| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
१०. पदुट्ठचित्तसुत्तवण्णना
10. Paduṭṭhacittasuttavaṇṇanā
२०. दसमस्स का उप्पत्ति? अट्ठुप्पत्तियेव। एकदिवसं किर भिक्खू धम्मसभायं सन्निसिन्ना कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, इधेकच्चो बहुं पुञ्ञकम्मं करोति, एकच्चो बहुं पापकम्मं, एकच्चो उभयवोमिस्सकं करोति। तत्थ वोमिस्सकारिनो कीदिसो अभिसम्परायो’’ति? अथ सत्था धम्मसभं उपगन्वा पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसिन्नो तं कथं सुत्वा ‘‘भिक्खवे, मरणासन्नकाले संकिलिट्ठचित्तस्स दुग्गति पाटिकङ्खा’’ति दस्सेन्तो इमाय अट्ठुप्पत्तिया इदं सुत्तं देसेसि।
20. Dasamassa kā uppatti? Aṭṭhuppattiyeva. Ekadivasaṃ kira bhikkhū dhammasabhāyaṃ sannisinnā kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, idhekacco bahuṃ puññakammaṃ karoti, ekacco bahuṃ pāpakammaṃ, ekacco ubhayavomissakaṃ karoti. Tattha vomissakārino kīdiso abhisamparāyo’’ti? Atha satthā dhammasabhaṃ upaganvā paññattavarabuddhāsane nisinno taṃ kathaṃ sutvā ‘‘bhikkhave, maraṇāsannakāle saṃkiliṭṭhacittassa duggati pāṭikaṅkhā’’ti dassento imāya aṭṭhuppattiyā idaṃ suttaṃ desesi.
तत्थ इधाति देसापदेसे निपातो। स्वायं कत्थचि पदेसं उपादाय वुच्चति ‘‘इधेव तिट्ठमानस्स, देवभूतस्स मे सतो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३६९)। कत्थचि सासनं उपादाय ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो इध दुतियो समणो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१३९; अ॰ नि॰ ४.२४१)। कत्थचि पदपूरणमत्ते ‘‘इधाहं, भिक्खवे, भुत्तावी अस्सं पवारितो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३०)। कत्थचि लोकं उपादाय वुच्चति ‘‘इध तथागतो लोके उप्पज्जती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.६१)। इधापि लोके एव दट्ठब्बो। एकच्चन्ति एकं, अञ्ञतरन्ति अत्थो। पुग्गलन्ति सत्तं। सो हि यथापच्चयं कुसलाकुसलानं तब्बिपाकानञ्च पूरणतो मरणवसेन गलनतो च पुग्गलोति वुच्चति। पदुट्ठचित्तन्ति पदोसेन आघातेन दुट्ठचित्तं। अथ वा पदुट्ठचित्तन्ति दोसेन रागादिना पदूसितचित्तं। एत्थ च एकच्चन्ति इदं पदुट्ठचित्तस्स पुग्गलस्स विसेसनं। यस्स हि पटिसन्धिदायककम्मं ओकासमकासि, सो तथा वुत्तो। यस्स च अकुसलप्पवत्तितो चित्तं निवत्तेत्वा कुसलवसेन ओतारेतुं न सक्का, एवं आसन्नमरणो। एवन्ति इदानि वत्तब्बाकारं दस्सेति। चेतसाति अत्तनो चित्तेन चेतोपरियञाणेन। चेतोति तस्स पुग्गलस्स चित्तं। परिच्चाति परिच्छिन्दित्वा पजानामि । ननु च यथाकम्मुपगञाणस्सायं विसयोति? सच्चमेतं, तदा पवत्तमानअकुसलचित्तवसेन पनेतं वुत्तं।
Tattha idhāti desāpadese nipāto. Svāyaṃ katthaci padesaṃ upādāya vuccati ‘‘idheva tiṭṭhamānassa, devabhūtassa me sato’’tiādīsu (dī. ni. 2.369). Katthaci sāsanaṃ upādāya ‘‘idheva, bhikkhave, samaṇo idha dutiyo samaṇo’’tiādīsu (ma. ni. 1.139; a. ni. 4.241). Katthaci padapūraṇamatte ‘‘idhāhaṃ, bhikkhave, bhuttāvī assaṃ pavārito’’tiādīsu (ma. ni. 1.30). Katthaci lokaṃ upādāya vuccati ‘‘idha tathāgato loke uppajjatī’’tiādīsu (a. ni. 3.61). Idhāpi loke eva daṭṭhabbo. Ekaccanti ekaṃ, aññataranti attho. Puggalanti sattaṃ. So hi yathāpaccayaṃ kusalākusalānaṃ tabbipākānañca pūraṇato maraṇavasena galanato ca puggaloti vuccati. Paduṭṭhacittanti padosena āghātena duṭṭhacittaṃ. Atha vā paduṭṭhacittanti dosena rāgādinā padūsitacittaṃ. Ettha ca ekaccanti idaṃ paduṭṭhacittassa puggalassa visesanaṃ. Yassa hi paṭisandhidāyakakammaṃ okāsamakāsi, so tathā vutto. Yassa ca akusalappavattito cittaṃ nivattetvā kusalavasena otāretuṃ na sakkā, evaṃ āsannamaraṇo. Evanti idāni vattabbākāraṃ dasseti. Cetasāti attano cittena cetopariyañāṇena. Cetoti tassa puggalassa cittaṃ. Pariccāti paricchinditvā pajānāmi. Nanu ca yathākammupagañāṇassāyaṃ visayoti? Saccametaṃ, tadā pavattamānaakusalacittavasena panetaṃ vuttaṃ.
इमम्हि चायं समयेति इमस्मिं काले, इमायं वा पच्चयसामग्गियं, अयं पुग्गलो जवनवीथिया अपरभागे कालं करेय्य चेति अत्थो। न हि जवनक्खणे कालंकिरिया अत्थि। यथाभतं निक्खित्तो एवं निरयेति यथा आभतं किञ्चि आहरित्वा ठपितं, एवं अत्तनो कम्मुना निक्खित्तो निरये ठपितो एवाति अत्थो। कायस्स भेदाति उपादिन्नक्खन्धपरिच्चागा। परं मरणाति तदनन्तरं अभिनिब्बत्तक्खन्धग्गहणे। अथ वा कायस्स भेदाति जीवितिन्द्रियस्स उपच्छेदा। परं मरणाति चुतितो उद्धं।
Imamhicāyaṃ samayeti imasmiṃ kāle, imāyaṃ vā paccayasāmaggiyaṃ, ayaṃ puggalo javanavīthiyā aparabhāge kālaṃ kareyya ceti attho. Na hi javanakkhaṇe kālaṃkiriyā atthi. Yathābhataṃ nikkhitto evaṃ nirayeti yathā ābhataṃ kiñci āharitvā ṭhapitaṃ, evaṃ attano kammunā nikkhitto niraye ṭhapito evāti attho. Kāyassa bhedāti upādinnakkhandhapariccāgā. Paraṃ maraṇāti tadanantaraṃ abhinibbattakkhandhaggahaṇe. Atha vā kāyassa bhedāti jīvitindriyassa upacchedā. Paraṃ maraṇāti cutito uddhaṃ.
अपायन्तिआदि सब्बं निरयस्सेव वेवचनं। निरयो हि अयसङ्खाता सुखा अपेतोति अपायो; सग्गमोक्खहेतुभूता वा पुञ्ञसम्मता अया अपेतोतिपि अपायो। दुक्खस्स गति पटिसरणन्ति दुग्गति; दोसबहुलत्ता वा दुट्ठेन कम्मुना निब्बत्ता गतीतिपि दुग्गति। विवसा निपतन्ति एत्थ दुक्कटकम्मकारिनो, विनस्सन्ता वा एत्थ निपतन्ति सम्भिज्जमानङ्गपच्चङ्गाति विनिपातो। नत्थि एत्थ अस्सादसञ्ञितो अयोति निरस्सादट्ठेन निरयो। अथ वा अपायग्गहणेन तिरच्छानयोनि वुच्चति। तिरच्छानयोनि हि अपायो सुगतितो अपेतत्ता, न दुग्गति महेसक्खानं नागराजादीनं सम्भवतो। दुग्गतिग्गहणेन पेत्तिविसयो। सो हि अपायो चेव दुग्गति च सुगतितो अपेतत्ता दुक्खस्स च गतिभूतत्ता, न विनिपातो असुरसदिसं अविनिपातत्ता। विनिपातग्गहणेन असुरकायो। सो हि यथावुत्तेन अत्थेन अपायो चेव दुग्गति च, सब्बसम्पत्तिसमुस्सयेहि विनिपतितत्ता विनिपातोति च वुच्चति। निरयग्गहणेन अवीचिआदिअनेकप्पकारो निरयोव वुच्चति। इध पन सब्बपदेहिपि निरयोव वुत्तो। उपपज्जन्तीति पटिसन्धिं गण्हन्ति।
Apāyantiādi sabbaṃ nirayasseva vevacanaṃ. Nirayo hi ayasaṅkhātā sukhā apetoti apāyo; saggamokkhahetubhūtā vā puññasammatā ayā apetotipi apāyo. Dukkhassa gati paṭisaraṇanti duggati; dosabahulattā vā duṭṭhena kammunā nibbattā gatītipi duggati. Vivasā nipatanti ettha dukkaṭakammakārino, vinassantā vā ettha nipatanti sambhijjamānaṅgapaccaṅgāti vinipāto. Natthi ettha assādasaññito ayoti nirassādaṭṭhena nirayo. Atha vā apāyaggahaṇena tiracchānayoni vuccati. Tiracchānayoni hi apāyo sugatito apetattā, na duggati mahesakkhānaṃ nāgarājādīnaṃ sambhavato. Duggatiggahaṇena pettivisayo. So hi apāyo ceva duggati ca sugatito apetattā dukkhassa ca gatibhūtattā, na vinipāto asurasadisaṃ avinipātattā. Vinipātaggahaṇena asurakāyo. So hi yathāvuttena atthena apāyo ceva duggati ca, sabbasampattisamussayehi vinipatitattā vinipātoti ca vuccati. Nirayaggahaṇena avīciādianekappakāro nirayova vuccati. Idha pana sabbapadehipi nirayova vutto. Upapajjantīti paṭisandhiṃ gaṇhanti.
गाथासु पठमगाथा सङ्गीतिकाले धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि ठपिता। ञत्वानाति पुब्बकालकिरिया। ञाणपुब्बकञ्हि ब्याकरणं। हेतुअत्थो वा त्वा-सद्दो यथा ‘‘सीहं दिस्वा भयं होती’’ति, जाननहेतूति अत्थो । बुद्धो, भिक्खूनं सन्तिकेति बुद्धो भगवा अत्तनो सन्तिके भिक्खूनं एतं परतो द्वीहि गाथाहि वुच्चमानं अत्थं ब्याकासि। सेसं वुत्तनयमेव।
Gāthāsu paṭhamagāthā saṅgītikāle dhammasaṅgāhakattherehi ṭhapitā. Ñatvānāti pubbakālakiriyā. Ñāṇapubbakañhi byākaraṇaṃ. Hetuattho vā tvā-saddo yathā ‘‘sīhaṃ disvā bhayaṃ hotī’’ti, jānanahetūti attho . Buddho, bhikkhūnaṃ santiketi buddho bhagavā attano santike bhikkhūnaṃ etaṃ parato dvīhi gāthāhi vuccamānaṃ atthaṃ byākāsi. Sesaṃ vuttanayameva.
दसमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dasamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
दुतियवग्गवण्णना निट्ठिता।
Dutiyavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / १०. पदुट्ठचित्तसुत्तं • 10. Paduṭṭhacittasuttaṃ
