| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
पहातब्बनिद्देसवण्णना
Pahātabbaniddesavaṇṇanā
२३. पहातब्बनिद्देसे अस्मिमानोति रूपादीसु पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु अस्मीति मानो। तस्मिञ्हि पहीने अरहत्तं पत्तं होति। रूपरागादीसु विज्जमानेसुपि सेसानि अवत्वा अस्मिमानस्सेव वचनं दिट्ठिपतिरूपकत्तेन तस्स ओळारिकत्ताति वेदितब्बं। अविज्जाति सुत्तन्तपरियायेन दुक्खादीसु चतूसु ठानेसु अञ्ञाणं, अभिधम्मपरियायेन पुब्बन्तादीहि सद्धिं अट्ठसु। वुत्तञ्हेतं –
23. Pahātabbaniddese asmimānoti rūpādīsu pañcasu upādānakkhandhesu asmīti māno. Tasmiñhi pahīne arahattaṃ pattaṃ hoti. Rūparāgādīsu vijjamānesupi sesāni avatvā asmimānasseva vacanaṃ diṭṭhipatirūpakattena tassa oḷārikattāti veditabbaṃ. Avijjāti suttantapariyāyena dukkhādīsu catūsu ṭhānesu aññāṇaṃ, abhidhammapariyāyena pubbantādīhi saddhiṃ aṭṭhasu. Vuttañhetaṃ –
‘‘तत्थ कतमा अविज्जा? दुक्खे अञ्ञाणं, दुक्खसमुदये अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधे अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्ञाणं, पुब्बन्ते अञ्ञाणं, अपरन्ते अञ्ञाणं, पुब्बन्तापरन्ते अञ्ञाणं, इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु अञ्ञाण’’न्ति (ध॰ स॰ ११०६; विभ॰ २२६)।
‘‘Tattha katamā avijjā? Dukkhe aññāṇaṃ, dukkhasamudaye aññāṇaṃ, dukkhanirodhe aññāṇaṃ, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya aññāṇaṃ, pubbante aññāṇaṃ, aparante aññāṇaṃ, pubbantāparante aññāṇaṃ, idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu aññāṇa’’nti (dha. sa. 1106; vibha. 226).
भवतण्हाति कामभवादीसु भवेसु पत्थना। यथाह –
Bhavataṇhāti kāmabhavādīsu bhavesu patthanā. Yathāha –
‘‘तत्थ कतमा भवतण्हा? यो भवेसु भवच्छन्दो भवरागो भवनन्दी भवतण्हा भवसिनेहो भवपरिळाहो भवमुच्छा भवज्झोसान’’न्ति (विभ॰ ८९५)।
‘‘Tattha katamā bhavataṇhā? Yo bhavesu bhavacchando bhavarāgo bhavanandī bhavataṇhā bhavasineho bhavapariḷāho bhavamucchā bhavajjhosāna’’nti (vibha. 895).
तिस्सो तण्हाति कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा। तासं अभिधम्मे एवं निद्देसो कतो – तत्थ कतमा भवतण्हा? भवदिट्ठिसहगतो रागो…पे॰… चित्तस्स सारागो, अयं वुच्चति भवतण्हा। तत्थ कतमा विभवतण्हा? उच्छेददिट्ठिसहगतो रागो…पे॰… चित्तस्स सारागो, अयं वुच्चति विभवतण्हा। अवसेसा तण्हा कामतण्हा। तत्थ कतमा कामतण्हा? कामधातुपटिसंयुत्तो रागो…पे॰… चित्तस्स सारागो, अयं वुच्चति कामतण्हा। तत्थ कतमा भवतण्हा? रूपधातुअरूपधातुपटिसंयुत्तो रागो…पे॰… तत्थ कतमा विभवतण्हा? उच्छेददिट्ठिसहगतो रागो…पे॰… (विभ॰ ९१६)।
Tisso taṇhāti kāmataṇhā, bhavataṇhā, vibhavataṇhā. Tāsaṃ abhidhamme evaṃ niddeso kato – tattha katamā bhavataṇhā? Bhavadiṭṭhisahagato rāgo…pe… cittassa sārāgo, ayaṃ vuccati bhavataṇhā. Tattha katamā vibhavataṇhā? Ucchedadiṭṭhisahagato rāgo…pe… cittassa sārāgo, ayaṃ vuccati vibhavataṇhā. Avasesā taṇhā kāmataṇhā. Tattha katamā kāmataṇhā? Kāmadhātupaṭisaṃyutto rāgo…pe… cittassa sārāgo, ayaṃ vuccati kāmataṇhā. Tattha katamā bhavataṇhā? Rūpadhātuarūpadhātupaṭisaṃyutto rāgo…pe… tattha katamā vibhavataṇhā? Ucchedadiṭṭhisahagato rāgo…pe… (vibha. 916).
अट्ठकथायं पन ‘‘पञ्चकामगुणिको रागो कामतण्हा, रूपारूपभवेसु रागो झाननिकन्तिसस्सतदिट्ठिसहगतो रागो भववसेन पत्थना भवतण्हा, उच्छेददिट्ठिसहगतो रागो विभवतण्हा’’ति वुत्तं। अयं दसुत्तरसुत्तपरियायेन योजना। सङ्गीतिपरियायेन पन अभिधम्मपरियायेन च ‘‘अपरापि तिस्सो तण्हा कामतण्हा रूपतण्हा अरूपतण्हा। अपरापि तिस्सो तण्हा रूपतण्हा अरूपतण्हा निरोधतण्हा’’ति (दी॰ नि॰ ३.३०५; विभ॰ ९१७-९१८) वुत्ता तण्हापि एत्थ युज्जन्ति। तासु पञ्च कामधातुरूपधातुअरूपधातुपटिसंयुत्ता, अन्तिमा उच्छेददिट्ठिसहगता।
Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘pañcakāmaguṇiko rāgo kāmataṇhā, rūpārūpabhavesu rāgo jhānanikantisassatadiṭṭhisahagato rāgo bhavavasena patthanā bhavataṇhā, ucchedadiṭṭhisahagato rāgo vibhavataṇhā’’ti vuttaṃ. Ayaṃ dasuttarasuttapariyāyena yojanā. Saṅgītipariyāyena pana abhidhammapariyāyena ca ‘‘aparāpi tisso taṇhā kāmataṇhā rūpataṇhā arūpataṇhā. Aparāpi tisso taṇhā rūpataṇhā arūpataṇhā nirodhataṇhā’’ti (dī. ni. 3.305; vibha. 917-918) vuttā taṇhāpi ettha yujjanti. Tāsu pañca kāmadhāturūpadhātuarūpadhātupaṭisaṃyuttā, antimā ucchedadiṭṭhisahagatā.
चत्तारो ओघाति कामोघो, भवोघो, दिट्ठोघो, अविज्जोघो। यस्स संविज्जन्ति, तं वट्टस्मिं ओहनन्ति ओसीदापेन्तीति ओघा। बलवकिलेसा एते। कामगुणसङ्खाते कामे ओघो कामोघो। कामतण्हायेतं नामं। रूपारूपसङ्खाते कम्मतो च उपपत्तितो च दुविधेपि भवे ओघो भवोघो। भवतण्हायेतं नामं। दिट्ठि एव ओघो दिट्ठोघो। ‘‘सस्सतो लोको’’तिआदिकाय दिट्ठिया एतं नामं। अविज्जा एव ओघो अविज्जोघो, दुक्खादीसु अञ्ञाणस्सेतं नामं।
Cattāro oghāti kāmogho, bhavogho, diṭṭhogho, avijjogho. Yassa saṃvijjanti, taṃ vaṭṭasmiṃ ohananti osīdāpentīti oghā. Balavakilesā ete. Kāmaguṇasaṅkhāte kāme ogho kāmogho. Kāmataṇhāyetaṃ nāmaṃ. Rūpārūpasaṅkhāte kammato ca upapattito ca duvidhepi bhave ogho bhavogho. Bhavataṇhāyetaṃ nāmaṃ. Diṭṭhi eva ogho diṭṭhogho. ‘‘Sassato loko’’tiādikāya diṭṭhiyā etaṃ nāmaṃ. Avijjā eva ogho avijjogho, dukkhādīsu aññāṇassetaṃ nāmaṃ.
पञ्च नीवरणानीति कामच्छन्दनीवरणं ब्यापादनीवरणं थिनमिद्धनीवरणं उद्धच्चकुक्कुच्चनीवरणं विचिकिच्छानीवरणं। चित्तं नीवरन्ति परियोनन्धन्तीति नीवरणानि। कामीयन्तीति कामा। पञ्च कामगुणा। कामेसु छन्दो कामच्छन्दो। कामयतीति वा कामो, कामो एव छन्दो, न कत्तुकम्यताछन्दो न धम्मच्छन्दोति कामच्छन्दो। कामतण्हायेतं नामं। ब्यापज्जति तेन चित्तं पूतिभावं गच्छति, ब्यापादयति वा विनयाचाररूपसम्पत्तिहितसुखानीति ब्यापादो। दोसस्सेतं नामं। थिननता थिनं, मिद्धनता मिद्धं, अनुस्साहसंहननता असत्तिविघातो चाति अत्थो। चित्तस्स अनुस्साहो थिनं, चेतसिकानं अकम्मञ्ञता मिद्धं, थिनञ्च मिद्धञ्च थिनमिद्धं। उद्धतस्स भावो उद्धच्चं, अवूपसमोति अत्थो। विक्खेपस्सेतं नामं। कुच्छितं कतं कुकतं, कुकतस्स भावो कुक्कुच्चं, गरहितकिरियभावोति अत्थो। पच्छानुतापस्सेतं नामं। विगता चिकिच्छाति विचिकिच्छा, विगतपञ्ञाति अत्थो। सभावं वा विचिनन्तो एताय किच्छति किलमतीति विचिकिच्छा। बुद्धादीसु संसयस्सेतं नामं। कामच्छन्दो एव नीवरणं कामच्छन्दनीवरणं। एवं सेसेसुपि।
Pañca nīvaraṇānīti kāmacchandanīvaraṇaṃ byāpādanīvaraṇaṃ thinamiddhanīvaraṇaṃ uddhaccakukkuccanīvaraṇaṃ vicikicchānīvaraṇaṃ. Cittaṃ nīvaranti pariyonandhantīti nīvaraṇāni. Kāmīyantīti kāmā. Pañca kāmaguṇā. Kāmesu chando kāmacchando. Kāmayatīti vā kāmo, kāmo eva chando, na kattukamyatāchando na dhammacchandoti kāmacchando. Kāmataṇhāyetaṃ nāmaṃ. Byāpajjati tena cittaṃ pūtibhāvaṃ gacchati, byāpādayati vā vinayācārarūpasampattihitasukhānīti byāpādo. Dosassetaṃ nāmaṃ. Thinanatā thinaṃ, middhanatā middhaṃ, anussāhasaṃhananatā asattivighāto cāti attho. Cittassa anussāho thinaṃ, cetasikānaṃ akammaññatā middhaṃ, thinañca middhañca thinamiddhaṃ. Uddhatassa bhāvo uddhaccaṃ, avūpasamoti attho. Vikkhepassetaṃ nāmaṃ. Kucchitaṃ kataṃ kukataṃ, kukatassa bhāvo kukkuccaṃ, garahitakiriyabhāvoti attho. Pacchānutāpassetaṃ nāmaṃ. Vigatā cikicchāti vicikicchā, vigatapaññāti attho. Sabhāvaṃ vā vicinanto etāya kicchati kilamatīti vicikicchā. Buddhādīsu saṃsayassetaṃ nāmaṃ. Kāmacchando eva nīvaraṇaṃ kāmacchandanīvaraṇaṃ. Evaṃ sesesupi.
छ धम्मा, छद्धम्माति वा पाठो। छ तण्हाकायाति रूपतण्हा सद्दतण्हा गन्धतण्हा रसतण्हा फोट्ठब्बतण्हा धम्मतण्हा। रूपे तण्हा रूपतण्हा। सा एव कामतण्हादिभेदेन अनेकभेदत्ता रासट्ठेन कायोति वुत्ता। एवं सेसेसुपि।
Cha dhammā, chaddhammāti vā pāṭho. Cha taṇhākāyāti rūpataṇhā saddataṇhā gandhataṇhā rasataṇhā phoṭṭhabbataṇhā dhammataṇhā. Rūpe taṇhā rūpataṇhā. Sā eva kāmataṇhādibhedena anekabhedattā rāsaṭṭhena kāyoti vuttā. Evaṃ sesesupi.
सत्तानुसयाति कामरागानुसयो पटिघानुसयो मानानुसयो दिट्ठानुसयो विचिकिच्छानुसयो भवरागानुसयो अविज्जानुसयो। अप्पहीनट्ठेन अनुसेन्तीति अनुसया। कामेसु रागो कामरागो, कामो एव वा रागोति कामरागो। आरम्मणस्मिं पटिहञ्ञतीति पटिघं। अयाथावदस्सनट्ठेन दिट्ठि। सेय्यादिवसेन मञ्ञतीति मानो। भवेसु रागो भवरागो। थामगतो कामरागो कामरागानुसयो। एवं सेसेसुपि।
Sattānusayāti kāmarāgānusayo paṭighānusayo mānānusayo diṭṭhānusayo vicikicchānusayo bhavarāgānusayo avijjānusayo. Appahīnaṭṭhena anusentīti anusayā. Kāmesu rāgo kāmarāgo, kāmo eva vā rāgoti kāmarāgo. Ārammaṇasmiṃ paṭihaññatīti paṭighaṃ. Ayāthāvadassanaṭṭhena diṭṭhi. Seyyādivasena maññatīti māno. Bhavesu rāgo bhavarāgo. Thāmagato kāmarāgo kāmarāgānusayo. Evaṃ sesesupi.
अट्ठ मिच्छत्ताति मिच्छादिट्ठि मिच्छासङ्कप्पो मिच्छावाचा मिच्छाकम्मन्तो मिच्छाआजीवो मिच्छावायामो मिच्छासति मिच्छासमाधि। ‘‘हितसुखावहा मे भविस्सन्ती’’ति एवं आसीसितापि तथाअभावतो असुभादीसुयेव सुभन्तिआदिविपरीतप्पवत्तितो च मिच्छासभावाति मिच्छत्ता। मिच्छा पस्सति, मिच्छा वा एताय पस्सन्तीति मिच्छादिट्ठि। अथ वा विपरीता दिट्ठीति मिच्छादिट्ठि, अयाथावदिट्ठीति वा मिच्छादिट्ठि, विरज्झित्वा गहणतो वा वितथा दिट्ठीति मिच्छादिट्ठि, अनत्तावहत्ता पण्डितेहि कुच्छिता दिट्ठीति वामिच्छादिट्ठि। मिच्छासङ्कप्पादीसुपि एसेव नयो। मिच्छादिट्ठीति सस्सतुच्छेदाभिनिवेसो। मिच्छासङ्कप्पोति कामवितक्कादितिविधो वितक्को। मिच्छावाचाति मुसावादादिचतुब्बिधा चेतना। मिच्छाकम्मन्तोति पाणातिपातादितिविधा चेतना। मिच्छाआजीवोति मिच्छाजीवपयोगसमुट्ठापिका चेतना। मिच्छावायामोति अकुसलचित्तसम्पयुत्तं वीरियं। मिच्छासतीति सतिपटिपक्खभूतो अकुसलचित्तुप्पादो। मिच्छासमाधीति अकुसलसमाधि।
Aṭṭha micchattāti micchādiṭṭhi micchāsaṅkappo micchāvācā micchākammanto micchāājīvo micchāvāyāmo micchāsati micchāsamādhi. ‘‘Hitasukhāvahā me bhavissantī’’ti evaṃ āsīsitāpi tathāabhāvato asubhādīsuyeva subhantiādiviparītappavattito ca micchāsabhāvāti micchattā. Micchā passati, micchā vā etāya passantīti micchādiṭṭhi. Atha vā viparītā diṭṭhīti micchādiṭṭhi, ayāthāvadiṭṭhīti vā micchādiṭṭhi, virajjhitvā gahaṇato vā vitathā diṭṭhīti micchādiṭṭhi, anattāvahattā paṇḍitehi kucchitā diṭṭhīti vāmicchādiṭṭhi. Micchāsaṅkappādīsupi eseva nayo. Micchādiṭṭhīti sassatucchedābhiniveso. Micchāsaṅkappoti kāmavitakkāditividho vitakko. Micchāvācāti musāvādādicatubbidhā cetanā. Micchākammantoti pāṇātipātāditividhā cetanā. Micchāājīvoti micchājīvapayogasamuṭṭhāpikā cetanā. Micchāvāyāmoti akusalacittasampayuttaṃ vīriyaṃ. Micchāsatīti satipaṭipakkhabhūto akusalacittuppādo. Micchāsamādhīti akusalasamādhi.
नव तण्हामूलकाति (दी॰ नि॰ २.१०३; ३.३५९) तण्हं पटिच्च परियेसना, परियेसनं पटिच्च लाभो, लाभं पटिच्च विनिच्छयो, विनिच्छयं पटिच्च छन्दरागो, छन्दरागं पटिच्च अज्झोसानं, अज्झोसानं पटिच्च परिग्गहो, परिग्गहं पटिच्च मच्छरियं, मच्छरियं पटिच्च आरक्खो, आरक्खाधिकरणं दण्डादानसत्थादानकलहविग्गहविवादतुवंतुवंपेसुञ्ञमुसावादा अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति (दी॰ नि॰ २.१०४; ३.३५९)। इमे नव तण्हामूलका धम्मा। तण्हा मूलं एतेसन्ति तण्हामूलका। परियेसनादयो अकुसला एव। तण्हं, पटिच्चाति तण्हं निस्साय। परियेसनाति रूपादिआरम्मणपरियेसना। सा हि तण्हाय सति होति। लाभोति रूपादिआरम्मणपटिलाभो, सो हि परियेसनाय सति होति। विनिच्छयो पन ञाणतण्हादिट्ठिवितक्कवसेन चतुब्बिधो। तत्थ ‘‘सुखविनिच्छयं जञ्ञा, सुखविनिच्छयं ञत्वा अज्झत्तं सुखमनुयुञ्जेय्या’’ति (म॰ नि॰ ३.३२३) अयं ञाणविनिच्छयो। ‘‘विनिच्छयोति द्वे विनिच्छया तण्हाविनिच्छयो च दिट्ठिविनिच्छयो चा’’ति (महानि॰ १०२) एवं आगतानि अट्ठसततण्हाविचरितानि तण्हाविनिच्छयो । द्वासट्ठि दिट्ठियो दिट्ठिविनिच्छयो। ‘‘छन्दो खो, देवानमिन्द, वितक्कनिदानो’’ति (दी॰ नि॰ २.३५८) इमस्मिं पन सुत्ते इध विनिच्छयोति वुत्तो वितक्कोयेव आगतो। लाभं लभित्वा हि इट्ठानिट्ठं सुन्दरासुन्दरञ्च वितक्केनेव विनिच्छिनाति ‘‘एत्तकं मे रूपारम्मणत्थाय भविस्सति, एत्तकं सद्दादिआरम्मणत्थाय, एत्तकं मय्हं भविस्सति, एत्तकं परस्स, एत्तकं परिभुञ्जिस्सामि, एत्तकं निदहिस्सामी’’ति। तेन वुत्तं – ‘‘लाभं पटिच्च विनिच्छयो’’ति। छन्दरागोति एवं अकुसलवितक्केन वितक्किते वत्थुस्मिं दुब्बलरागो च बलवरागो च उप्पज्जति। छन्दोति एत्थ दुब्बलरागस्साधिवचनं, रागोति बलवरागस्स। अज्झोसानन्ति अहं ममाति बलवसन्निट्ठानं। परिग्गहोति तण्हादिट्ठिवसेन परिग्गहकरणं। मच्छरियन्ति परेहि साधारणभावस्स असहनता। तेनेवस्स पोराणा एवं वचनत्थं वदन्ति ‘‘इदं अच्छरियं मय्हमेव होतु, मा अञ्ञस्स अच्छरियं होतूति पवत्तत्ता मच्छरियन्ति वुच्चती’’ति। आरक्खोति द्वारपिदहनमञ्जूसगोपनादिवसेन सुट्ठु रक्खणं। अधिकरोतीति अधिकरणं। कारणस्सेतं नामं। आरक्खाधिकरणन्ति भावनपुंसकं, आरक्खहेतूति अत्थो। दण्डादानादीसु परनिसेधनत्थं दण्डस्स आदानं दण्डादानं। एकतोधारादिना सत्थस्स आदानं सत्थादानं। कायकलहोपि वाचाकलहोपि कलहो। पुरिमो पुरिमो विरोधो विग्गहो। पच्छिमो पच्छिमो विवादो। तुवंतुवन्ति अगारववसेन तुवंतुवंवचनं।
Nava taṇhāmūlakāti (dī. ni. 2.103; 3.359) taṇhaṃ paṭicca pariyesanā, pariyesanaṃ paṭicca lābho, lābhaṃ paṭicca vinicchayo, vinicchayaṃ paṭicca chandarāgo, chandarāgaṃ paṭicca ajjhosānaṃ, ajjhosānaṃ paṭicca pariggaho, pariggahaṃ paṭicca macchariyaṃ, macchariyaṃ paṭicca ārakkho, ārakkhādhikaraṇaṃ daṇḍādānasatthādānakalahaviggahavivādatuvaṃtuvaṃpesuññamusāvādā aneke pāpakā akusalā dhammā sambhavanti (dī. ni. 2.104; 3.359). Ime nava taṇhāmūlakā dhammā. Taṇhā mūlaṃ etesanti taṇhāmūlakā. Pariyesanādayo akusalā eva. Taṇhaṃ, paṭiccāti taṇhaṃ nissāya. Pariyesanāti rūpādiārammaṇapariyesanā. Sā hi taṇhāya sati hoti. Lābhoti rūpādiārammaṇapaṭilābho, so hi pariyesanāya sati hoti. Vinicchayo pana ñāṇataṇhādiṭṭhivitakkavasena catubbidho. Tattha ‘‘sukhavinicchayaṃ jaññā, sukhavinicchayaṃ ñatvā ajjhattaṃ sukhamanuyuñjeyyā’’ti (ma. ni. 3.323) ayaṃ ñāṇavinicchayo. ‘‘Vinicchayoti dve vinicchayā taṇhāvinicchayo ca diṭṭhivinicchayo cā’’ti (mahāni. 102) evaṃ āgatāni aṭṭhasatataṇhāvicaritāni taṇhāvinicchayo. Dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo diṭṭhivinicchayo. ‘‘Chando kho, devānaminda, vitakkanidāno’’ti (dī. ni. 2.358) imasmiṃ pana sutte idha vinicchayoti vutto vitakkoyeva āgato. Lābhaṃ labhitvā hi iṭṭhāniṭṭhaṃ sundarāsundarañca vitakkeneva vinicchināti ‘‘ettakaṃ me rūpārammaṇatthāya bhavissati, ettakaṃ saddādiārammaṇatthāya, ettakaṃ mayhaṃ bhavissati, ettakaṃ parassa, ettakaṃ paribhuñjissāmi, ettakaṃ nidahissāmī’’ti. Tena vuttaṃ – ‘‘lābhaṃ paṭicca vinicchayo’’ti. Chandarāgoti evaṃ akusalavitakkena vitakkite vatthusmiṃ dubbalarāgo ca balavarāgo ca uppajjati. Chandoti ettha dubbalarāgassādhivacanaṃ, rāgoti balavarāgassa. Ajjhosānanti ahaṃ mamāti balavasanniṭṭhānaṃ. Pariggahoti taṇhādiṭṭhivasena pariggahakaraṇaṃ. Macchariyanti parehi sādhāraṇabhāvassa asahanatā. Tenevassa porāṇā evaṃ vacanatthaṃ vadanti ‘‘idaṃ acchariyaṃ mayhameva hotu, mā aññassa acchariyaṃ hotūti pavattattā macchariyanti vuccatī’’ti. Ārakkhoti dvārapidahanamañjūsagopanādivasena suṭṭhu rakkhaṇaṃ. Adhikarotīti adhikaraṇaṃ. Kāraṇassetaṃ nāmaṃ. Ārakkhādhikaraṇanti bhāvanapuṃsakaṃ, ārakkhahetūti attho. Daṇḍādānādīsu paranisedhanatthaṃ daṇḍassa ādānaṃ daṇḍādānaṃ. Ekatodhārādinā satthassa ādānaṃ satthādānaṃ. Kāyakalahopi vācākalahopi kalaho. Purimo purimo virodho viggaho. Pacchimo pacchimo vivādo. Tuvaṃtuvanti agāravavasena tuvaṃtuvaṃvacanaṃ.
दस मिच्छत्ताति मिच्छादिट्ठि…पे॰… मिच्छासमाधि मिच्छाञाणं मिच्छाविमुत्ति। तत्थ मिच्छाञाणन्ति पापकिरियासु उपायचिन्तावसेन पापं कत्वा सुकतं मयाति पच्चवेक्खणाकारेन च उप्पन्नो मोहो। मिच्छाविमुत्तीति अविमुत्तस्सेव सतो विमुत्तिसञ्ञिता।
Dasa micchattāti micchādiṭṭhi…pe… micchāsamādhi micchāñāṇaṃ micchāvimutti. Tattha micchāñāṇanti pāpakiriyāsu upāyacintāvasena pāpaṃ katvā sukataṃ mayāti paccavekkhaṇākārena ca uppanno moho. Micchāvimuttīti avimuttasseva sato vimuttisaññitā.
२४.
24.
इदानि अनेकभेदेन पहानेन पहातब्बे दस्सेतुं द्वे पहानानीतिआदि आरद्धं। पहानेसु हि विञ्ञातेसु तेन तेन पहातब्बा धम्मा सुविञ्ञेय्या होन्ति। पञ्चसु पहानेसु लोकिकानि च द्वे पहानानि अप्पयोगं निस्सरणप्पहानञ्च ठपेत्वा अप्पयोगानेव द्वे लोकुत्तरपहानानि पठमं वुत्तानि। सम्मा उच्छिज्जन्ति एतेन किलेसाति समुच्छेदो, पहीयन्ति एतेन किलेसाति पहानं। समुच्छेदसङ्खातं पहानं, न सेसप्पहानन्ति समुच्छेदप्पहानं। किलेसानं पटिप्पस्सद्धत्ता पटिप्पस्सद्धि, पहीनत्ता पहानं, पटिप्पस्सद्धिसङ्खातं पहानं पटिप्पस्सद्धिप्पहानं। लोकं उत्तरतीति लोकुत्तरो। निब्बानसङ्खातं खयं गच्छतीति खयगामी, खयगामी च सो मग्गो चाति खयगामिमग्गो, तं भावयतो सो मग्गो समुच्छेदप्पहानन्ति अत्थो। तथा फलक्खणे लोकुत्तरफलमेव पटिप्पस्सद्धिप्पहानं।
Idāni anekabhedena pahānena pahātabbe dassetuṃ dve pahānānītiādi āraddhaṃ. Pahānesu hi viññātesu tena tena pahātabbā dhammā suviññeyyā honti. Pañcasu pahānesu lokikāni ca dve pahānāni appayogaṃ nissaraṇappahānañca ṭhapetvā appayogāneva dve lokuttarapahānāni paṭhamaṃ vuttāni. Sammā ucchijjanti etena kilesāti samucchedo, pahīyanti etena kilesāti pahānaṃ. Samucchedasaṅkhātaṃ pahānaṃ, na sesappahānanti samucchedappahānaṃ. Kilesānaṃ paṭippassaddhattā paṭippassaddhi, pahīnattā pahānaṃ, paṭippassaddhisaṅkhātaṃ pahānaṃ paṭippassaddhippahānaṃ. Lokaṃ uttaratīti lokuttaro. Nibbānasaṅkhātaṃ khayaṃ gacchatīti khayagāmī, khayagāmī ca so maggo cāti khayagāmimaggo, taṃ bhāvayato so maggo samucchedappahānanti attho. Tathā phalakkhaṇe lokuttaraphalameva paṭippassaddhippahānaṃ.
कामानमेतं निस्सरणन्तिआदीसु कामतो रूपतो सङ्खततो निस्सरन्ति एतेनाति निस्सरणं, तेहि वा निस्सटत्ता निस्सरणं। असुभज्झानं। कामेहि निक्खन्तत्ता नेक्खम्मं। अनागामिमग्गो वा। असुभज्झानञ्हि विक्खम्भनतो कामानं निस्सरणं, तं झानं पादकं कत्वा उप्पादितअनागामिमग्गो पन समुच्छेदतो सब्बसो कामानं अच्चन्तनिस्सरणं। रुप्पतीति रूपं, न रूपं अरूपं मित्तपटिपक्खा अमित्ता विय, लोभादिपटिपक्खा अलोभादयो विय च रूपपटिपक्खोति अत्थो। फलवसेन वा नत्थेत्थ रूपन्ति अरूपं, अरूपमेव आरुप्पं। अरूपज्झानानि। तानि रूपानं निस्सरणं नाम। अरूपेहिपि अरहत्तमग्गो पुन उप्पत्तिनिवारणतो सब्बसो रूपानं निस्सरणं नाम। भूतन्ति जातं। सङ्खतन्ति पच्चयेहि सङ्गम्म कतं। पटिच्चसमुप्पन्नन्ति ते ते पच्चये पटिच्च सम्मा सह च उप्पन्नं। पठमेन सञ्जातत्तदीपनेन अनिच्चता, दुतियेन अनिच्चस्सापि सतो पच्चयानुभावदीपनेन परायत्तता, ततियेन परायत्तस्सापि सतो पच्चयानं अब्यापारत्तदीपनेन एवंधम्मता दीपिता होति। निरोधोति निब्बानं। निब्बानञ्हि आगम्म दुक्खं निरुज्झतीति निरोधोति वुच्चति। सो एव च सब्बसङ्खततो निस्सटत्ता तस्स सङ्खतस्स निस्सरणं नाम। अट्ठकथायं पन –
Kāmānametaṃnissaraṇantiādīsu kāmato rūpato saṅkhatato nissaranti etenāti nissaraṇaṃ, tehi vā nissaṭattā nissaraṇaṃ. Asubhajjhānaṃ. Kāmehi nikkhantattā nekkhammaṃ. Anāgāmimaggo vā. Asubhajjhānañhi vikkhambhanato kāmānaṃ nissaraṇaṃ, taṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā uppāditaanāgāmimaggo pana samucchedato sabbaso kāmānaṃ accantanissaraṇaṃ. Ruppatīti rūpaṃ, na rūpaṃ arūpaṃ mittapaṭipakkhā amittā viya, lobhādipaṭipakkhā alobhādayo viya ca rūpapaṭipakkhoti attho. Phalavasena vā natthettha rūpanti arūpaṃ, arūpameva āruppaṃ. Arūpajjhānāni. Tāni rūpānaṃ nissaraṇaṃ nāma. Arūpehipi arahattamaggo puna uppattinivāraṇato sabbaso rūpānaṃ nissaraṇaṃ nāma. Bhūtanti jātaṃ. Saṅkhatanti paccayehi saṅgamma kataṃ. Paṭiccasamuppannanti te te paccaye paṭicca sammā saha ca uppannaṃ. Paṭhamena sañjātattadīpanena aniccatā, dutiyena aniccassāpi sato paccayānubhāvadīpanena parāyattatā, tatiyena parāyattassāpi sato paccayānaṃ abyāpārattadīpanena evaṃdhammatā dīpitā hoti. Nirodhoti nibbānaṃ. Nibbānañhi āgamma dukkhaṃ nirujjhatīti nirodhoti vuccati. So eva ca sabbasaṅkhatato nissaṭattā tassa saṅkhatassa nissaraṇaṃ nāma. Aṭṭhakathāyaṃ pana –
‘‘निरोधो तस्स निस्सरणन्ति इध अरहत्तफलं निरोधोति अधिप्पेतं। अरहत्तफलेन हि निब्बाने दिट्ठे पुन आयतिं सब्बसङ्खारा न होन्तीति अरहत्तसङ्खातस्स निरोधस्स पच्चयत्ता निरोधोति वुत्त’’न्ति वुत्तं।
‘‘Nirodho tassa nissaraṇanti idha arahattaphalaṃ nirodhoti adhippetaṃ. Arahattaphalena hi nibbāne diṭṭhe puna āyatiṃ sabbasaṅkhārā na hontīti arahattasaṅkhātassa nirodhassa paccayattā nirodhoti vutta’’nti vuttaṃ.
नेक्खम्मं पटिलद्धस्सातिआदीसु असुभज्झानस्स निस्सरणत्ते विक्खम्भनप्पहानेन, अनागामिमग्गस्स निस्सरणत्ते समुच्छेदप्पहानेन कामा पहीना चेव होन्ति परिच्चत्ता च। अरूपज्झानानं निस्सरणत्ते च अरहत्तमग्गस्स निस्सरणत्ते च एवमेव रूपा योजेतब्बा। रूपेसु हि छन्दरागप्पहानेन रूपानं समुच्छेदो होति। रूपाति चेत्थ लिङ्गविपल्लासो कतो। निब्बानस्स निस्सरणत्ते निस्सरणप्पहानेन, अरहत्तफलस्स निस्सरणत्ते पटिप्पस्सद्धिप्पहानेन सङ्खारा पहीना चेव होन्ति परिच्चत्ता च। निब्बानस्स च निस्सरणत्ते आरम्मणकरणवसेन पटिलाभो वेदितब्बो।
Nekkhammaṃ paṭiladdhassātiādīsu asubhajjhānassa nissaraṇatte vikkhambhanappahānena, anāgāmimaggassa nissaraṇatte samucchedappahānena kāmā pahīnā ceva honti pariccattā ca. Arūpajjhānānaṃ nissaraṇatte ca arahattamaggassa nissaraṇatte ca evameva rūpā yojetabbā. Rūpesu hi chandarāgappahānena rūpānaṃ samucchedo hoti. Rūpāti cettha liṅgavipallāso kato. Nibbānassa nissaraṇatte nissaraṇappahānena, arahattaphalassa nissaraṇatte paṭippassaddhippahānena saṅkhārā pahīnā ceva honti pariccattā ca. Nibbānassa ca nissaraṇatte ārammaṇakaraṇavasena paṭilābho veditabbo.
दुक्खसच्चन्तिआदीसु परिञ्ञापटिवेधन्तिआदि भावनपुंसकवचनं। परिञ्ञाय पटिवेधो परिञ्ञापटिवेधो। तं परिञ्ञापटिवेधं। एस नयो सेसेसुपि। पजहातीति तथा तथा पटिविज्झन्तो पहातब्बे किलेसे पजहतीति अत्थो गहेतब्बो। लोकियलोकुत्तरेसुपि छन्दरागप्पहानेन वा तानि पजहतीति अत्थो। पजहतीतिपि पाठो। यथा नावा अपुब्बं अचरिमं एकक्खणे चत्तारि किच्चानि करोति, ओरिमं तीरं पजहति, सोतं छिन्दति, भण्डं वहति, पारिमं तीरं अप्पेति, एवमेवं मग्गञाणं अपुब्बं अचरिमं एकक्खणे चत्तारि सच्चानि अभिसमेति, दुक्खं परिञ्ञाभिसमयेन अभिसमेति, समुदयं पहानाभिसमयेन अभिसमेति, मग्गं भावनाभिसमयेन अभिसमेति, निरोधं सच्छिकिरियाभिसमयेन अभिसमेति। किं वुत्तं होति? ‘‘निरोधं आरम्मणं कत्वा चत्तारि सच्चानि पापुणाति पस्सति पटिविज्झती’’ति (विसुद्धि॰ २.८३९) वुत्तत्ता एकक्खणेपि विसुं विसुं विय पहानानि वुत्तानीति वेदितब्बानि।
Dukkhasaccantiādīsu pariññāpaṭivedhantiādi bhāvanapuṃsakavacanaṃ. Pariññāya paṭivedho pariññāpaṭivedho. Taṃ pariññāpaṭivedhaṃ. Esa nayo sesesupi. Pajahātīti tathā tathā paṭivijjhanto pahātabbe kilese pajahatīti attho gahetabbo. Lokiyalokuttaresupi chandarāgappahānena vā tāni pajahatīti attho. Pajahatītipi pāṭho. Yathā nāvā apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇe cattāri kiccāni karoti, orimaṃ tīraṃ pajahati, sotaṃ chindati, bhaṇḍaṃ vahati, pārimaṃ tīraṃ appeti, evamevaṃ maggañāṇaṃ apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇe cattāri saccāni abhisameti, dukkhaṃ pariññābhisamayena abhisameti, samudayaṃ pahānābhisamayena abhisameti, maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti, nirodhaṃ sacchikiriyābhisamayena abhisameti. Kiṃ vuttaṃ hoti? ‘‘Nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā cattāri saccāni pāpuṇāti passati paṭivijjhatī’’ti (visuddhi. 2.839) vuttattā ekakkhaṇepi visuṃ visuṃ viya pahānāni vuttānīti veditabbāni.
पञ्चसु पहानेसु यं ससेवाले उदके पक्खित्तेन घटेन सेवालस्स विय तेन तेन लोकियसमाधिना नीवरणादीनं पच्चनीकधम्मानं विक्खम्भनं दूरीकरणं, इदं विक्खम्भनप्पहानं नाम। विक्खम्भनप्पहानञ्च नीवरणानं पठमं झानं भावयतोति नीवरणानंयेव पहानं पाकटत्ता वुत्तन्ति वेदितब्बं। नीवरणानि हि झानस्स पुब्बभागेपि पच्छाभागेपि न सहसा चित्तं अज्झोत्थरन्ति, अज्झोत्थटेसु च तेसु झानं परिहायति, वितक्कादयो पन दुतियज्झानादितो पुब्बे पच्छा च अप्पटिपक्खा हुत्वा पवत्तन्ति। तस्मा नीवरणानं विक्खम्भनं पाकटं। यं पन रत्तिभागे समुज्जलितेन पदीपेन अन्धकारस्स विय तेन तेन विपस्सनाय अवयवभूतेन झानङ्गेन पटिपक्खवसेनेव तस्स तस्स च पहातब्बधम्मस्स पहानं, इदं तदङ्गप्पहानं नाम। तदङ्गप्पहानञ्च दिट्ठिगतानं निब्बेधभागियं समाधिं भावयतोति दिट्ठिगतानंयेव पहानं ओळारिकवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं। दिट्ठिगतञ्हि ओळारिकं, निच्चसञ्ञादयो सुखुमा। तत्थ दिट्ठिगतानन्ति दिट्ठियेव दिट्ठिगतं ‘‘गूथगतं मुत्तगत’’न्तिआदीनि (अ॰ नि॰ ९.११) विय। गन्तब्बाभावतो चदिट्ठिया गतमत्तमेवेतन्तिपि दिट्ठिगतं, द्वासट्ठिदिट्ठीसु अन्तोगधत्ता दिट्ठीसु गतन्तिपि दिट्ठिगतं। बहुवचनेन तेसं दिट्ठिगतानं। निब्बेधभागियं समाधिन्ति विपस्सनासम्पयुत्तं समाधिं। यं पन असनिविचक्काभिहतस्स (विसुद्धि॰ २.८५१) रुक्खस्स विय अरियमग्गञाणेन संयोजनानं धम्मानं यथा न पुन पवत्तति, एवं पहानं, इदं समुच्छेदप्पहानं नाम। निरोधो निब्बानन्ति निरोधसङ्खातं निब्बानं।
Pañcasu pahānesu yaṃ sasevāle udake pakkhittena ghaṭena sevālassa viya tena tena lokiyasamādhinā nīvaraṇādīnaṃ paccanīkadhammānaṃ vikkhambhanaṃ dūrīkaraṇaṃ, idaṃ vikkhambhanappahānaṃ nāma. Vikkhambhanappahānañca nīvaraṇānaṃ paṭhamaṃjhānaṃ bhāvayatoti nīvaraṇānaṃyeva pahānaṃ pākaṭattā vuttanti veditabbaṃ. Nīvaraṇāni hi jhānassa pubbabhāgepi pacchābhāgepi na sahasā cittaṃ ajjhottharanti, ajjhotthaṭesu ca tesu jhānaṃ parihāyati, vitakkādayo pana dutiyajjhānādito pubbe pacchā ca appaṭipakkhā hutvā pavattanti. Tasmā nīvaraṇānaṃ vikkhambhanaṃ pākaṭaṃ. Yaṃ pana rattibhāge samujjalitena padīpena andhakārassa viya tena tena vipassanāya avayavabhūtena jhānaṅgena paṭipakkhavaseneva tassa tassa ca pahātabbadhammassa pahānaṃ, idaṃ tadaṅgappahānaṃ nāma. Tadaṅgappahānañca diṭṭhigatānaṃ nibbedhabhāgiyaṃ samādhiṃ bhāvayatoti diṭṭhigatānaṃyeva pahānaṃ oḷārikavasena vuttanti veditabbaṃ. Diṭṭhigatañhi oḷārikaṃ, niccasaññādayo sukhumā. Tattha diṭṭhigatānanti diṭṭhiyeva diṭṭhigataṃ ‘‘gūthagataṃ muttagata’’ntiādīni (a. ni. 9.11) viya. Gantabbābhāvato cadiṭṭhiyā gatamattamevetantipi diṭṭhigataṃ, dvāsaṭṭhidiṭṭhīsu antogadhattā diṭṭhīsu gatantipi diṭṭhigataṃ. Bahuvacanena tesaṃ diṭṭhigatānaṃ. Nibbedhabhāgiyaṃ samādhinti vipassanāsampayuttaṃ samādhiṃ. Yaṃ pana asanivicakkābhihatassa (visuddhi. 2.851) rukkhassa viya ariyamaggañāṇena saṃyojanānaṃ dhammānaṃ yathā na puna pavattati, evaṃ pahānaṃ, idaṃ samucchedappahānaṃ nāma. Nirodhonibbānanti nirodhasaṅkhātaṃ nibbānaṃ.
एवं पहानवसेन पहातब्बे धम्मे दस्सेत्वा इदानि सरूपेनेव पुन पहातब्बे धम्मे दस्सेतुं सब्बं, भिक्खवे, पहातब्बन्तिआदिमाह। तत्थ चक्खादीनि छन्दरागप्पहानेन पहातब्बानि। रूपं पस्सन्तो पजहातीतिआदीसु रूपं अनिच्चादितो पस्सन्तो पहातब्बे किलेसे पजहाति। चक्खुं…पे॰… जरामरणं…पे॰… अमतोगधं निब्बानन्ति पेय्यालद्वये अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं ‘‘पस्सन्तो पजहाती’’तिआदीसु तेसु लोकुत्तरेसु अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं पस्सन्तो उदिक्खन्तो अपेक्खमानो इच्छमानो विपस्सनाक्खणेसु पहातब्बे किलेसे पजहातीति तंतंधम्मानुरूपेन योजेतब्बं।
Evaṃ pahānavasena pahātabbe dhamme dassetvā idāni sarūpeneva puna pahātabbe dhamme dassetuṃ sabbaṃ, bhikkhave, pahātabbantiādimāha. Tattha cakkhādīni chandarāgappahānena pahātabbāni. Rūpaṃ passanto pajahātītiādīsu rūpaṃ aniccādito passanto pahātabbe kilese pajahāti. Cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ…pe… amatogadhaṃ nibbānanti peyyāladvaye anaññātaññassāmītindriyaṃ ‘‘passanto pajahātī’’tiādīsu tesu lokuttaresu anaññātaññassāmītindriyaṃ passanto udikkhanto apekkhamāno icchamāno vipassanākkhaṇesu pahātabbe kilese pajahātīti taṃtaṃdhammānurūpena yojetabbaṃ.
पहातब्बनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Pahātabbaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १. सुतमयञाणनिद्देसो • 1. Sutamayañāṇaniddeso
