Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / ధమ్మసఙ్గణి-అట్ఠకథా • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
పకిణ్ణకకథా
Pakiṇṇakakathā
ఇమేసు పన రూపేసు అసమ్మోహత్థం సమోధానం సముట్ఠానం పరినిప్ఫన్నఞ్చ సఙ్ఖతన్తి ఇదం ‘పకిణ్ణకం’ వేదితబ్బం.
Imesu pana rūpesu asammohatthaṃ samodhānaṃ samuṭṭhānaṃ parinipphannañca saṅkhatanti idaṃ ‘pakiṇṇakaṃ’ veditabbaṃ.
తత్థ ‘సమోధాన’న్తి సబ్బమేవ హిదం రూపం సమోధానతో చక్ఖాయతనం…పే॰… కబళీకారో ఆహారో, ఫోట్ఠబ్బాయతనం ఆపోధాతూతి పఞ్చవీసతిసఙ్ఖ్యం హోతి. తం వత్థురూపేన సద్ధిం ఛబ్బీసతిసఙ్ఖ్యం వేదితబ్బం. ఇతో అఞ్ఞం రూపం నామ నత్థి. కేచి పన ‘మిద్ధరూపం నామ అత్థీ’తి వదన్తి. తే ‘‘అద్ధా మునీసి సమ్బుద్ధో, నత్థి నీవరణా తవా’’తిఆదీని (సు॰ ని॰ ౫౪౬) వత్వా మిద్ధరూపం నామ నత్థీతి పటిసేధేతబ్బా. అపరే బలరూపేన సద్ధిం సత్తవీసతి, సమ్భవరూపేన సద్ధిం అట్ఠవీసతి, జాతిరూపేన సద్ధిం ఏకూనతింసతి, రోగరూపేన సద్ధిం సమతింసతి రూపానీతి వదన్తి. తేపి తేసం విసుం అభావం దస్సేత్వా పటిక్ఖిపితబ్బా. వాయోధాతుయా హి గహితాయ బలరూపం గహితమేవ, అఞ్ఞం బలరూపం నామ నత్థి. ఆపోధాతుయా సమ్భవరూపం, ఉపచయసన్తతీహి జాతిరూపం, జరతాఅనిచ్చతాహి గహితాహి రోగరూపం గహితమేవ. అఞ్ఞం రోగరూపం నామ నత్థి. యోపి కణ్ణరోగాది ఆబాధో సో విసమపచ్చయసముట్ఠితధాతుమత్తమేవ. న అఞ్ఞో తత్థ రోగో నామ అత్థీతి సమోధానతో ఛబ్బీసతిమేవ రూపాని.
Tattha ‘samodhāna’nti sabbameva hidaṃ rūpaṃ samodhānato cakkhāyatanaṃ…pe… kabaḷīkāro āhāro, phoṭṭhabbāyatanaṃ āpodhātūti pañcavīsatisaṅkhyaṃ hoti. Taṃ vatthurūpena saddhiṃ chabbīsatisaṅkhyaṃ veditabbaṃ. Ito aññaṃ rūpaṃ nāma natthi. Keci pana ‘middharūpaṃ nāma atthī’ti vadanti. Te ‘‘addhā munīsi sambuddho, natthi nīvaraṇā tavā’’tiādīni (su. ni. 546) vatvā middharūpaṃ nāma natthīti paṭisedhetabbā. Apare balarūpena saddhiṃ sattavīsati, sambhavarūpena saddhiṃ aṭṭhavīsati, jātirūpena saddhiṃ ekūnatiṃsati, rogarūpena saddhiṃ samatiṃsati rūpānīti vadanti. Tepi tesaṃ visuṃ abhāvaṃ dassetvā paṭikkhipitabbā. Vāyodhātuyā hi gahitāya balarūpaṃ gahitameva, aññaṃ balarūpaṃ nāma natthi. Āpodhātuyā sambhavarūpaṃ, upacayasantatīhi jātirūpaṃ, jaratāaniccatāhi gahitāhi rogarūpaṃ gahitameva. Aññaṃ rogarūpaṃ nāma natthi. Yopi kaṇṇarogādi ābādho so visamapaccayasamuṭṭhitadhātumattameva. Na añño tattha rogo nāma atthīti samodhānato chabbīsatimeva rūpāni.
‘సముట్ఠాన’న్తి కతి రూపాని కతిసముట్ఠానాని? దస ఏకసముట్ఠానాని, ఏకం ద్విసముట్ఠానం, తీణి తిసముట్ఠానాని, నవ చతుసముట్ఠానాని, ద్వే న కేనచి సముట్ఠహన్తి.
‘Samuṭṭhāna’nti kati rūpāni katisamuṭṭhānāni? Dasa ekasamuṭṭhānāni, ekaṃ dvisamuṭṭhānaṃ, tīṇi tisamuṭṭhānāni, nava catusamuṭṭhānāni, dve na kenaci samuṭṭhahanti.
తత్థ చక్ఖుపసాదో…పే॰… జీవితిన్ద్రియన్తి ఇమాని అట్ఠ ఏకన్తం కమ్మతోవ సముట్ఠహన్తి. కాయవిఞ్ఞత్తివచీవిఞ్ఞత్తిద్వయం ఏకన్తేన చిత్తతో సముట్ఠాతీతి దస ‘ఏకసముట్ఠానాని’ నామ. సద్దో ఉతుతో చ చిత్తతో చ సముట్ఠాతీతి ఏకో ‘ద్విసముట్ఠానో’ నామ. తత్థ అవిఞ్ఞాణకసద్దో ఉతుతో సముట్ఠాతి, సవిఞ్ఞాణకసద్దో చిత్తతో. లహుతాదిత్తయం పన ఉతుచిత్తాహారేహి సముట్ఠాతీతి తీణి ‘తిసముట్ఠానాని’ నామ. అవసేసాని నవ రూపాని తేహి కమ్మేన చాతి చతూహి సముట్ఠహన్తీతి నవ ‘చతుసముట్ఠానాని’ నామ. జరతా అనిచ్చతా పన ఏతేసు ఏకతోపి న సముట్ఠహన్తీతి ద్వే ‘న కేనచి సముట్ఠహన్తి’ నామ. కస్మా? అజాయనతో. న హి ఏతాని జాయన్తి. కస్మా? జాతస్స పాకభేదత్తా. ఉప్పన్నఞ్హి రూపం జీరతి భిజ్జతీతి అవస్సం పనేతం సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. న హి ఉప్పన్నం రూపం అరూపం వా అక్ఖయం నామ దిస్సతి. యావ పన న భిజ్జతి తావస్స పరిపాకోతి సిద్ధమేతం. ‘జాతస్స పాకభేదత్తా’తి యది చ తాని జాయేయ్యుం తేసమ్పి పాకభేదా భవేయ్యుం. న చ పాకో పచ్చతి, భేదో వా భిజ్జతీతి జాతస్స పాకభేదత్తా నేతం ద్వయం జాయతి.
Tattha cakkhupasādo…pe… jīvitindriyanti imāni aṭṭha ekantaṃ kammatova samuṭṭhahanti. Kāyaviññattivacīviññattidvayaṃ ekantena cittato samuṭṭhātīti dasa‘ekasamuṭṭhānāni’ nāma. Saddo ututo ca cittato ca samuṭṭhātīti eko ‘dvisamuṭṭhāno’ nāma. Tattha aviññāṇakasaddo ututo samuṭṭhāti, saviññāṇakasaddo cittato. Lahutādittayaṃ pana utucittāhārehi samuṭṭhātīti tīṇi ‘tisamuṭṭhānāni’ nāma. Avasesāni nava rūpāni tehi kammena cāti catūhi samuṭṭhahantīti nava ‘catusamuṭṭhānāni’ nāma. Jaratā aniccatā pana etesu ekatopi na samuṭṭhahantīti dve ‘na kenaci samuṭṭhahanti’ nāma. Kasmā? Ajāyanato. Na hi etāni jāyanti. Kasmā? Jātassa pākabhedattā. Uppannañhi rūpaṃ jīrati bhijjatīti avassaṃ panetaṃ sampaṭicchitabbaṃ. Na hi uppannaṃ rūpaṃ arūpaṃ vā akkhayaṃ nāma dissati. Yāva pana na bhijjati tāvassa paripākoti siddhametaṃ. ‘Jātassa pākabhedattā’ti yadi ca tāni jāyeyyuṃ tesampi pākabhedā bhaveyyuṃ. Na ca pāko paccati, bhedo vā bhijjatīti jātassa pākabhedattā netaṃ dvayaṃ jāyati.
తత్థ సియా – యథా ‘కమ్మస్స కతత్తా’తి ఆదినిద్దేసేసు ‘రూపస్స ఉపచయో రూపస్స సన్తతీ’తి వచనేన ‘జాతి’ జాయతీతి సమ్పటిచ్ఛితం హోతి, ఏవం ‘పాకో’పి పచ్చతు ‘భేదో’పి భిజ్జతూతి. ‘‘న తత్థ ‘జాతి జాయతీ’తి సమ్పటిచ్ఛితం. యే పన ధమ్మా కమ్మాదీహి నిబ్బత్తన్తి తేసం అభినిబ్బత్తిభావతో జాతియా తప్పచ్చయభావవోహారో అనుమతో. న పన పరమత్థతో జాతి జాయతి. జాయమానస్స హి అభినిబ్బత్తిమత్తం జాతీ’’తి.
Tattha siyā – yathā ‘kammassa katattā’ti ādiniddesesu ‘rūpassa upacayo rūpassa santatī’ti vacanena ‘jāti’ jāyatīti sampaṭicchitaṃ hoti, evaṃ ‘pāko’pi paccatu ‘bhedo’pi bhijjatūti. ‘‘Na tattha ‘jāti jāyatī’ti sampaṭicchitaṃ. Ye pana dhammā kammādīhi nibbattanti tesaṃ abhinibbattibhāvato jātiyā tappaccayabhāvavohāro anumato. Na pana paramatthato jāti jāyati. Jāyamānassa hi abhinibbattimattaṃ jātī’’ti.
తత్థ సియా – ‘యథేవ జాతి యేసం ధమ్మానం అభినిబ్బత్తి తప్పచ్చయభావవోహారం అభినిబ్బత్తివోహారఞ్చ లభతి, తథా పాకభేదాపి యేసం ధమ్మానం పాకభేదా తప్పచ్చయభావవోహారం అభినిబ్బత్తివోహారఞ్చ లభన్తు. ఏవం ఇదమ్పి ద్వయం కమ్మాదిసముట్ఠానమేవాతి వత్తబ్బం భవిస్సతీ’తి. ‘న పాకభేదా తం వోహారం లభన్తి. కస్మా? జనకపచ్చయానుభావక్ఖణే అభావతో. జనకపచ్చయానఞ్హి ఉప్పాదేతబ్బధమ్మస్స ఉప్పాదక్ఖణేయేవ ఆనుభావో, న తతో ఉత్తరి. తేహి అభినిబ్బత్తితధమ్మక్ఖణస్మిఞ్చ జాతి పఞ్ఞాయమానా తప్పచ్చయభావవోహారం అభినిబ్బత్తివోహారఞ్చ లభతి, తస్మిం ఖణే సబ్భావతో; న ఇతరద్వయం, తస్మిం ఖణే అభావతోతి నేవేతం జాయతీ’తి వత్తబ్బం. ‘‘జరామరణం, భిక్ఖవే, అనిచ్చం సఙ్ఖతం పటిచ్చసముప్పన్న’’న్తి (సం॰ ని॰ ౨.౨౦) ఆగతత్తా ఇదమ్పి ద్వయం జాయతీతి చే – ‘న, పరియాయదేసితత్తా. తత్థ హి పటిచ్చసముప్పన్నానం ధమ్మానం జరామరణత్తా పరియాయేన తం పటిచ్చసముప్పన్న’న్తి వుత్తం.
Tattha siyā – ‘yatheva jāti yesaṃ dhammānaṃ abhinibbatti tappaccayabhāvavohāraṃ abhinibbattivohārañca labhati, tathā pākabhedāpi yesaṃ dhammānaṃ pākabhedā tappaccayabhāvavohāraṃ abhinibbattivohārañca labhantu. Evaṃ idampi dvayaṃ kammādisamuṭṭhānamevāti vattabbaṃ bhavissatī’ti. ‘Na pākabhedā taṃ vohāraṃ labhanti. Kasmā? Janakapaccayānubhāvakkhaṇe abhāvato. Janakapaccayānañhi uppādetabbadhammassa uppādakkhaṇeyeva ānubhāvo, na tato uttari. Tehi abhinibbattitadhammakkhaṇasmiñca jāti paññāyamānā tappaccayabhāvavohāraṃ abhinibbattivohārañca labhati, tasmiṃ khaṇe sabbhāvato; na itaradvayaṃ, tasmiṃ khaṇe abhāvatoti nevetaṃ jāyatī’ti vattabbaṃ. ‘‘Jarāmaraṇaṃ, bhikkhave, aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppanna’’nti (saṃ. ni. 2.20) āgatattā idampi dvayaṃ jāyatīti ce – ‘na, pariyāyadesitattā. Tattha hi paṭiccasamuppannānaṃ dhammānaṃ jarāmaraṇattā pariyāyena taṃ paṭiccasamuppanna’nti vuttaṃ.
‘యది ఏవం, తయమ్పేతం అజాతత్తా ససవిసాణం వియ నత్థి; నిబ్బానం వియ వా నిచ్చ’న్తి చే – న, నిస్సయపటిబద్ధవుత్తితో; పథవీఆదీనఞ్హి నిస్సయానం భావే జాతిఆదిత్తయం పఞ్ఞాయతి, తస్మా న నత్థి. తేసఞ్చ అభావే న పఞ్ఞాయతి, తస్మా న నిచ్చం. ఏతమ్పి చ అభినివేసం పటిసేధేతుం ఏవ ఇదం వుత్తం – ‘‘జరామరణం, భిక్ఖవే, అనిచ్చం సఙ్ఖతం పటిచ్చసముప్పన్న’’న్తి (సం॰ ని॰ ౨.౨౦). ఏవమాదీహి నయేహి తాని ద్వే రూపాని న కేహిచి సముట్ఠహన్తీతి వేదితబ్బం.
‘Yadi evaṃ, tayampetaṃ ajātattā sasavisāṇaṃ viya natthi; nibbānaṃ viya vā nicca’nti ce – na, nissayapaṭibaddhavuttito; pathavīādīnañhi nissayānaṃ bhāve jātiādittayaṃ paññāyati, tasmā na natthi. Tesañca abhāve na paññāyati, tasmā na niccaṃ. Etampi ca abhinivesaṃ paṭisedhetuṃ eva idaṃ vuttaṃ – ‘‘jarāmaraṇaṃ, bhikkhave, aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppanna’’nti (saṃ. ni. 2.20). Evamādīhi nayehi tāni dve rūpāni na kehici samuṭṭhahantīti veditabbaṃ.
అపిచ ‘సముట్ఠాన’న్తి ఏత్థ అయమఞ్ఞోపి అత్థో. తస్సాయం మాతికా – ‘కమ్మజం కమ్మపచ్చయం కమ్మపచ్చయఉతుసముట్ఠానం, ఆహారసముట్ఠానం ఆహారపచ్చయం ఆహారపచ్చయఉతుసముట్ఠానం, ఉతుసముట్ఠానం ఉతుపచ్చయం ఉతుపచ్చయఉతుసముట్ఠానం, చిత్తసముట్ఠానం చిత్తపచ్చయం చిత్తపచ్చయఉతుసముట్ఠాన’న్తి.
Apica ‘samuṭṭhāna’nti ettha ayamaññopi attho. Tassāyaṃ mātikā – ‘kammajaṃ kammapaccayaṃ kammapaccayautusamuṭṭhānaṃ, āhārasamuṭṭhānaṃ āhārapaccayaṃ āhārapaccayautusamuṭṭhānaṃ, utusamuṭṭhānaṃ utupaccayaṃ utupaccayautusamuṭṭhānaṃ, cittasamuṭṭhānaṃ cittapaccayaṃ cittapaccayautusamuṭṭhāna’nti.
తత్థ చక్ఖుపసాదాది అట్ఠవిధం రూపం సద్ధిం హదయవత్థునా ‘కమ్మజం’ నామ. కేసమస్సు హత్థిదన్తా అస్సవాలా చమరవాలాతి ఏవమాది ‘కమ్మపచ్చయం’ నామ. చక్కరతనం దేవతానం ఉయ్యానవిమానాదీనీతి ఏవమాది ‘కమ్మపచ్చయఉతుసముట్ఠానం’ నామ.
Tattha cakkhupasādādi aṭṭhavidhaṃ rūpaṃ saddhiṃ hadayavatthunā ‘kammajaṃ’ nāma. Kesamassu hatthidantā assavālā camaravālāti evamādi ‘kammapaccayaṃ’ nāma. Cakkaratanaṃ devatānaṃ uyyānavimānādīnīti evamādi ‘kammapaccayautusamuṭṭhānaṃ’ nāma.
ఆహారతో సముట్ఠితం సుద్ధట్ఠకం ‘ఆహారసముట్ఠానం’ నామ. కబళీకారో ఆహారో ద్విన్నమ్పి రూపసన్తతీనం పచ్చయో హోతి ఆహారసముట్ఠానస్స చ ఉపాదిన్నస్స చ. ఆహారసముట్ఠానస్స జనకో హుత్వా పచ్చయో హోతి, కమ్మజస్స అనుపాలకో హుత్వాతి ఇదం ఆహారానుపాలితం కమ్మజరూపం ‘ఆహారపచ్చయం’ నామ. విసభాగాహారం సేవిత్వా ఆతపే గచ్ఛన్తస్స తిలకకాళకుట్ఠాదీని ఉప్పజ్జన్తి, ఇదం ‘ఆహారపచ్చయఉతుసముట్ఠానం’ నామ.
Āhārato samuṭṭhitaṃ suddhaṭṭhakaṃ ‘āhārasamuṭṭhānaṃ’ nāma. Kabaḷīkāro āhāro dvinnampi rūpasantatīnaṃ paccayo hoti āhārasamuṭṭhānassa ca upādinnassa ca. Āhārasamuṭṭhānassa janako hutvā paccayo hoti, kammajassa anupālako hutvāti idaṃ āhārānupālitaṃ kammajarūpaṃ ‘āhārapaccayaṃ’ nāma. Visabhāgāhāraṃ sevitvā ātape gacchantassa tilakakāḷakuṭṭhādīni uppajjanti, idaṃ ‘āhārapaccayautusamuṭṭhānaṃ’ nāma.
ఉతుతో సముట్ఠితం సుద్ధట్ఠకం ‘ఉతుసముట్ఠానం’ నామ. తస్మిం ఉతు అఞ్ఞం అట్ఠకం సముట్ఠాపేతి, ఇదం ‘ఉతుపచ్చయం’ నామ. తస్మిమ్పి ఉతు అఞ్ఞం అట్ఠకం సముట్ఠాపేతి, ఇదం ‘ఉతుపచ్చయఉతుసముట్ఠానం’ నామ. ఏవం తిస్సోయేవ సన్తతియో ఘట్టేతుం సక్కోతి. న తతో పరం. ఇమమత్థం అనుపాదిన్నకేనాపి దీపేతుం వట్టతి. ఉతుసముట్ఠానో నామ వలాహకో. ఉతుపచ్చయా నామ వుట్ఠిధారా. దేవే పన వుట్ఠే బీజాని విరూహన్తి, పథవీ గన్ధం ముఞ్చతి, పబ్బతా నీలా ఖాయన్తి, సముద్దో వడ్ఢతి, ఏతం ఉతుపచ్చయఉతుసముట్ఠానం నామ.
Ututo samuṭṭhitaṃ suddhaṭṭhakaṃ ‘utusamuṭṭhānaṃ’ nāma. Tasmiṃ utu aññaṃ aṭṭhakaṃ samuṭṭhāpeti, idaṃ ‘utupaccayaṃ’ nāma. Tasmimpi utu aññaṃ aṭṭhakaṃ samuṭṭhāpeti, idaṃ ‘utupaccayautusamuṭṭhānaṃ’ nāma. Evaṃ tissoyeva santatiyo ghaṭṭetuṃ sakkoti. Na tato paraṃ. Imamatthaṃ anupādinnakenāpi dīpetuṃ vaṭṭati. Utusamuṭṭhāno nāma valāhako. Utupaccayā nāma vuṭṭhidhārā. Deve pana vuṭṭhe bījāni virūhanti, pathavī gandhaṃ muñcati, pabbatā nīlā khāyanti, samuddo vaḍḍhati, etaṃ utupaccayautusamuṭṭhānaṃ nāma.
చిత్తతో సముట్ఠితం సుద్ధట్ఠకం ‘చిత్తసముట్ఠానం’ నామ. ‘‘పచ్ఛాజాతా చిత్తచేతసికా ధమ్మా పురేజాతస్స ఇమస్స కాయస్స పచ్ఛాజాతపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా॰ ౧.౧.౧౧) ఇదం ‘చిత్తపచ్చయం’ నామ. ఆకాసే అన్తలిక్ఖే హత్థిమ్పి దస్సేతి, అస్సమ్పి దస్సేతి, రథమ్పి దస్సేతి , వివిధమ్పి సేనాబ్యూహం దస్సేతితీ (పటి॰ మ॰ ౩.౧౮) ఇదం ‘చిత్తపచ్చయఉతుసముట్ఠానం’ నామ.
Cittato samuṭṭhitaṃ suddhaṭṭhakaṃ ‘cittasamuṭṭhānaṃ’ nāma. ‘‘Pacchājātā cittacetasikā dhammā purejātassa imassa kāyassa pacchājātapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.11) idaṃ ‘cittapaccayaṃ’ nāma. Ākāse antalikkhe hatthimpi dasseti, assampi dasseti, rathampi dasseti , vividhampi senābyūhaṃ dassetitī (paṭi. ma. 3.18) idaṃ ‘cittapaccayautusamuṭṭhānaṃ’ nāma.
‘పరినిప్ఫన్న’న్తి పన్నరస రూపాని పరినిప్ఫన్నాని నామ, దస అపరినిప్ఫన్నాని నామ. ‘యది అపరినిప్ఫన్నా, అసఙ్ఖతా నామ భవేయ్యుం’. ‘‘తేసంయేవ పన రూపానం కాయవికారో ‘కాయవిఞ్ఞత్తి’ నామ, వచీవికారో ‘వచీవిఞ్ఞత్తి’ నామ, ఛిద్దం వివరం ‘ఆకాసధాతు’ నామ, లహుభావో ‘లహుతా’ నామ, ముదుభావో ‘ముదుతా’ నామ, కమ్మఞ్ఞభావో ‘కమ్మఞ్ఞతా’ నామ, నిబ్బత్తి ‘ఉపచయో’ నామ, పవత్తి ‘సన్తతి’ నామ, జీరణాకారో ‘జరతా’ నామ, హుత్వా అభావాకారో ‘అనిచ్చతా’ నామాతి. సబ్బం పరినిప్ఫన్నం సఙ్ఖతమేవ హోతీ’’తి.
‘Parinipphanna’nti pannarasa rūpāni parinipphannāni nāma, dasa aparinipphannāni nāma. ‘Yadi aparinipphannā, asaṅkhatā nāma bhaveyyuṃ’. ‘‘Tesaṃyeva pana rūpānaṃ kāyavikāro ‘kāyaviññatti’ nāma, vacīvikāro ‘vacīviññatti’ nāma, chiddaṃ vivaraṃ ‘ākāsadhātu’ nāma, lahubhāvo ‘lahutā’ nāma, mudubhāvo ‘mudutā’ nāma, kammaññabhāvo ‘kammaññatā’ nāma, nibbatti ‘upacayo’ nāma, pavatti ‘santati’ nāma, jīraṇākāro ‘jaratā’ nāma, hutvā abhāvākāro ‘aniccatā’ nāmāti. Sabbaṃ parinipphannaṃ saṅkhatameva hotī’’ti.
అట్ఠసాలినియా ధమ్మసఙ్గహఅట్ఠకథాయ
Aṭṭhasāliniyā dhammasaṅgahaaṭṭhakathāya
రూపకణ్డవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Rūpakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.