्ज अपेमाति। एवं वदतो किर मारस्स सत्त वस्सानि निप्फलपरिस्समं निस्साय बलवसोको उदपादि। तेनस्स विसीदमानङ्गपच्चङ्गस्स बेलुवपण्डु नाम वीणा कच्छतो पतिता। या सकिं कुसलेहि वादिता चत्तारो मासे मधुरस्सरं मुञ्चति, यं गहेत्वा सक्को पञ्चसिखस्स अदासि। तं सो पतमानम्पि न बुज्झि। तेनाह भगवा –
Ayaṃ pana yojanā – satta vassāni bhagavantaṃ otārāpekkho anubandhiṃ katthaci avijahanto padāpadaṃ, evaṃ anubandhitvāpi ca otāraṃ nādhigamiṃ. Sohaṃ yathā nāma medavaṇṇaṃ pāsāṇaṃ medasaññī vāyaso ekasmiṃ passe mukhatuṇḍakena vijjhitvā assādaṃ avindamāno ‘‘appeva nāma ettha mudu vindema, api ito assādanā siyā’’ti samantā tatheva vijjhanto anupariyāyitvā katthaci assādaṃ aladdhā ‘‘pāsāṇovāya’’nti nibbijja pakkameyya, evamevāhaṃ bhagavantaṃ kāyakammādīsu attano parittapaññāmukhatuṇḍakena vijjhanto samantā anupariyagā ‘‘appeva nāma katthaci aparisuddhakāyasamācārādimudubhāvaṃ vindema, kutoci assādanā siyā’’ti, te dāni mayaṃ assādaṃ alabhamānā kākova selamāsajja nibbijjāpema gotamaṃ āsajja tato gotamā nibbijja apemāti. Evaṃ vadato kira mārassa satta vassāni nipphalaparissamaṃ nissāya balavasoko udapādi. Tenassa visīdamānaṅgapaccaṅgassa beluvapaṇḍu nāma vīṇā kacchato patitā. Yā sakiṃ kusalehi vāditā cattāro māse madhurassaraṃ muñcati, yaṃ gahetvā sakko pañcasikhassa adāsi. Taṃ so patamānampi na bujjhi. Tenāha bhagavā –
४५२.
452.
‘‘तस्स सोकपरेतस्स, वीणा कच्छा अभस्सथ।
‘‘Tassa sokaparetassa, vīṇā kacchā abhassatha;
ततो सो दुम्मनो यक्खो, तत्थेवन्तरधायथा’’ति॥
Tato so dummano yakkho, tatthevantaradhāyathā’’ti.
सङ्गीतिकारका आहंसूति एके, अम्हाकं पनेतं नक्खमतीति।
Saṅgītikārakā āhaṃsūti eke, amhākaṃ panetaṃ nakkhamatīti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय पधानसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya padhānasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / २. पधानसुत्तं • 2. Padhānasuttaṃ
