| Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣਿ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
ਪਕਿਣ੍ਣਕਕਥਾ
Pakiṇṇakakathā
ਇਮੇਸੁ ਪਨ ਰੂਪੇਸੁ ਅਸਮ੍ਮੋਹਤ੍ਥਂ ਸਮੋਧਾਨਂ ਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਪਰਿਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਞ੍ਚ ਸਙ੍ਖਤਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ‘ਪਕਿਣ੍ਣਕਂ’ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Imesu pana rūpesu asammohatthaṃ samodhānaṃ samuṭṭhānaṃ parinipphannañca saṅkhatanti idaṃ ‘pakiṇṇakaṃ’ veditabbaṃ.
ਤਤ੍ਥ ‘ਸਮੋਧਾਨ’ਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬਮੇવ ਹਿਦਂ ਰੂਪਂ ਸਮੋਧਾਨਤੋ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਂ…ਪੇ॰… ਕਬਲ਼ੀਕਾਰੋ ਆਹਾਰੋ, ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਾਯਤਨਂ ਆਪੋਧਾਤੂਤਿ ਪਞ੍ਚવੀਸਤਿਸਙ੍ਖ੍ਯਂ ਹੋਤਿ। ਤਂ વਤ੍ਥੁਰੂਪੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਛਬ੍ਬੀਸਤਿਸਙ੍ਖ੍ਯਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਇਤੋ ਅਞ੍ਞਂ ਰੂਪਂ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਕੇਚਿ ਪਨ ‘ਮਿਦ੍ਧਰੂਪਂ ਨਾਮ ਅਤ੍ਥੀ’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਤੇ ‘‘ਅਦ੍ਧਾ ਮੁਨੀਸਿ ਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ, ਨਤ੍ਥਿ ਨੀવਰਣਾ ਤવਾ’’ਤਿਆਦੀਨਿ (ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੫੪੬) વਤ੍વਾ ਮਿਦ੍ਧਰੂਪਂ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ਪਟਿਸੇਧੇਤਬ੍ਬਾ। ਅਪਰੇ ਬਲਰੂਪੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸਤ੍ਤવੀਸਤਿ, ਸਮ੍ਭવਰੂਪੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਅਟ੍ਠવੀਸਤਿ, ਜਾਤਿਰੂਪੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਏਕੂਨਤਿਂਸਤਿ, ਰੋਗਰੂਪੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸਮਤਿਂਸਤਿ ਰੂਪਾਨੀਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਤੇਪਿ ਤੇਸਂ વਿਸੁਂ ਅਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਪਟਿਕ੍ਖਿਪਿਤਬ੍ਬਾ। વਾਯੋਧਾਤੁਯਾ ਹਿ ਗਹਿਤਾਯ ਬਲਰੂਪਂ ਗਹਿਤਮੇવ, ਅਞ੍ਞਂ ਬਲਰੂਪਂ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਆਪੋਧਾਤੁਯਾ ਸਮ੍ਭવਰੂਪਂ, ਉਪਚਯਸਨ੍ਤਤੀਹਿ ਜਾਤਿਰੂਪਂ, ਜਰਤਾਅਨਿਚ੍ਚਤਾਹਿ ਗਹਿਤਾਹਿ ਰੋਗਰੂਪਂ ਗਹਿਤਮੇવ। ਅਞ੍ਞਂ ਰੋਗਰੂਪਂ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਯੋਪਿ ਕਣ੍ਣਰੋਗਾਦਿ ਆਬਾਧੋ ਸੋ વਿਸਮਪਚ੍ਚਯਸਮੁਟ੍ਠਿਤਧਾਤੁਮਤ੍ਤਮੇવ। ਨ ਅਞ੍ਞੋ ਤਤ੍ਥ ਰੋਗੋ ਨਾਮ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਸਮੋਧਾਨਤੋ ਛਬ੍ਬੀਸਤਿਮੇવ ਰੂਪਾਨਿ।
Tattha ‘samodhāna’nti sabbameva hidaṃ rūpaṃ samodhānato cakkhāyatanaṃ…pe… kabaḷīkāro āhāro, phoṭṭhabbāyatanaṃ āpodhātūti pañcavīsatisaṅkhyaṃ hoti. Taṃ vatthurūpena saddhiṃ chabbīsatisaṅkhyaṃ veditabbaṃ. Ito aññaṃ rūpaṃ nāma natthi. Keci pana ‘middharūpaṃ nāma atthī’ti vadanti. Te ‘‘addhā munīsi sambuddho, natthi nīvaraṇā tavā’’tiādīni (su. ni. 546) vatvā middharūpaṃ nāma natthīti paṭisedhetabbā. Apare balarūpena saddhiṃ sattavīsati, sambhavarūpena saddhiṃ aṭṭhavīsati, jātirūpena saddhiṃ ekūnatiṃsati, rogarūpena saddhiṃ samatiṃsati rūpānīti vadanti. Tepi tesaṃ visuṃ abhāvaṃ dassetvā paṭikkhipitabbā. Vāyodhātuyā hi gahitāya balarūpaṃ gahitameva, aññaṃ balarūpaṃ nāma natthi. Āpodhātuyā sambhavarūpaṃ, upacayasantatīhi jātirūpaṃ, jaratāaniccatāhi gahitāhi rogarūpaṃ gahitameva. Aññaṃ rogarūpaṃ nāma natthi. Yopi kaṇṇarogādi ābādho so visamapaccayasamuṭṭhitadhātumattameva. Na añño tattha rogo nāma atthīti samodhānato chabbīsatimeva rūpāni.
‘ਸਮੁਟ੍ਠਾਨ’ਨ੍ਤਿ ਕਤਿ ਰੂਪਾਨਿ ਕਤਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਿ? ਦਸ ਏਕਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਿ, ਏਕਂ ਦ੍વਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ, ਤੀਣਿ ਤਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਿ, ਨવ ਚਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਿ, ਦ੍વੇ ਨ ਕੇਨਚਿ ਸਮੁਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ।
‘Samuṭṭhāna’nti kati rūpāni katisamuṭṭhānāni? Dasa ekasamuṭṭhānāni, ekaṃ dvisamuṭṭhānaṃ, tīṇi tisamuṭṭhānāni, nava catusamuṭṭhānāni, dve na kenaci samuṭṭhahanti.
ਤਤ੍ਥ ਚਕ੍ਖੁਪਸਾਦੋ…ਪੇ॰… ਜੀવਿਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਨ੍ਤਿ ਇਮਾਨਿ ਅਟ੍ਠ ਏਕਨ੍ਤਂ ਕਮ੍ਮਤੋવ ਸਮੁਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ। ਕਾਯવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿવਚੀવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿਦ੍વਯਂ ਏਕਨ੍ਤੇਨ ਚਿਤ੍ਤਤੋ ਸਮੁਟ੍ਠਾਤੀਤਿ ਦਸ ‘ਏਕਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਿ’ ਨਾਮ। ਸਦ੍ਦੋ ਉਤੁਤੋ ਚ ਚਿਤ੍ਤਤੋ ਚ ਸਮੁਟ੍ਠਾਤੀਤਿ ਏਕੋ ‘ਦ੍વਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨੋ’ ਨਾਮ। ਤਤ੍ਥ ਅવਿਞ੍ਞਾਣਕਸਦ੍ਦੋ ਉਤੁਤੋ ਸਮੁਟ੍ਠਾਤਿ, ਸવਿਞ੍ਞਾਣਕਸਦ੍ਦੋ ਚਿਤ੍ਤਤੋ। ਲਹੁਤਾਦਿਤ੍ਤਯਂ ਪਨ ਉਤੁਚਿਤ੍ਤਾਹਾਰੇਹਿ ਸਮੁਟ੍ਠਾਤੀਤਿ ਤੀਣਿ ‘ਤਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਿ’ ਨਾਮ। ਅવਸੇਸਾਨਿ ਨવ ਰੂਪਾਨਿ ਤੇਹਿ ਕਮ੍ਮੇਨ ਚਾਤਿ ਚਤੂਹਿ ਸਮੁਟ੍ਠਹਨ੍ਤੀਤਿ ਨવ ‘ਚਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਨਿ’ ਨਾਮ। ਜਰਤਾ ਅਨਿਚ੍ਚਤਾ ਪਨ ਏਤੇਸੁ ਏਕਤੋਪਿ ਨ ਸਮੁਟ੍ਠਹਨ੍ਤੀਤਿ ਦ੍વੇ ‘ਨ ਕੇਨਚਿ ਸਮੁਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ’ ਨਾਮ। ਕਸ੍ਮਾ? ਅਜਾਯਨਤੋ। ਨ ਹਿ ਏਤਾਨਿ ਜਾਯਨ੍ਤਿ। ਕਸ੍ਮਾ? ਜਾਤਸ੍ਸ ਪਾਕਭੇਦਤ੍ਤਾ। ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਞ੍ਹਿ ਰੂਪਂ ਜੀਰਤਿ ਭਿਜ੍ਜਤੀਤਿ ਅવਸ੍ਸਂ ਪਨੇਤਂ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਿਤਬ੍ਬਂ। ਨ ਹਿ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਰੂਪਂ ਅਰੂਪਂ વਾ ਅਕ੍ਖਯਂ ਨਾਮ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਯਾવ ਪਨ ਨ ਭਿਜ੍ਜਤਿ ਤਾવਸ੍ਸ ਪਰਿਪਾਕੋਤਿ ਸਿਦ੍ਧਮੇਤਂ। ‘ਜਾਤਸ੍ਸ ਪਾਕਭੇਦਤ੍ਤਾ’ਤਿ ਯਦਿ ਚ ਤਾਨਿ ਜਾਯੇਯ੍ਯੁਂ ਤੇਸਮ੍ਪਿ ਪਾਕਭੇਦਾ ਭવੇਯ੍ਯੁਂ। ਨ ਚ ਪਾਕੋ ਪਚ੍ਚਤਿ, ਭੇਦੋ વਾ ਭਿਜ੍ਜਤੀਤਿ ਜਾਤਸ੍ਸ ਪਾਕਭੇਦਤ੍ਤਾ ਨੇਤਂ ਦ੍વਯਂ ਜਾਯਤਿ।
Tattha cakkhupasādo…pe… jīvitindriyanti imāni aṭṭha ekantaṃ kammatova samuṭṭhahanti. Kāyaviññattivacīviññattidvayaṃ ekantena cittato samuṭṭhātīti dasa‘ekasamuṭṭhānāni’ nāma. Saddo ututo ca cittato ca samuṭṭhātīti eko ‘dvisamuṭṭhāno’ nāma. Tattha aviññāṇakasaddo ututo samuṭṭhāti, saviññāṇakasaddo cittato. Lahutādittayaṃ pana utucittāhārehi samuṭṭhātīti tīṇi ‘tisamuṭṭhānāni’ nāma. Avasesāni nava rūpāni tehi kammena cāti catūhi samuṭṭhahantīti nava ‘catusamuṭṭhānāni’ nāma. Jaratā aniccatā pana etesu ekatopi na samuṭṭhahantīti dve ‘na kenaci samuṭṭhahanti’ nāma. Kasmā? Ajāyanato. Na hi etāni jāyanti. Kasmā? Jātassa pākabhedattā. Uppannañhi rūpaṃ jīrati bhijjatīti avassaṃ panetaṃ sampaṭicchitabbaṃ. Na hi uppannaṃ rūpaṃ arūpaṃ vā akkhayaṃ nāma dissati. Yāva pana na bhijjati tāvassa paripākoti siddhametaṃ. ‘Jātassa pākabhedattā’ti yadi ca tāni jāyeyyuṃ tesampi pākabhedā bhaveyyuṃ. Na ca pāko paccati, bhedo vā bhijjatīti jātassa pākabhedattā netaṃ dvayaṃ jāyati.
ਤਤ੍ਥ ਸਿਯਾ – ਯਥਾ ‘ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਕਤਤ੍ਤਾ’ਤਿ ਆਦਿਨਿਦ੍ਦੇਸੇਸੁ ‘ਰੂਪਸ੍ਸ ਉਪਚਯੋ ਰੂਪਸ੍ਸ ਸਨ੍ਤਤੀ’ਤਿ વਚਨੇਨ ‘ਜਾਤਿ’ ਜਾਯਤੀਤਿ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਿਤਂ ਹੋਤਿ, ਏવਂ ‘ਪਾਕੋ’ਪਿ ਪਚ੍ਚਤੁ ‘ਭੇਦੋ’ਪਿ ਭਿਜ੍ਜਤੂਤਿ। ‘‘ਨ ਤਤ੍ਥ ‘ਜਾਤਿ ਜਾਯਤੀ’ਤਿ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਿਤਂ। ਯੇ ਪਨ ਧਮ੍ਮਾ ਕਮ੍ਮਾਦੀਹਿ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਤੇਸਂ ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਭਾવਤੋ ਜਾਤਿਯਾ ਤਪ੍ਪਚ੍ਚਯਭਾવવੋਹਾਰੋ ਅਨੁਮਤੋ। ਨ ਪਨ ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਜਾਤਿ ਜਾਯਤਿ। ਜਾਯਮਾਨਸ੍ਸ ਹਿ ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਮਤ੍ਤਂ ਜਾਤੀ’’ਤਿ।
Tattha siyā – yathā ‘kammassa katattā’ti ādiniddesesu ‘rūpassa upacayo rūpassa santatī’ti vacanena ‘jāti’ jāyatīti sampaṭicchitaṃ hoti, evaṃ ‘pāko’pi paccatu ‘bhedo’pi bhijjatūti. ‘‘Na tattha ‘jāti jāyatī’ti sampaṭicchitaṃ. Ye pana dhammā kammādīhi nibbattanti tesaṃ abhinibbattibhāvato jātiyā tappaccayabhāvavohāro anumato. Na pana paramatthato jāti jāyati. Jāyamānassa hi abhinibbattimattaṃ jātī’’ti.
ਤਤ੍ਥ ਸਿਯਾ – ‘ਯਥੇવ ਜਾਤਿ ਯੇਸਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿ ਤਪ੍ਪਚ੍ਚਯਭਾવવੋਹਾਰਂ ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿવੋਹਾਰਞ੍ਚ ਲਭਤਿ, ਤਥਾ ਪਾਕਭੇਦਾਪਿ ਯੇਸਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਾਕਭੇਦਾ ਤਪ੍ਪਚ੍ਚਯਭਾવવੋਹਾਰਂ ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿવੋਹਾਰਞ੍ਚ ਲਭਨ੍ਤੁ। ਏવਂ ਇਦਮ੍ਪਿ ਦ੍વਯਂ ਕਮ੍ਮਾਦਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨਮੇવਾਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਭવਿਸ੍ਸਤੀ’ਤਿ। ‘ਨ ਪਾਕਭੇਦਾ ਤਂ વੋਹਾਰਂ ਲਭਨ੍ਤਿ। ਕਸ੍ਮਾ? ਜਨਕਪਚ੍ਚਯਾਨੁਭਾવਕ੍ਖਣੇ ਅਭਾવਤੋ। ਜਨਕਪਚ੍ਚਯਾਨਞ੍ਹਿ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤਬ੍ਬਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਕ੍ਖਣੇਯੇવ ਆਨੁਭਾવੋ, ਨ ਤਤੋ ਉਤ੍ਤਰਿ। ਤੇਹਿ ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਤਧਮ੍ਮਕ੍ਖਣਸ੍ਮਿਞ੍ਚ ਜਾਤਿ ਪਞ੍ਞਾਯਮਾਨਾ ਤਪ੍ਪਚ੍ਚਯਭਾવવੋਹਾਰਂ ਅਭਿਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿવੋਹਾਰਞ੍ਚ ਲਭਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਖਣੇ ਸਬ੍ਭਾવਤੋ; ਨ ਇਤਰਦ੍વਯਂ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਖਣੇ ਅਭਾવਤੋਤਿ ਨੇવੇਤਂ ਜਾਯਤੀ’ਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ। ‘‘ਜਰਾਮਰਣਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਨਿਚ੍ਚਂ ਸਙ੍ਖਤਂ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨ’’ਨ੍ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੨.੨੦) ਆਗਤਤ੍ਤਾ ਇਦਮ੍ਪਿ ਦ੍વਯਂ ਜਾਯਤੀਤਿ ਚੇ – ‘ਨ, ਪਰਿਯਾਯਦੇਸਿਤਤ੍ਤਾ। ਤਤ੍ਥ ਹਿ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਜਰਾਮਰਣਤ੍ਤਾ ਪਰਿਯਾਯੇਨ ਤਂ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨ’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ।
Tattha siyā – ‘yatheva jāti yesaṃ dhammānaṃ abhinibbatti tappaccayabhāvavohāraṃ abhinibbattivohārañca labhati, tathā pākabhedāpi yesaṃ dhammānaṃ pākabhedā tappaccayabhāvavohāraṃ abhinibbattivohārañca labhantu. Evaṃ idampi dvayaṃ kammādisamuṭṭhānamevāti vattabbaṃ bhavissatī’ti. ‘Na pākabhedā taṃ vohāraṃ labhanti. Kasmā? Janakapaccayānubhāvakkhaṇe abhāvato. Janakapaccayānañhi uppādetabbadhammassa uppādakkhaṇeyeva ānubhāvo, na tato uttari. Tehi abhinibbattitadhammakkhaṇasmiñca jāti paññāyamānā tappaccayabhāvavohāraṃ abhinibbattivohārañca labhati, tasmiṃ khaṇe sabbhāvato; na itaradvayaṃ, tasmiṃ khaṇe abhāvatoti nevetaṃ jāyatī’ti vattabbaṃ. ‘‘Jarāmaraṇaṃ, bhikkhave, aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppanna’’nti (saṃ. ni. 2.20) āgatattā idampi dvayaṃ jāyatīti ce – ‘na, pariyāyadesitattā. Tattha hi paṭiccasamuppannānaṃ dhammānaṃ jarāmaraṇattā pariyāyena taṃ paṭiccasamuppanna’nti vuttaṃ.
‘ਯਦਿ ਏવਂ, ਤਯਮ੍ਪੇਤਂ ਅਜਾਤਤ੍ਤਾ ਸਸવਿਸਾਣਂ વਿਯ ਨਤ੍ਥਿ; ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ વਿਯ વਾ ਨਿਚ੍ਚ’ਨ੍ਤਿ ਚੇ – ਨ, ਨਿਸ੍ਸਯਪਟਿਬਦ੍ਧવੁਤ੍ਤਿਤੋ; ਪਥવੀਆਦੀਨਞ੍ਹਿ ਨਿਸ੍ਸਯਾਨਂ ਭਾવੇ ਜਾਤਿਆਦਿਤ੍ਤਯਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਨ ਨਤ੍ਥਿ। ਤੇਸਞ੍ਚ ਅਭਾવੇ ਨ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਨ ਨਿਚ੍ਚਂ। ਏਤਮ੍ਪਿ ਚ ਅਭਿਨਿવੇਸਂ ਪਟਿਸੇਧੇਤੁਂ ਏવ ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ – ‘‘ਜਰਾਮਰਣਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਨਿਚ੍ਚਂ ਸਙ੍ਖਤਂ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨ’’ਨ੍ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੨.੨੦)। ਏવਮਾਦੀਹਿ ਨਯੇਹਿ ਤਾਨਿ ਦ੍વੇ ਰੂਪਾਨਿ ਨ ਕੇਹਿਚਿ ਸਮੁਟ੍ਠਹਨ੍ਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
‘Yadi evaṃ, tayampetaṃ ajātattā sasavisāṇaṃ viya natthi; nibbānaṃ viya vā nicca’nti ce – na, nissayapaṭibaddhavuttito; pathavīādīnañhi nissayānaṃ bhāve jātiādittayaṃ paññāyati, tasmā na natthi. Tesañca abhāve na paññāyati, tasmā na niccaṃ. Etampi ca abhinivesaṃ paṭisedhetuṃ eva idaṃ vuttaṃ – ‘‘jarāmaraṇaṃ, bhikkhave, aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppanna’’nti (saṃ. ni. 2.20). Evamādīhi nayehi tāni dve rūpāni na kehici samuṭṭhahantīti veditabbaṃ.
ਅਪਿਚ ‘ਸਮੁਟ੍ਠਾਨ’ਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅਯਮਞ੍ਞੋਪਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਸ੍ਸਾਯਂ ਮਾਤਿਕਾ – ‘ਕਮ੍ਮਜਂ ਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯਂ ਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ, ਆਹਾਰਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਆਹਾਰਪਚ੍ਚਯਂ ਆਹਾਰਪਚ੍ਚਯਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ, ਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਉਤੁਪਚ੍ਚਯਂ ਉਤੁਪਚ੍ਚਯਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ, ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਪਚ੍ਚਯਂ ਚਿਤ੍ਤਪਚ੍ਚਯਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨ’ਨ੍ਤਿ।
Apica ‘samuṭṭhāna’nti ettha ayamaññopi attho. Tassāyaṃ mātikā – ‘kammajaṃ kammapaccayaṃ kammapaccayautusamuṭṭhānaṃ, āhārasamuṭṭhānaṃ āhārapaccayaṃ āhārapaccayautusamuṭṭhānaṃ, utusamuṭṭhānaṃ utupaccayaṃ utupaccayautusamuṭṭhānaṃ, cittasamuṭṭhānaṃ cittapaccayaṃ cittapaccayautusamuṭṭhāna’nti.
ਤਤ੍ਥ ਚਕ੍ਖੁਪਸਾਦਾਦਿ ਅਟ੍ਠવਿਧਂ ਰੂਪਂ ਸਦ੍ਧਿਂ ਹਦਯવਤ੍ਥੁਨਾ ‘ਕਮ੍ਮਜਂ’ ਨਾਮ। ਕੇਸਮਸ੍ਸੁ ਹਤ੍ਥਿਦਨ੍ਤਾ ਅਸ੍ਸવਾਲਾ ਚਮਰવਾਲਾਤਿ ਏવਮਾਦਿ ‘ਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯਂ’ ਨਾਮ। ਚਕ੍ਕਰਤਨਂ ਦੇવਤਾਨਂ ਉਯ੍ਯਾਨવਿਮਾਨਾਦੀਨੀਤਿ ਏવਮਾਦਿ ‘ਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ’ ਨਾਮ।
Tattha cakkhupasādādi aṭṭhavidhaṃ rūpaṃ saddhiṃ hadayavatthunā ‘kammajaṃ’ nāma. Kesamassu hatthidantā assavālā camaravālāti evamādi ‘kammapaccayaṃ’ nāma. Cakkaratanaṃ devatānaṃ uyyānavimānādīnīti evamādi ‘kammapaccayautusamuṭṭhānaṃ’ nāma.
ਆਹਾਰਤੋ ਸਮੁਟ੍ਠਿਤਂ ਸੁਦ੍ਧਟ੍ਠਕਂ ‘ਆਹਾਰਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ’ ਨਾਮ। ਕਬਲ਼ੀਕਾਰੋ ਆਹਾਰੋ ਦ੍વਿਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਰੂਪਸਨ੍ਤਤੀਨਂ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤਿ ਆਹਾਰਸਮੁਟ੍ਠਾਨਸ੍ਸ ਚ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਸ੍ਸ ਚ। ਆਹਾਰਸਮੁਟ੍ਠਾਨਸ੍ਸ ਜਨਕੋ ਹੁਤ੍વਾ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤਿ, ਕਮ੍ਮਜਸ੍ਸ ਅਨੁਪਾਲਕੋ ਹੁਤ੍વਾਤਿ ਇਦਂ ਆਹਾਰਾਨੁਪਾਲਿਤਂ ਕਮ੍ਮਜਰੂਪਂ ‘ਆਹਾਰਪਚ੍ਚਯਂ’ ਨਾਮ। વਿਸਭਾਗਾਹਾਰਂ ਸੇવਿਤ੍વਾ ਆਤਪੇ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਸ੍ਸ ਤਿਲਕਕਾਲ਼ਕੁਟ੍ਠਾਦੀਨਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਇਦਂ ‘ਆਹਾਰਪਚ੍ਚਯਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ’ ਨਾਮ।
Āhārato samuṭṭhitaṃ suddhaṭṭhakaṃ ‘āhārasamuṭṭhānaṃ’ nāma. Kabaḷīkāro āhāro dvinnampi rūpasantatīnaṃ paccayo hoti āhārasamuṭṭhānassa ca upādinnassa ca. Āhārasamuṭṭhānassa janako hutvā paccayo hoti, kammajassa anupālako hutvāti idaṃ āhārānupālitaṃ kammajarūpaṃ ‘āhārapaccayaṃ’ nāma. Visabhāgāhāraṃ sevitvā ātape gacchantassa tilakakāḷakuṭṭhādīni uppajjanti, idaṃ ‘āhārapaccayautusamuṭṭhānaṃ’ nāma.
ਉਤੁਤੋ ਸਮੁਟ੍ਠਿਤਂ ਸੁਦ੍ਧਟ੍ਠਕਂ ‘ਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ’ ਨਾਮ। ਤਸ੍ਮਿਂ ਉਤੁ ਅਞ੍ਞਂ ਅਟ੍ਠਕਂ ਸਮੁਟ੍ਠਾਪੇਤਿ, ਇਦਂ ‘ਉਤੁਪਚ੍ਚਯਂ’ ਨਾਮ। ਤਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਉਤੁ ਅਞ੍ਞਂ ਅਟ੍ਠਕਂ ਸਮੁਟ੍ਠਾਪੇਤਿ, ਇਦਂ ‘ਉਤੁਪਚ੍ਚਯਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ’ ਨਾਮ। ਏવਂ ਤਿਸ੍ਸੋਯੇવ ਸਨ੍ਤਤਿਯੋ ਘਟ੍ਟੇਤੁਂ ਸਕ੍ਕੋਤਿ। ਨ ਤਤੋ ਪਰਂ। ਇਮਮਤ੍ਥਂ ਅਨੁਪਾਦਿਨ੍ਨਕੇਨਾਪਿ ਦੀਪੇਤੁਂ વਟ੍ਟਤਿ। ਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨੋ ਨਾਮ વਲਾਹਕੋ। ਉਤੁਪਚ੍ਚਯਾ ਨਾਮ વੁਟ੍ਠਿਧਾਰਾ। ਦੇવੇ ਪਨ વੁਟ੍ਠੇ ਬੀਜਾਨਿ વਿਰੂਹਨ੍ਤਿ, ਪਥવੀ ਗਨ੍ਧਂ ਮੁਞ੍ਚਤਿ, ਪਬ੍ਬਤਾ ਨੀਲਾ ਖਾਯਨ੍ਤਿ, ਸਮੁਦ੍ਦੋ વਡ੍ਢਤਿ, ਏਤਂ ਉਤੁਪਚ੍ਚਯਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਨਾਮ।
Ututo samuṭṭhitaṃ suddhaṭṭhakaṃ ‘utusamuṭṭhānaṃ’ nāma. Tasmiṃ utu aññaṃ aṭṭhakaṃ samuṭṭhāpeti, idaṃ ‘utupaccayaṃ’ nāma. Tasmimpi utu aññaṃ aṭṭhakaṃ samuṭṭhāpeti, idaṃ ‘utupaccayautusamuṭṭhānaṃ’ nāma. Evaṃ tissoyeva santatiyo ghaṭṭetuṃ sakkoti. Na tato paraṃ. Imamatthaṃ anupādinnakenāpi dīpetuṃ vaṭṭati. Utusamuṭṭhāno nāma valāhako. Utupaccayā nāma vuṭṭhidhārā. Deve pana vuṭṭhe bījāni virūhanti, pathavī gandhaṃ muñcati, pabbatā nīlā khāyanti, samuddo vaḍḍhati, etaṃ utupaccayautusamuṭṭhānaṃ nāma.
ਚਿਤ੍ਤਤੋ ਸਮੁਟ੍ਠਿਤਂ ਸੁਦ੍ਧਟ੍ਠਕਂ ‘ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ’ ਨਾਮ। ‘‘ਪਚ੍ਛਾਜਾਤਾ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾ ਧਮ੍ਮਾ ਪੁਰੇਜਾਤਸ੍ਸ ਇਮਸ੍ਸ ਕਾਯਸ੍ਸ ਪਚ੍ਛਾਜਾਤਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ’’ਤਿ (ਪਟ੍ਠਾ॰ ੧.੧.੧੧) ਇਦਂ ‘ਚਿਤ੍ਤਪਚ੍ਚਯਂ’ ਨਾਮ। ਆਕਾਸੇ ਅਨ੍ਤਲਿਕ੍ਖੇ ਹਤ੍ਥਿਮ੍ਪਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਅਸ੍ਸਮ੍ਪਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਰਥਮ੍ਪਿ ਦਸ੍ਸੇਤਿ , વਿવਿਧਮ੍ਪਿ ਸੇਨਾਬ੍ਯੂਹਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿਤੀ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੩.੧੮) ਇਦਂ ‘ਚਿਤ੍ਤਪਚ੍ਚਯਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ’ ਨਾਮ।
Cittato samuṭṭhitaṃ suddhaṭṭhakaṃ ‘cittasamuṭṭhānaṃ’ nāma. ‘‘Pacchājātā cittacetasikā dhammā purejātassa imassa kāyassa pacchājātapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.11) idaṃ ‘cittapaccayaṃ’ nāma. Ākāse antalikkhe hatthimpi dasseti, assampi dasseti, rathampi dasseti , vividhampi senābyūhaṃ dassetitī (paṭi. ma. 3.18) idaṃ ‘cittapaccayautusamuṭṭhānaṃ’ nāma.
‘ਪਰਿਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨ’ਨ੍ਤਿ ਪਨ੍ਨਰਸ ਰੂਪਾਨਿ ਪਰਿਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਾਨਿ ਨਾਮ, ਦਸ ਅਪਰਿਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਾਨਿ ਨਾਮ। ‘ਯਦਿ ਅਪਰਿਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਾ, ਅਸਙ੍ਖਤਾ ਨਾਮ ਭવੇਯ੍ਯੁਂ’। ‘‘ਤੇਸਂਯੇવ ਪਨ ਰੂਪਾਨਂ ਕਾਯવਿਕਾਰੋ ‘ਕਾਯવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿ’ ਨਾਮ, વਚੀવਿਕਾਰੋ ‘વਚੀવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿ’ ਨਾਮ, ਛਿਦ੍ਦਂ વਿવਰਂ ‘ਆਕਾਸਧਾਤੁ’ ਨਾਮ, ਲਹੁਭਾવੋ ‘ਲਹੁਤਾ’ ਨਾਮ, ਮੁਦੁਭਾવੋ ‘ਮੁਦੁਤਾ’ ਨਾਮ, ਕਮ੍ਮਞ੍ਞਭਾવੋ ‘ਕਮ੍ਮਞ੍ਞਤਾ’ ਨਾਮ, ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿ ‘ਉਪਚਯੋ’ ਨਾਮ, ਪવਤ੍ਤਿ ‘ਸਨ੍ਤਤਿ’ ਨਾਮ, ਜੀਰਣਾਕਾਰੋ ‘ਜਰਤਾ’ ਨਾਮ, ਹੁਤ੍વਾ ਅਭਾવਾਕਾਰੋ ‘ਅਨਿਚ੍ਚਤਾ’ ਨਾਮਾਤਿ। ਸਬ੍ਬਂ ਪਰਿਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਂ ਸਙ੍ਖਤਮੇવ ਹੋਤੀ’’ਤਿ।
‘Parinipphanna’nti pannarasa rūpāni parinipphannāni nāma, dasa aparinipphannāni nāma. ‘Yadi aparinipphannā, asaṅkhatā nāma bhaveyyuṃ’. ‘‘Tesaṃyeva pana rūpānaṃ kāyavikāro ‘kāyaviññatti’ nāma, vacīvikāro ‘vacīviññatti’ nāma, chiddaṃ vivaraṃ ‘ākāsadhātu’ nāma, lahubhāvo ‘lahutā’ nāma, mudubhāvo ‘mudutā’ nāma, kammaññabhāvo ‘kammaññatā’ nāma, nibbatti ‘upacayo’ nāma, pavatti ‘santati’ nāma, jīraṇākāro ‘jaratā’ nāma, hutvā abhāvākāro ‘aniccatā’ nāmāti. Sabbaṃ parinipphannaṃ saṅkhatameva hotī’’ti.
ਅਟ੍ਠਸਾਲਿਨਿਯਾ ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਹਅਟ੍ਠਕਥਾਯ
Aṭṭhasāliniyā dhammasaṅgahaaṭṭhakathāya
ਰੂਪਕਣ੍ਡવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Rūpakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
