| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
लोकुत्तरकुसलं
Lokuttarakusalaṃ
पकिण्णककथावण्णना
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā
पञ्चधा उद्दिसति पञ्चुपादानक्खन्धे अज्झत्तदुकवसेन रूपदुकवसेन च भिन्दित्वा अभिन्दित्वा च निमित्तवचनेनेव उद्दिसति पवत्तस्सपि सङ्खारनिमित्तभावानतिवत्तनतो वुट्ठातब्बतासामञ्ञतो च। तेनेव उपादिन्नानुपादिन्नवसेन पवत्तं द्विधा कत्वा निद्दिसित्वापि ‘‘अयं ताव निमित्ते विनिच्छयो’’ति निमित्तवसेनेव निगमेति। एत्थ च निमित्तं अज्झत्तबहिद्धा, पवत्तं पन अज्झत्तमेवाति अयमेतेसं विसेसो। बोज्झङ्गादिविसेसन्ति बोज्झङ्गझानङ्गमग्गङ्गानं असदिसतं। असमापज्जितुकामतासङ्खाता वितक्कादिविरागभावना असमापज्जितुकामताविरागभावना। इतरस्साति पादकज्झानादिकस्स। अतब्भावतोति यथावुत्तविरागभावनाभावस्स अभावतो। इदं वुत्तं होति – यथा मग्गासन्नाय विपस्सनाय सोमनस्ससहगतत्ते मग्गस्स पठमादिज्झानिकता च उपेक्खासहगतत्ते पञ्चमज्झानिकता एव च तब्बसेन च बोज्झङ्गादीनं विसेसोति तेसं नियमे आसन्नकारणं पधानकारणञ्च वुट्ठानगामिनिविपस्सना, न एवं पादकज्झानादयोति।
Pañcadhāuddisati pañcupādānakkhandhe ajjhattadukavasena rūpadukavasena ca bhinditvā abhinditvā ca nimittavacaneneva uddisati pavattassapi saṅkhāranimittabhāvānativattanato vuṭṭhātabbatāsāmaññato ca. Teneva upādinnānupādinnavasena pavattaṃ dvidhā katvā niddisitvāpi ‘‘ayaṃ tāva nimitte vinicchayo’’ti nimittavaseneva nigameti. Ettha ca nimittaṃ ajjhattabahiddhā, pavattaṃ pana ajjhattamevāti ayametesaṃ viseso. Bojjhaṅgādivisesanti bojjhaṅgajhānaṅgamaggaṅgānaṃ asadisataṃ. Asamāpajjitukāmatāsaṅkhātā vitakkādivirāgabhāvanā asamāpajjitukāmatāvirāgabhāvanā. Itarassāti pādakajjhānādikassa. Atabbhāvatoti yathāvuttavirāgabhāvanābhāvassa abhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā maggāsannāya vipassanāya somanassasahagatatte maggassa paṭhamādijjhānikatā ca upekkhāsahagatatte pañcamajjhānikatā eva ca tabbasena ca bojjhaṅgādīnaṃ visesoti tesaṃ niyame āsannakāraṇaṃ padhānakāraṇañca vuṭṭhānagāminivipassanā, na evaṃ pādakajjhānādayoti.
इदानि अपादकपठमज्झानपादकानं पकिण्णकसङ्खारपठमज्झानानि सम्मसित्वा निब्बत्तितानञ्च मग्गानं एकन्तेन पठमज्झानिकभावतो विपस्सनानियमोयेवेत्थ एकन्तिको पधानञ्चाति इममत्थं विभावेन्तो ‘‘विपस्सनानियमेनेवा’’तिआदिमाह। तत्थ इतरेति दुतियज्झानिकादिमग्गा। पादकज्झानातिक्कन्तानं अङ्गानं असमापज्जितुकामताविरागभावनाभूता वुट्ठानगामिनिविपस्सना अधिट्ठानभूतेन पादकज्झानेन आहितविसेसा मग्गस्स झानङ्गादिविसेसनियामिका होतीति ‘‘पादकज्झानविपस्सनानियमेही’’ति वुत्तं। यथा च अधिट्ठानभूतेन पादकज्झानेन, एवं आरम्मणभूतेन सम्मसितज्झानेन उभयसब्भावे अज्झासयवसेन आहितविसेसा विपस्सना नियमेतीति आह ‘‘एवं सेसवादेसुपि…पे॰… योजेतब्बो’’ति।
Idāni apādakapaṭhamajjhānapādakānaṃ pakiṇṇakasaṅkhārapaṭhamajjhānāni sammasitvā nibbattitānañca maggānaṃ ekantena paṭhamajjhānikabhāvato vipassanāniyamoyevettha ekantiko padhānañcāti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘vipassanāniyamenevā’’tiādimāha. Tattha itareti dutiyajjhānikādimaggā. Pādakajjhānātikkantānaṃ aṅgānaṃ asamāpajjitukāmatāvirāgabhāvanābhūtā vuṭṭhānagāminivipassanā adhiṭṭhānabhūtena pādakajjhānena āhitavisesā maggassa jhānaṅgādivisesaniyāmikā hotīti ‘‘pādakajjhānavipassanāniyamehī’’ti vuttaṃ. Yathā ca adhiṭṭhānabhūtena pādakajjhānena, evaṃ ārammaṇabhūtena sammasitajjhānena ubhayasabbhāve ajjhāsayavasena āhitavisesā vipassanā niyametīti āha ‘‘evaṃ sesavādesupi…pe… yojetabbo’’ti.
पादकज्झानसङ्खारेसूति पठमज्झानसङ्खारेसु। ‘‘पठमज्झानं पादकं कत्वा’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ३५०) हि वुत्तं। तंतंविरागाविरागभावनाभावेनाति वितक्कादीनं विरज्जनाविरज्जनभावनाभावेन। तेन आरम्मणज्झानस्सपि विपस्सनाय विसेसाधानं उपनिस्सयतमाह।
Pādakajjhānasaṅkhāresūti paṭhamajjhānasaṅkhāresu. ‘‘Paṭhamajjhānaṃ pādakaṃ katvā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 350) hi vuttaṃ. Taṃtaṃvirāgāvirāgabhāvanābhāvenāti vitakkādīnaṃ virajjanāvirajjanabhāvanābhāvena. Tena ārammaṇajjhānassapi vipassanāya visesādhānaṃ upanissayatamāha.
पादकज्झानसम्मसितज्झानानियेव बोज्झङ्गादिविसेसानं उपनिस्सयो कारणन्ति पादकज्झानसम्मसितज्झानुपनिस्सयो , तस्स सब्भावे। तदभावाभावतोति तस्स अज्झासयस्स अभावाभावतो।
Pādakajjhānasammasitajjhānāniyeva bojjhaṅgādivisesānaṃ upanissayo kāraṇanti pādakajjhānasammasitajjhānupanissayo, tassa sabbhāve. Tadabhāvābhāvatoti tassa ajjhāsayassa abhāvābhāvato.
चतुत्थज्झानिकस्स मग्गस्स आरुप्पे अरूपज्झानमेव पादकं सियाति आह ‘‘चतुत्थज्झानिकवज्जान’’न्ति। अरियमग्गस्स ओळारिकङ्गातिक्कमनूपनिस्सया विपस्सनाय अधिट्ठानारम्मणभूता दुतियज्झानादयो। पञ्चहि अङ्गेहीति पञ्चहि झानङ्गेहि। ‘‘तंतंवादेहि पञ्ञापियमानानि पादकज्झानादीनि वादसहचारिताय ‘वादा’ति वुच्चन्ती’’ति अधिप्पायेन ‘‘तयोपेते वादे’’ति आह। वदन्ति एतेहीति वा वादकरणभूतानि पादकज्झानादीनि वादा।
Catutthajjhānikassa maggassa āruppe arūpajjhānameva pādakaṃ siyāti āha ‘‘catutthajjhānikavajjāna’’nti. Ariyamaggassa oḷārikaṅgātikkamanūpanissayā vipassanāya adhiṭṭhānārammaṇabhūtā dutiyajjhānādayo. Pañcahi aṅgehīti pañcahi jhānaṅgehi. ‘‘Taṃtaṃvādehi paññāpiyamānāni pādakajjhānādīni vādasahacāritāya ‘vādā’ti vuccantī’’ti adhippāyena ‘‘tayopete vāde’’ti āha. Vadanti etehīti vā vādakaraṇabhūtāni pādakajjhānādīni vādā.
विपाकसन्तानस्स…पे॰… सुसङ्खतत्ताति एतेन यस्मिं सन्ताने कम्मं उप्पज्जति, तत्थ उप्पज्जमानमेव किञ्चि विसेसाधानं करोतीति दीपेति। यतो तस्मिंयेव सन्ताने तस्स विपाको, नाञ्ञत्थ।
Vipākasantānassa…pe…susaṅkhatattāti etena yasmiṃ santāne kammaṃ uppajjati, tattha uppajjamānameva kiñci visesādhānaṃ karotīti dīpeti. Yato tasmiṃyeva santāne tassa vipāko, nāññattha.
पुरिमानुलोमं विय तन्ति यथा गोत्रभुट्ठाने उप्पन्नानुलोमतो पुरिमअनुलोमञाणं तं गोत्रभुट्ठाने उप्पन्नानुलोमं अनुबन्धति, एवं। तदपीति गोत्रभुट्ठाने उप्पन्नानुलोमञाणम्पि अञ्ञं अनुलोमञाणमेव अनुबन्धेय्य, तस्स अनन्तरं उप्पज्जेय्य। सा भूमीति सा पञ्चुपादानक्खन्धसङ्खाता किलेसानं उप्पत्तिट्ठानताय भूमि। एको भवोति गहेत्वा वुत्तन्ति एतेन सत्त भवे द्वे भवेति इदम्पि अधिप्पायवसेन नेतब्बत्थं, न यथारुतवसेनाति दस्सेति। तत्थायं अधिप्पायो – एकवारं कामावचरदेवेसु एकवारं मनुस्सेसूति एवम्पि मिस्सितूपपत्तिवसेन तेसु एकिस्सा एव उपपत्तिया अयं परिच्छेदो। यं पन ‘‘न ते भवं अट्ठममादियन्ती’’ति (खु॰ पा॰ ६.९; सु॰ नि॰ २३२) वुत्तं, तम्पि कामावचरभवंयेव सन्धायाह। महग्गतभवानं परिच्छेदो नत्थीति वदन्ति। तथा ‘‘ठपेत्वा द्वे भवे’’ति एत्थापि कामावचरदेवमनुस्सभवानं मिस्सकवसेनेव, तस्मा कामधातुयं ये द्वे भवाति कामावचरदेवमनुस्सवसेन ये द्वे भवाति अत्थो। पुरिमविकप्पेसु पुग्गलभेदेन पटिपदा भिन्दित्वा कस्सचि चलतीति, कस्सचि न चलतीति कत्वा ‘‘चलति एवा’’ति अवधारणमन्तरेन अत्थो वुत्तो। यस्मा पन अट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ३५० लोकुत्तरकुसलपकिण्णककथा) ‘‘यथा च पटिपदा, एवं अधिपतिपि चलति एवा’’ति वुत्तं, तस्मा सब्बेसम्पि पटिपदासु अभेदेन गहितासु एकन्तेन चलनं सम्भवतीति ‘‘चलतिच्चेव वुत्तं, न न चलती’’ति ततियविकप्पो चलनावधारणो वुत्तो।
Purimānulomaṃ viya tanti yathā gotrabhuṭṭhāne uppannānulomato purimaanulomañāṇaṃ taṃ gotrabhuṭṭhāne uppannānulomaṃ anubandhati, evaṃ. Tadapīti gotrabhuṭṭhāne uppannānulomañāṇampi aññaṃ anulomañāṇameva anubandheyya, tassa anantaraṃ uppajjeyya. Sā bhūmīti sā pañcupādānakkhandhasaṅkhātā kilesānaṃ uppattiṭṭhānatāya bhūmi. Eko bhavoti gahetvā vuttanti etena satta bhave dve bhaveti idampi adhippāyavasena netabbatthaṃ, na yathārutavasenāti dasseti. Tatthāyaṃ adhippāyo – ekavāraṃ kāmāvacaradevesu ekavāraṃ manussesūti evampi missitūpapattivasena tesu ekissā eva upapattiyā ayaṃ paricchedo. Yaṃ pana ‘‘na te bhavaṃ aṭṭhamamādiyantī’’ti (khu. pā. 6.9; su. ni. 232) vuttaṃ, tampi kāmāvacarabhavaṃyeva sandhāyāha. Mahaggatabhavānaṃ paricchedo natthīti vadanti. Tathā ‘‘ṭhapetvā dve bhave’’ti etthāpi kāmāvacaradevamanussabhavānaṃ missakavaseneva, tasmā kāmadhātuyaṃ ye dve bhavāti kāmāvacaradevamanussavasena ye dve bhavāti attho. Purimavikappesu puggalabhedena paṭipadā bhinditvā kassaci calatīti, kassaci na calatīti katvā ‘‘calati evā’’ti avadhāraṇamantarena attho vutto. Yasmā pana aṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 350 lokuttarakusalapakiṇṇakakathā) ‘‘yathā ca paṭipadā, evaṃ adhipatipi calati evā’’ti vuttaṃ, tasmā sabbesampi paṭipadāsu abhedena gahitāsu ekantena calanaṃ sambhavatīti ‘‘calaticceva vuttaṃ, na na calatī’’ti tatiyavikappo calanāvadhāraṇo vutto.
लोकुत्तरकुसलपकिण्णककथावण्णना निट्ठिता।
Lokuttarakusalapakiṇṇakakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
