| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
पकिण्णककथावण्णना
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā
साहत्थिकाणत्तिकन्ति एकभण्डं एव। ‘‘भारियञ्हिदं त्वम्पि एकपस्सं गण्ह, अहम्पि एकपस्सं गण्हामीति संविदहित्वा उभयेसं पयोगेन ठानाचावने कते कायवाचाचित्तेहि होति । अञ्ञथा ‘साहत्थिकं वा आणत्तिकस्स अङ्गं न होति, आणत्तिकं वा साहत्थिकस्सा’ति इमिना विरुज्झती’’ति लिखितं। धम्मसिरित्थेरो पन ‘‘न केवलं भारिये एव वत्थुम्हि अयं नयो लब्भति, पञ्चमासकमत्तम्पि द्वे चे जना संविदहित्वा गण्हन्ति, द्विन्नम्पि पाटेक्कं, साहत्थिकं नाम तं कम्मं, साहत्थिकपयोगत्ता एकस्मिंयेव भण्डे, तस्मा ‘साहत्थिकं आणत्तिकस्स अङ्गं न होती’ति वचनमिमं नयं न पटिबाहति। ‘साहत्थिकवत्थुअङ्गन्ति साहत्थिकस्स वत्थुस्स अङ्गं न होती’ति तत्थ वुत्तं। इध पन पयोगं सन्धाय वुत्तत्ता युज्जती’’ति आह किर, तं अयुत्तं कायवचीकम्मन्ति वचनाभावा, तस्मा साहत्थिकाणत्तिकेसु पयोगेसु अञ्ञतरेन वायमापत्ति समुट्ठाति , तथापि तुरिततुरिता हुत्वा विलोपनादीसु गहणगाहापनवसेनेतं वुत्तं। यथा कालेन अत्तनो कालेन परस्स धम्मं आरब्भ सीघं सीघं उप्पत्तिं सन्धाय ‘‘अज्झत्तबहिद्धारम्मणा धम्मा’’ति (ध॰ स॰ तिकमातिका २१) वुत्ता, एवंसम्पदमिदन्ति दट्ठब्बं।
Sāhatthikāṇattikanti ekabhaṇḍaṃ eva. ‘‘Bhāriyañhidaṃ tvampi ekapassaṃ gaṇha, ahampi ekapassaṃ gaṇhāmīti saṃvidahitvā ubhayesaṃ payogena ṭhānācāvane kate kāyavācācittehi hoti . Aññathā ‘sāhatthikaṃ vā āṇattikassa aṅgaṃ na hoti, āṇattikaṃ vā sāhatthikassā’ti iminā virujjhatī’’ti likhitaṃ. Dhammasiritthero pana ‘‘na kevalaṃ bhāriye eva vatthumhi ayaṃ nayo labbhati, pañcamāsakamattampi dve ce janā saṃvidahitvā gaṇhanti, dvinnampi pāṭekkaṃ, sāhatthikaṃ nāma taṃ kammaṃ, sāhatthikapayogattā ekasmiṃyeva bhaṇḍe, tasmā ‘sāhatthikaṃ āṇattikassa aṅgaṃ na hotī’ti vacanamimaṃ nayaṃ na paṭibāhati. ‘Sāhatthikavatthuaṅganti sāhatthikassa vatthussa aṅgaṃ na hotī’ti tattha vuttaṃ. Idha pana payogaṃ sandhāya vuttattā yujjatī’’ti āha kira, taṃ ayuttaṃ kāyavacīkammanti vacanābhāvā, tasmā sāhatthikāṇattikesu payogesu aññatarena vāyamāpatti samuṭṭhāti , tathāpi turitaturitā hutvā vilopanādīsu gahaṇagāhāpanavasenetaṃ vuttaṃ. Yathā kālena attano kālena parassa dhammaṃ ārabbha sīghaṃ sīghaṃ uppattiṃ sandhāya ‘‘ajjhattabahiddhārammaṇā dhammā’’ti (dha. sa. tikamātikā 21) vuttā, evaṃsampadamidanti daṭṭhabbaṃ.
तत्थपि ये अनुत्तरादयो एकन्तबहिद्धारम्मणा विञ्ञाणञ्चायतनादयो एकन्तअज्झत्तारम्मणा, इतरे अनियतारम्मणत्ता ‘‘अज्झत्तबहिद्धारम्मणा’’ति वुच्चन्ति, न एकक्खणे उभयारम्मणत्ता। अयं पन आपत्ति यथावुत्तनयेन साहत्थिका आणत्तिकापि होतियेव, तस्मा अनिदस्सनमेतन्ति अयुत्तं। ‘‘यथा अनियतारम्मणत्ता ‘अज्झत्तबहिद्धारम्मणा’ति वुत्ता, तथा अनियतपयोगत्ता अयम्पि आपत्ति ‘साहत्थिकाणत्तिका’ति वुत्ताति निदस्सनमेवेत’’न्ति एकच्चे आचरिया आहु। ‘‘इमे पनाचरिया उभिन्नं एकतो आरम्मणकरणं नत्थि। अत्थि चे, ‘अज्झत्तबहिद्धारम्मणं धम्मं पटिच्च अज्झत्तबहिद्धारम्मणो धम्मो उप्पज्जति हेतुपच्चया’तिआदिना (पट्ठा॰ २.२१.१ अज्झत्तारम्मणतिक) पट्ठानपाठेन भवितब्बन्ति सञ्ञाय आहंसु, तेसं मतेन ‘सिया अज्झत्तबहिद्धारम्मणा’ति वचनं निरत्थकं सिया, न च निरत्थकं, तस्मा अत्थेव एकतो अज्झत्तबहिद्धारम्मणो धम्मो। पुन ‘अयं सो’ति नियमेन अज्झत्तबहिद्धारम्मणा धम्मा विय निद्दिसितब्बाभावतो न उद्धटो सिया। तत्थ अनुद्धटत्ता एव धम्मसङ्गहट्ठकथायं उभिन्नम्पि अज्झत्तबहिद्धाधम्मानं एकतो आरम्मणकरणधम्मवसेन ‘अज्झत्तबहिद्धारम्मणा’ति अवत्वा ‘कालेन अज्झत्तबहिद्धा पवत्तियं अज्झत्तबहिद्धारम्मण’न्ति वुत्तं, तस्मा गण्ठिपदे वुत्तनयोव सारोति नो तक्को’’ति आचरियो। तत्थ ‘‘कायवचीकम्म’’न्ति अवचनं पनस्स साहत्थिकपयोगत्ता एकपयोगस्स अनेककम्मत्ताव, यदि भवेय्य, मनोकम्मम्पि वत्तब्बं भवेय्य, यथा तत्थ मनोकम्मं विज्जमानम्पि अब्बोहारिकं जातं, एवं तस्मिं साहत्थिकाणत्तिके वचीकम्मं अब्बोहारिकन्ति वेदितब्बं, तं पन केवलं कायकम्मस्स उपनिस्सयं जातं, चित्तं विय तत्थ अङ्गमेव जातं, तस्मा वुत्तं ‘‘साहत्थिकपयोगत्ता’’ति, ‘‘अङ्गभावमत्तमेव हि सन्धाय ‘साहत्थिकाणत्तिक’न्ति वुत्तन्ति नो तक्को’’ति च, विचारेत्वा गहेतब्बं।
Tatthapi ye anuttarādayo ekantabahiddhārammaṇā viññāṇañcāyatanādayo ekantaajjhattārammaṇā, itare aniyatārammaṇattā ‘‘ajjhattabahiddhārammaṇā’’ti vuccanti, na ekakkhaṇe ubhayārammaṇattā. Ayaṃ pana āpatti yathāvuttanayena sāhatthikā āṇattikāpi hotiyeva, tasmā anidassanametanti ayuttaṃ. ‘‘Yathā aniyatārammaṇattā ‘ajjhattabahiddhārammaṇā’ti vuttā, tathā aniyatapayogattā ayampi āpatti ‘sāhatthikāṇattikā’ti vuttāti nidassanameveta’’nti ekacce ācariyā āhu. ‘‘Ime panācariyā ubhinnaṃ ekato ārammaṇakaraṇaṃ natthi. Atthi ce, ‘ajjhattabahiddhārammaṇaṃ dhammaṃ paṭicca ajjhattabahiddhārammaṇo dhammo uppajjati hetupaccayā’tiādinā (paṭṭhā. 2.21.1 ajjhattārammaṇatika) paṭṭhānapāṭhena bhavitabbanti saññāya āhaṃsu, tesaṃ matena ‘siyā ajjhattabahiddhārammaṇā’ti vacanaṃ niratthakaṃ siyā, na ca niratthakaṃ, tasmā attheva ekato ajjhattabahiddhārammaṇo dhammo. Puna ‘ayaṃ so’ti niyamena ajjhattabahiddhārammaṇā dhammā viya niddisitabbābhāvato na uddhaṭo siyā. Tattha anuddhaṭattā eva dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ ubhinnampi ajjhattabahiddhādhammānaṃ ekato ārammaṇakaraṇadhammavasena ‘ajjhattabahiddhārammaṇā’ti avatvā ‘kālena ajjhattabahiddhā pavattiyaṃ ajjhattabahiddhārammaṇa’nti vuttaṃ, tasmā gaṇṭhipade vuttanayova sāroti no takko’’ti ācariyo. Tattha ‘‘kāyavacīkamma’’nti avacanaṃ panassa sāhatthikapayogattā ekapayogassa anekakammattāva, yadi bhaveyya, manokammampi vattabbaṃ bhaveyya, yathā tattha manokammaṃ vijjamānampi abbohārikaṃ jātaṃ, evaṃ tasmiṃ sāhatthikāṇattike vacīkammaṃ abbohārikanti veditabbaṃ, taṃ pana kevalaṃ kāyakammassa upanissayaṃ jātaṃ, cittaṃ viya tattha aṅgameva jātaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘sāhatthikapayogattā’’ti, ‘‘aṅgabhāvamattameva hi sandhāya ‘sāhatthikāṇattika’nti vuttanti no takko’’ti ca, vicāretvā gahetabbaṃ.
कायवाचा समुट्ठाना, यस्सा आपत्तिया सियुं।
Kāyavācā samuṭṭhānā, yassā āpattiyā siyuṃ;
तत्थ कम्मं न तं चित्तं, कम्मं नस्सति खीयति॥
Tattha kammaṃ na taṃ cittaṃ, kammaṃ nassati khīyati.
किरियाकिरियादिकं यञ्च, कम्माकम्मादिकं भवे।
Kiriyākiriyādikaṃ yañca, kammākammādikaṃ bhave;
न युत्तं तं विरुद्धत्ता, कम्ममेकंव युज्जति॥
Na yuttaṃ taṃ viruddhattā, kammamekaṃva yujjati.
