| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
लोकुत्तरकुसलं
Lokuttarakusalaṃ
पकिण्णककथावण्णना
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā
तत्राति लोकुत्तरज्झाने। अज्झत्तञ्चाति उपड्ढगाथाय अभिनिविसितब्बं वुट्ठातब्बं विपस्सनाभूमिं पञ्चधा उद्दिसति। सत्तअट्ठादीनि अङ्गानि सत्तट्ठङ्गानीति आदिसद्दस्स लोपो दट्ठब्बो। निमित्तन्ति यतो वुट्ठानं, तानि निमित्तपवत्तानि निमित्तवचनेनेव उद्दिसति। सङ्खारुपेक्खाञाणमेव अरियमग्गस्स बोज्झङ्गादिविसेसं नियमेति। कस्मा? ततो ततो दुतियादिपादकज्झानतो उप्पन्नस्स ससङ्खारुपेक्खाञाणस्स पादकज्झानातिक्कन्तानं अङ्गानं असमापज्जितुकामताविरागभावनाभावतो इतरस्स च अतब्भावतो। तेसम्पि वादेसु…पे॰… विपस्सनाव नियमेतीति वेदितब्बा। कस्मा? विपस्सनानियमेनेव हि पठमत्थेरवादेपि अपादकपठमज्झानपादकमग्गा पठमज्झानिकाव होन्ति, इतरे च पादकज्झानविपस्सनानियमेहि तंतंझानिका। एवं सेसवादेसुपि विपस्सनानियमो यथासम्भवं योजेतब्बो।
Tatrāti lokuttarajjhāne. Ajjhattañcāti upaḍḍhagāthāya abhinivisitabbaṃ vuṭṭhātabbaṃ vipassanābhūmiṃ pañcadhā uddisati. Sattaaṭṭhādīni aṅgāni sattaṭṭhaṅgānīti ādisaddassa lopo daṭṭhabbo. Nimittanti yato vuṭṭhānaṃ, tāni nimittapavattāni nimittavacaneneva uddisati. Saṅkhārupekkhāñāṇameva ariyamaggassa bojjhaṅgādivisesaṃ niyameti. Kasmā? Tato tato dutiyādipādakajjhānato uppannassa sasaṅkhārupekkhāñāṇassa pādakajjhānātikkantānaṃ aṅgānaṃ asamāpajjitukāmatāvirāgabhāvanābhāvato itarassa ca atabbhāvato. Tesampi vādesu…pe… vipassanāva niyametīti veditabbā. Kasmā? Vipassanāniyameneva hi paṭhamattheravādepi apādakapaṭhamajjhānapādakamaggā paṭhamajjhānikāva honti, itare ca pādakajjhānavipassanāniyamehi taṃtaṃjhānikā. Evaṃ sesavādesupi vipassanāniyamo yathāsambhavaṃ yojetabbo.
पकिण्णकसङ्खारेति पादकज्झानतो अञ्ञसङ्खारे। तेन पादकज्झानसङ्खारेसु सम्मसितेसु वत्तब्बमेव नत्थीति दस्सेति। तत्रापीति दुतियत्थेरवादेपि। तंतंझानिकता तंतंसम्मसितसङ्खारविपस्सनानियमेहि होति। तत्रापि हि विपस्सना तंतंविरागाविरागभावनाभावेन सोमनस्ससहगता उपेक्खासहगता च हुत्वा झानङ्गादिनियमं मग्गस्स करोतीति एवं विपस्सनानियमो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Pakiṇṇakasaṅkhāreti pādakajjhānato aññasaṅkhāre. Tena pādakajjhānasaṅkhāresu sammasitesu vattabbameva natthīti dasseti. Tatrāpīti dutiyattheravādepi. Taṃtaṃjhānikatā taṃtaṃsammasitasaṅkhāravipassanāniyamehi hoti. Tatrāpi hi vipassanā taṃtaṃvirāgāvirāgabhāvanābhāvena somanassasahagatā upekkhāsahagatā ca hutvā jhānaṅgādiniyamaṃ maggassa karotīti evaṃ vipassanāniyamo vuttanayeneva veditabbo.
तन्ति तंतंझानसदिसभवनं। स्वायमत्थो पादकज्झानसम्मसितज्झानुपनिस्सयेहि विना अज्झासयमत्तेन असिज्झना उपनिस्सयेन विना सङ्कप्पमत्तेन सकदागामिफलादीनं असिज्झनदीपकेन नन्दकोवादेन (म॰ नि॰ ३.३९८ आदयो) दीपेतब्बो। तत्थ हि सोतापन्नायपि परिपुण्णसङ्कप्पभावं वदन्तेन भगवता यस्स यस्स उपनिस्सयो अत्थि, तस्स तस्सेव अज्झासयो नियामको, नाञ्ञस्साति तेन तेन परिपुण्णसङ्कप्पता होति, न ततो परं सङ्कप्पसब्भावेपि असिज्झनतोति अयमत्थो दीपितो होति। एवमिधापि यस्स यस्स दुतियादिझानिकस्स मग्गस्स यथावुत्तो उपनिस्सयो अत्थि, तस्स तस्सेव अज्झासयो नियामको, नाञ्ञस्स सतिपि तस्मिं असिज्झनतो। इमस्मिं पन वादे पादकसम्मसितज्झानुपनिस्सयसब्भावे अज्झासयो एकन्तेन होति, तंतंफलूपनिस्सयसब्भावे तंतंसङ्कप्पो वियाति तदभावाभावतो अज्झासयो नियमेतीति वुत्तं।
Tanti taṃtaṃjhānasadisabhavanaṃ. Svāyamattho pādakajjhānasammasitajjhānupanissayehi vinā ajjhāsayamattena asijjhanā upanissayena vinā saṅkappamattena sakadāgāmiphalādīnaṃ asijjhanadīpakena nandakovādena (ma. ni. 3.398 ādayo) dīpetabbo. Tattha hi sotāpannāyapi paripuṇṇasaṅkappabhāvaṃ vadantena bhagavatā yassa yassa upanissayo atthi, tassa tasseva ajjhāsayo niyāmako, nāññassāti tena tena paripuṇṇasaṅkappatā hoti, na tato paraṃ saṅkappasabbhāvepi asijjhanatoti ayamattho dīpito hoti. Evamidhāpi yassa yassa dutiyādijhānikassa maggassa yathāvutto upanissayo atthi, tassa tasseva ajjhāsayo niyāmako, nāññassa satipi tasmiṃ asijjhanato. Imasmiṃ pana vāde pādakasammasitajjhānupanissayasabbhāve ajjhāsayo ekantena hoti, taṃtaṃphalūpanissayasabbhāve taṃtaṃsaṅkappo viyāti tadabhāvābhāvato ajjhāsayo niyametīti vuttaṃ.
यस्मिं पन पादकज्झानं नत्थीति चतुत्थज्झानिकवज्जानं पादकानि लोकियज्झानानि सन्धाय वुत्तं। अप्पनाप्पत्ति च ओळारिकङ्गातिक्कमनुपनिस्सयाभावे पञ्चहि अङ्गेहि विना न होतीति ‘‘सोमनस्ससहगतमग्गो होती’’ति आह। उपेक्खासहगतमग्गोति एतेन चतुत्थज्झानिकतापि समाना अनुसयसमुग्घाटनसमत्थस्स न सङ्खारावसेसताति दस्सेति। ते च वादा न विरुज्झन्ति अज्झासयवसेन पञ्चमज्झानिकताय पठमादिज्झानिकताय च सम्भवतोति अधिप्पायो। अज्झासयो च सात्थको होति, अञ्ञथा पादकसम्मसितज्झानेहेव नियमस्स सिद्धत्ता अज्झासयो नियामको वुच्चमानो निरत्थको सियाति। इध पन अट्ठसालिनिया नियामने एकन्तिकं विपस्सनासङ्खातं अत्थमेव उद्धरित्वा ‘‘तेसम्पि वादेसु अयं…पे॰… विपस्सनाव नियमेती’’ति वदन्तेन तयोपेते वादे विपस्सनाव नियमेतीति दस्सितं। तंतंवादानञ्हि विपस्सनासहितानमेव सिद्धि, नाञ्ञथाति दस्सितन्ति।
Yasmiṃ pana pādakajjhānaṃ natthīti catutthajjhānikavajjānaṃ pādakāni lokiyajjhānāni sandhāya vuttaṃ. Appanāppatti ca oḷārikaṅgātikkamanupanissayābhāve pañcahi aṅgehi vinā na hotīti ‘‘somanassasahagatamaggo hotī’’ti āha. Upekkhāsahagatamaggoti etena catutthajjhānikatāpi samānā anusayasamugghāṭanasamatthassa na saṅkhārāvasesatāti dasseti. Te ca vādā na virujjhanti ajjhāsayavasena pañcamajjhānikatāya paṭhamādijjhānikatāya ca sambhavatoti adhippāyo. Ajjhāsayo ca sātthako hoti, aññathā pādakasammasitajjhāneheva niyamassa siddhattā ajjhāsayo niyāmako vuccamāno niratthako siyāti. Idha pana aṭṭhasāliniyā niyāmane ekantikaṃ vipassanāsaṅkhātaṃ atthameva uddharitvā ‘‘tesampi vādesu ayaṃ…pe… vipassanāva niyametī’’ti vadantena tayopete vāde vipassanāva niyametīti dassitaṃ. Taṃtaṃvādānañhi vipassanāsahitānameva siddhi, nāññathāti dassitanti.
पवेधतीति गोत्रभुस्स पच्चयो भवितुं न सक्कोतीति अत्थो। यदि पञ्चमचित्तक्खणे जवनं पतितं नाम होति, कथं तदा गोत्रभु तदनन्तरञ्च मग्गो जवनस्स पतितक्खणे उप्पज्जतीति? अपुब्बस्स जवनन्तरस्स पतितताभावतो। तदेव हि जवनं अनेकक्खत्तुं पवत्तमानं पतितं सियाति, गोत्रभु पन आरम्मणन्तरे उप्पन्नं अपुब्बं जवनं, तथा मग्गो भूमन्तरतो चाति। ननु च सत्तमजवनचेतनाय बलवताय उपपज्जवेदनीयभावो होति आनन्तरियतापीति, तत्थायं अधिप्पायो सिया ‘‘पटिसन्धिया अनन्तरपच्चयभाविनो विपाकसन्तानस्स अनन्तरपच्चयभावेन अन्तिमजवनचेतनाय सुसङ्खतत्ता सा सत्तमजवनचेतना उपपज्जवेदनीया आनन्तरिका च होति, न अपतितजवनचेतना विय बलवताया’’ति।
Pavedhatīti gotrabhussa paccayo bhavituṃ na sakkotīti attho. Yadi pañcamacittakkhaṇe javanaṃ patitaṃ nāma hoti, kathaṃ tadā gotrabhu tadanantarañca maggo javanassa patitakkhaṇe uppajjatīti? Apubbassa javanantarassa patitatābhāvato. Tadeva hi javanaṃ anekakkhattuṃ pavattamānaṃ patitaṃ siyāti, gotrabhu pana ārammaṇantare uppannaṃ apubbaṃ javanaṃ, tathā maggo bhūmantarato cāti. Nanu ca sattamajavanacetanāya balavatāya upapajjavedanīyabhāvo hoti ānantariyatāpīti, tatthāyaṃ adhippāyo siyā ‘‘paṭisandhiyā anantarapaccayabhāvino vipākasantānassa anantarapaccayabhāvena antimajavanacetanāya susaṅkhatattā sā sattamajavanacetanā upapajjavedanīyā ānantarikā ca hoti, na apatitajavanacetanā viya balavatāyā’’ti.
पुन अनुलोमं तं अनुबन्धेय्याति गोत्रभुस्स हि सङ्खारारम्मणत्ते सति तदपि अनुलोममेवाति पुरिमअनुलोमं विय तं तदपि अञ्ञं अनुलोमं अनुबन्धेय्य, न मग्गोति मग्गवुट्ठानमेव च न भवेय्य अत्तनो सदिसालम्बनस्स आवज्जनट्ठानियस्स पच्चयस्स अलाभा। अप्पहीनभावेन पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु अनुसयिता किलेसा सा भूमि एतेहि लद्धाति कत्वा भूमिलद्धा। वट्टं सिनोन्ति बन्धन्तीति कत्वा वट्टसेतू च, तेसं समुग्घातकरणन्तिपि एतदेवस्स लोभक्खन्धादिपदालनं वुच्चति। तन्ति पवत्तं। एकं भवन्ति अनागामिनो अनेकक्खत्तुञ्च तत्थेव उपपज्जन्तस्स हेट्ठा अनागमनवसेन एको भवोति गहेत्वा वुत्तं।
Puna anulomaṃ taṃ anubandheyyāti gotrabhussa hi saṅkhārārammaṇatte sati tadapi anulomamevāti purimaanulomaṃ viya taṃ tadapi aññaṃ anulomaṃ anubandheyya, na maggoti maggavuṭṭhānameva ca na bhaveyya attano sadisālambanassa āvajjanaṭṭhāniyassa paccayassa alābhā. Appahīnabhāvena pañcasu upādānakkhandhesu anusayitā kilesā sā bhūmi etehi laddhāti katvā bhūmiladdhā. Vaṭṭaṃ sinonti bandhantīti katvā vaṭṭasetū ca, tesaṃ samugghātakaraṇantipi etadevassa lobhakkhandhādipadālanaṃ vuccati. Tanti pavattaṃ. Ekaṃ bhavanti anāgāmino anekakkhattuñca tattheva upapajjantassa heṭṭhā anāgamanavasena eko bhavoti gahetvā vuttaṃ.
इमस्स पनत्थस्साति यथावुत्तस्स उपादिन्नकपवत्ततो वुट्ठानस्स। अपायेसु सत्तमभवतो उद्धं सुगतियञ्च विपाकदायकस्स अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स पच्चयघातो सोतापत्तिमग्गञाणेन अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधो दट्ठब्बो। द्वीसु भवेसूति अनागामिमग्गे अभाविते सकदागामिस्स कामधातुयं ये द्वे भवा उप्पज्जेय्युं, तेसूति अत्थो। चलतीति एतेन चलनसभावमेव दस्सेति, न अचलनाभावं, तस्मा अचलनं दस्सेत्वा पुन चलनं दस्सेतुं ‘‘तथागतस्स ही’’तिआदिमाह। येपि वा कत्थचि चत्तारोपि मग्गे समानपटिपदे दिस्वा सभावतो अचलनमेव गण्हेय्युं, तेसं तंगहणनिवारणत्थं ‘‘चलती’’ति वुत्तं, न चलनावधारणत्थन्ति युत्तं उभयदस्सनं। अथ वा यदिपि केसञ्चि चत्तारोपि मग्गा समानपटिपदा, तथापि किलेसिन्द्रियेहि सिज्झमाना पटिपदा तेसं वसेन चलनपकतिका एवाति ‘‘चलति’’च्चेव वुत्तं, न ‘‘न चलती’’ति।
Imassa panatthassāti yathāvuttassa upādinnakapavattato vuṭṭhānassa. Apāyesu sattamabhavato uddhaṃ sugatiyañca vipākadāyakassa abhisaṅkhāraviññāṇassa paccayaghāto sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodho daṭṭhabbo. Dvīsu bhavesūti anāgāmimagge abhāvite sakadāgāmissa kāmadhātuyaṃ ye dve bhavā uppajjeyyuṃ, tesūti attho. Calatīti etena calanasabhāvameva dasseti, na acalanābhāvaṃ, tasmā acalanaṃ dassetvā puna calanaṃ dassetuṃ ‘‘tathāgatassa hī’’tiādimāha. Yepi vā katthaci cattāropi magge samānapaṭipade disvā sabhāvato acalanameva gaṇheyyuṃ, tesaṃ taṃgahaṇanivāraṇatthaṃ ‘‘calatī’’ti vuttaṃ, na calanāvadhāraṇatthanti yuttaṃ ubhayadassanaṃ. Atha vā yadipi kesañci cattāropi maggā samānapaṭipadā, tathāpi kilesindriyehi sijjhamānā paṭipadā tesaṃ vasena calanapakatikā evāti ‘‘calati’’cceva vuttaṃ, na ‘‘na calatī’’ti.
लोकुत्तरकुसलपकिण्णककथावण्णना निट्ठिता।
Lokuttarakusalapakiṇṇakakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
