| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
पकिण्णककथावण्णना
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā
पकिण्णकन्ति वोमिस्सकनयं। समुट्ठानन्ति उप्पत्तिकारणं। किरियातिआदि निदस्सनमत्तं अकिरियादीनम्पि सङ्गहतो। वेदनाय सह कुसलञ्च वेदितब्बन्ति योजेतब्बं। सब्बसङ्गाहकवसेनाति सब्बेसं सिक्खापदानं सङ्गाहकवसेन ‘‘कायो वाचा कायवाचा कायचित्तं वाचाचित्तं कायवाचाचित्त’’न्ति एवं वुत्तानि छ आपत्तिसमुट्ठानानि। समुट्ठानादयो हि आपत्तिया एव होन्ति, न सिक्खापदस्स। तंतंसिक्खापदस्स नियतआपत्तिया एव गहणत्थं पन सिक्खापदसीसेन समुट्ठानादीनं कथनं। एवञ्हि आपत्तिविसेसो पञ्ञायति आपत्ति-सद्दस्स सब्बापत्तिसाधारणत्ता, इमेसु पन छसु समुट्ठानेसु पुरिमानि तीणि अचित्तकानि, पच्छिमानि सचित्तकानि। समासतो तं इमं पकिण्णकं विदित्वा वेदितब्बन्ति सम्बन्धो। छ समुट्ठानानि एतस्साति छसमुट्ठानं। एवं सेसेसुपि।
Pakiṇṇakanti vomissakanayaṃ. Samuṭṭhānanti uppattikāraṇaṃ. Kiriyātiādi nidassanamattaṃ akiriyādīnampi saṅgahato. Vedanāya saha kusalañca veditabbanti yojetabbaṃ. Sabbasaṅgāhakavasenāti sabbesaṃ sikkhāpadānaṃ saṅgāhakavasena ‘‘kāyo vācā kāyavācā kāyacittaṃ vācācittaṃ kāyavācācitta’’nti evaṃ vuttāni cha āpattisamuṭṭhānāni. Samuṭṭhānādayo hi āpattiyā eva honti, na sikkhāpadassa. Taṃtaṃsikkhāpadassa niyataāpattiyā eva gahaṇatthaṃ pana sikkhāpadasīsena samuṭṭhānādīnaṃ kathanaṃ. Evañhi āpattiviseso paññāyati āpatti-saddassa sabbāpattisādhāraṇattā, imesu pana chasu samuṭṭhānesu purimāni tīṇi acittakāni, pacchimāni sacittakāni. Samāsato taṃ imaṃ pakiṇṇakaṃ viditvā veditabbanti sambandho. Cha samuṭṭhānāni etassāti chasamuṭṭhānaṃ. Evaṃ sesesupi.
अत्थि कथिनसमुट्ठानन्तिआदि समुट्ठानसीसवसेन द्विसमुट्ठानएकसमुट्ठानानं दस्सनं। तेरस हि समुट्ठानसीसानि पठमपाराजिकसमुट्ठानं अदिन्नादानसमुट्ठानं सञ्चरित्तसमुट्ठानं समनुभासनसमुट्ठानं कथिनसमुट्ठानं एळकलोमसमुट्ठानं पदसोधम्मसमुट्ठानं अद्धानसमुट्ठानं थेय्यसत्थसमुट्ठानं धम्मदेसनासमुट्ठानं भूतारोचनसमुट्ठानं चोरीवुट्ठापनसमुट्ठानं अननुञ्ञातसमउट्ठानन्ति। तत्थ अत्थि छसमुट्ठानन्ति इमिना सञ्चरित्तसमुट्ठानं वुत्तं, पञ्चसमुट्ठानस्स अभावतो ‘‘अत्थि पञ्चसमुट्ठान’’न्ति अवत्वा ‘‘अत्थि चतुसमुट्ठान’’न्ति वुत्तं, इमिना च अद्धानसमुट्ठानं अननुञ्ञातसमुट्ठानञ्च सङ्गहितं। यञ्हि पठमततियचतुत्थछट्ठेहि समुट्ठानेहि समुट्ठाति , इदं अद्धानसमुट्ठानं। यं पन दुतियततियपञ्चमछट्ठेहि समुट्ठाति, इदं अननुञ्ञातसमुट्ठानं। अत्थि तिसमुट्ठानन्ति इमिना अदिन्नादानसमुट्ठानं भूतारोचनसमुट्ठानञ्च सङ्गहितं। यञ्हि सचित्तकेहि तीहि समुट्ठाति, इदं अदिन्नादानसमुट्ठानं। यं पन अचित्तकेहि तीहि समुट्ठाति, इदं भूतारोचनसमुट्ठानं। अत्थि कथिनसमुट्ठानन्तिआदिना पन अवसेससमउट्ठानसीसवसेन द्विसमुट्ठानं एकसमुट्ठानञ्च सङ्गण्हाति। तत्थ हि यं ततियछट्ठेहि समुट्ठाति, इदं कथिनसमुट्ठानं नाम। यं पन पठमचतुत्थेहि समुट्ठाति, इदं एळकलोमसमुट्ठानं। यं छट्ठेनेव समुट्ठाति, इदं धुरनिक्खेपसमुट्ठानं, ‘‘समनुभासनसमउट्ठान’’न्तिपि तस्सेव नामं। इति सरूपेन अट्ठ आपत्तिसीसानि दस्सितानि। आदिसद्देन पनेत्थ अवसेसानि पठमपाराजिकसमुट्ठानपदसोधम्मथेय्यसत्थधम्मदेसनाचोरीवुट्ठापनसमुट्ठानानि पञ्चपि समुट्ठानसीसानि सङ्गहितानि। तत्थ यं कायचित्ततो समुट्ठाति, इदं पठमपाराजिकसमुट्ठानं। यं दुतियपञ्चमेहि समुट्ठाति, इदं पदसोधम्मसमुट्ठानं। यं चतुत्थछट्ठेहि समुट्ठाति, इदं थेय्यसत्थसमुट्ठानं। यं पञ्चमेनेव समुट्ठाति, इदं धम्मदेसनासमउट्ठानं। यं पञ्चमछट्ठेहि समुट्ठाति, इदं चोरीवुट्ठापनसमुट्ठानं। एत्थ च पच्छिमेसु तीसु सचित्तकसमुट्ठानेसु एकेकसमुट्ठानवसेन एकसमुट्ठानानि तिविधानि। द्विसमुट्ठानानि पन पठमचतुत्थेहि वा दुतियपञ्चमेहि वा ततियछट्ठेहि वा चतुत्थछट्ठेहि वा पञ्चमछट्ठेहि वा समुट्ठानवसेन पञ्चविधानीति वेदितब्बानि।
Atthi kathinasamuṭṭhānantiādi samuṭṭhānasīsavasena dvisamuṭṭhānaekasamuṭṭhānānaṃ dassanaṃ. Terasa hi samuṭṭhānasīsāni paṭhamapārājikasamuṭṭhānaṃ adinnādānasamuṭṭhānaṃ sañcarittasamuṭṭhānaṃ samanubhāsanasamuṭṭhānaṃ kathinasamuṭṭhānaṃ eḷakalomasamuṭṭhānaṃ padasodhammasamuṭṭhānaṃ addhānasamuṭṭhānaṃ theyyasatthasamuṭṭhānaṃ dhammadesanāsamuṭṭhānaṃ bhūtārocanasamuṭṭhānaṃ corīvuṭṭhāpanasamuṭṭhānaṃ ananuññātasamauṭṭhānanti. Tattha atthi chasamuṭṭhānanti iminā sañcarittasamuṭṭhānaṃ vuttaṃ, pañcasamuṭṭhānassa abhāvato ‘‘atthi pañcasamuṭṭhāna’’nti avatvā ‘‘atthi catusamuṭṭhāna’’nti vuttaṃ, iminā ca addhānasamuṭṭhānaṃ ananuññātasamuṭṭhānañca saṅgahitaṃ. Yañhi paṭhamatatiyacatutthachaṭṭhehi samuṭṭhānehi samuṭṭhāti , idaṃ addhānasamuṭṭhānaṃ. Yaṃ pana dutiyatatiyapañcamachaṭṭhehi samuṭṭhāti, idaṃ ananuññātasamuṭṭhānaṃ. Atthi tisamuṭṭhānanti iminā adinnādānasamuṭṭhānaṃ bhūtārocanasamuṭṭhānañca saṅgahitaṃ. Yañhi sacittakehi tīhi samuṭṭhāti, idaṃ adinnādānasamuṭṭhānaṃ. Yaṃ pana acittakehi tīhi samuṭṭhāti, idaṃ bhūtārocanasamuṭṭhānaṃ. Atthi kathinasamuṭṭhānantiādinā pana avasesasamauṭṭhānasīsavasena dvisamuṭṭhānaṃ ekasamuṭṭhānañca saṅgaṇhāti. Tattha hi yaṃ tatiyachaṭṭhehi samuṭṭhāti, idaṃ kathinasamuṭṭhānaṃ nāma. Yaṃ pana paṭhamacatutthehi samuṭṭhāti, idaṃ eḷakalomasamuṭṭhānaṃ. Yaṃ chaṭṭheneva samuṭṭhāti, idaṃ dhuranikkhepasamuṭṭhānaṃ, ‘‘samanubhāsanasamauṭṭhāna’’ntipi tasseva nāmaṃ. Iti sarūpena aṭṭha āpattisīsāni dassitāni. Ādisaddena panettha avasesāni paṭhamapārājikasamuṭṭhānapadasodhammatheyyasatthadhammadesanācorīvuṭṭhāpanasamuṭṭhānāni pañcapi samuṭṭhānasīsāni saṅgahitāni. Tattha yaṃ kāyacittato samuṭṭhāti, idaṃ paṭhamapārājikasamuṭṭhānaṃ. Yaṃ dutiyapañcamehi samuṭṭhāti, idaṃ padasodhammasamuṭṭhānaṃ. Yaṃ catutthachaṭṭhehi samuṭṭhāti, idaṃ theyyasatthasamuṭṭhānaṃ. Yaṃ pañcameneva samuṭṭhāti, idaṃ dhammadesanāsamauṭṭhānaṃ. Yaṃ pañcamachaṭṭhehi samuṭṭhāti, idaṃ corīvuṭṭhāpanasamuṭṭhānaṃ. Ettha ca pacchimesu tīsu sacittakasamuṭṭhānesu ekekasamuṭṭhānavasena ekasamuṭṭhānāni tividhāni. Dvisamuṭṭhānāni pana paṭhamacatutthehi vā dutiyapañcamehi vā tatiyachaṭṭhehi vā catutthachaṭṭhehi vā pañcamachaṭṭhehi vā samuṭṭhānavasena pañcavidhānīti veditabbāni.
एवं समुट्ठानवसेन सब्बसिक्खापदानि तेरसधा दस्सेत्वा इदानि किरियावसेन पञ्चधा दस्सेतुं तत्रापीतिआदि वुत्तं। किञ्चीति सिक्खापदं। किरियतोति पथवीखणनादि (पाचि॰ ८४-८५) विय कायवचीविञ्ञत्तिजनितकम्मतो। अकिरियतोति पठमकथिनादि (पारा॰ ४५९ आदयो) विय कत्तब्बस्स अकरणेनेव। किरियाकिरियतोति अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया हत्थतो चीवरपटिग्गहणादि (पारा॰ ५०८ आदयो) विय। सिया किरियतो, सिया अकिरियतो रूपियपटिग्गहणादि (पारा॰ ५८२ आदयो) विय, सिया किरियतो, सिया किरियाकिरियतो कुटिकारादि (पारा॰ ३४२) विय। वीतिक्कमसञ्ञाय अभावेन विमोक्खो अस्साति सञ्ञाविमोक्खन्ति मज्झेपदलोपीसमासो दट्ठब्बो। चित्तङ्गं लभति सचित्तकसमुट्ठानेहेव समुट्ठहनतो। इतरन्ति यस्स चित्तङ्गनियमो नत्थि, तं, अनापत्तिमुखेन चेतं सञ्ञादुकं वुत्तं, आपत्तिमुखेन सचित्तकदुकन्ति एत्तकमेव विसेसो, अत्थतो समानाव।
Evaṃ samuṭṭhānavasena sabbasikkhāpadāni terasadhā dassetvā idāni kiriyāvasena pañcadhā dassetuṃ tatrāpītiādi vuttaṃ. Kiñcīti sikkhāpadaṃ. Kiriyatoti pathavīkhaṇanādi (pāci. 84-85) viya kāyavacīviññattijanitakammato. Akiriyatoti paṭhamakathinādi (pārā. 459 ādayo) viya kattabbassa akaraṇeneva. Kiriyākiriyatoti aññātikāya bhikkhuniyā hatthato cīvarapaṭiggahaṇādi (pārā. 508 ādayo) viya. Siyā kiriyato, siyā akiriyato rūpiyapaṭiggahaṇādi (pārā. 582 ādayo) viya, siyā kiriyato, siyā kiriyākiriyato kuṭikārādi (pārā. 342) viya. Vītikkamasaññāya abhāvena vimokkho assāti saññāvimokkhanti majjhepadalopīsamāso daṭṭhabbo. Cittaṅgaṃ labhati sacittakasamuṭṭhāneheva samuṭṭhahanato. Itaranti yassa cittaṅganiyamo natthi, taṃ, anāpattimukhena cetaṃ saññādukaṃ vuttaṃ, āpattimukhena sacittakadukanti ettakameva viseso, atthato samānāva.
कायवचीद्वारेहि आपज्जितब्बम्पि कायकम्मे वा वचीकम्मे वा सङ्गय्हति। तत्थ बाहुल्लवुत्तितो अदिन्नादानमुसावादादयो वियाति अत्थि सिक्खापदं कायकम्मन्तिआदिना कायकम्मं वचीकम्मञ्चाति दुकमेव वुत्तं, विभागतो पन कायवचीकम्मेन सद्धिं तिकमेव होति। तेनेव मातिकाट्ठकथायं (कङ्खा॰ अट्ठ॰ पठमपाराजिकवण्णना) वुत्तं ‘‘सब्बा च कायकम्मवचीकम्मतदुभयवसेन तिविधा होन्ती’’ति। ततोयेव इधापि अदिन्नादानादीसु (पारा॰ ८९) कायकम्मवचीकम्मन्ति तदुभयवसेन दस्सितं। अत्थि पन सिक्खापदं कुसलन्तिआदि आपत्तिसमुट्ठापकचित्तवसेन कारिये कारणोपचारेन वुत्तं, न पन आपत्तिया कुसलादिपरमत्थधम्मतावसेन आपत्तिया सम्मुतिसभावत्ता। कुसलाकुसलादिपरमत्थधम्मे उपादाय हि भगवता आपत्तिसम्मुति पञ्ञत्ता। वक्खति हि ‘‘यं कुसलचित्तेन आपज्जति, तं कुसल’’न्तिआदि (पारा॰ अट्ठ॰ १.६६ पकण्णककथा)। न हि भगवतो आणायत्ता आपत्ति कुसलादिपरमत्थसभावा होति अनुपसम्पन्नानं आदिकम्मिकानञ्च आपत्तिप्पसङ्गतो, तस्सा देसनादीहि विसुद्धिअभावप्पसङ्गतो च। न हि कारणबलेन उप्पज्जमाना कुसलादिसभावा आपत्ति अनुपसम्पन्नादीसु निवत्तति, उप्पन्नाय च तस्सा केनचि विनासो न सम्भवति। सरसविनासतो देसनादिना च आपत्ति विगच्छतीति वचनमत्थि, न पन तेन अकुसलादि विगच्छति। पितुघातादिकम्मेन हि पाराजिकं आपन्नस्स भिक्खुनो गिहिलिङ्गं गहेत्वा भिक्खुभावपरिच्चागेन पाराजिकापत्ति विगच्छति, न पाणातिपातादिअकुसलं आनन्तरियादिभावतो। तस्मा दुम्मङ्कूनं निग्गहादिदसअत्थवसे (पारा॰ ३९; परि॰ २) पटिच्च भगवता यथापच्चयं समुप्पज्जमाने कुसलाकुसलादिनामरूपधम्मे उपादाय पञ्ञत्ता सम्मुतियेव आपत्ति, सा च यथाविधिपटिकम्मकरणेन विगता नाम होतीति वेदितब्बं, तेनाह द्वत्तिंसेव हि आपत्तिसमुट्ठापकचित्तानीतिआदि। आपत्तिसमुट्ठापकत्तेनेव हेत्थ कुसलादीनं आपत्तितो भेदो सिद्धो। न हि तंसमुट्ठितस्स ततो अभेदो युत्तो समुट्ठानसमुट्ठितभेदब्यवहारुपच्छेदप्पसङ्गतो। सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ पाराजिककण्ड २.६६ पकिण्णककथावण्णना) पन आपत्तिया परमत्थतो कुसलत्तमेव न सम्भवति ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं, सिया अब्याकतं, नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति वचनतो, ‘‘अकुसलत्तं पन अब्याकतत्तञ्च आपत्तिया सम्भवती’’ति सञ्ञाय कुसलचित्तसमुट्ठानक्खणेपि रूपाब्याकतत्तं आपत्तिया समत्थेतुं यं कुसलचित्तेन आपज्जति, तं कुसलं, इतरेहि इतरन्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.६६ पकिण्णककथा) इमं अट्ठकथावचनं निस्साय वुत्तं ‘‘यं कुसलचित्तेन आपज्जतीति यं सिक्खापदसीसे गहितं आपत्तिं कुसलचित्तसमङ्गी आपज्जति, इमिना पन वचनेन तं कुसलन्ति आपत्तिया वुच्चमानो कुसलभावो परियायतो, न परमत्थतोति दस्सेति। कुसलचित्तेन हि आपत्तिं आपज्जन्तो सविञ्ञत्तिकं अविञ्ञत्तिकं वा सिक्खापदवीतिक्कमाकारप्पवत्तं रूपक्खन्धसङ्खातं अब्याकतापत्तिं आपज्जती’’ति। तत्थ यं कुसलचित्तेन आपज्जतीति इमं वचनं उद्दिस्स ‘‘इमिना पन वचनेन तं कुसलन्ति आपत्तिया वुच्चमानो कुसलभावो परियायतो, न परमत्थतोति दस्सेती’’ति वुत्तं, एवं इतरेहि इतरन्ति वचनेन ‘‘यं अकुसलचित्तेन आपज्जहि, तं अकुसलं, यं अब्याकतचित्तेन आपज्जति, तं अब्याकत’’न्ति इमस्स अत्थस्स वुत्तत्ता इतरेहीति वचनं उद्दिस्स ‘‘इमिनापि वचनेन इतरन्ति आपत्तिया वुच्चमानो अकुसलभावो अब्याकतभावो च परियायतो दस्सेती’’ति वत्तब्बं। एवं अवत्वा कुसलपक्खे एव कथनस्स कारणं न पस्साम। यं पन आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलन्तिआदिवचनं कारणत्तेन वुत्तं, तम्पि अकारणं यं अकुसलचित्तेन आपज्जति, तं अकुसलन्तिआदिना हेट्ठा वुत्तनयेन अकुसलादिभावस्स परियायदेसितत्ता, आपत्तिया कुसलवोहारस्स अयुत्तताय नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसलन्ति वुत्तत्ता च। आपत्तिया हि कुसलचित्तसमुट्ठितत्तेपि भगवता पटिक्खित्तभावेन सावज्जधम्मत्ता कारणूपचारेनापि अनवज्जकुसलवोहारो न युत्तो सावज्जानवज्जानं अञ्ञमञ्ञविरुद्धत्ता। यथा आकासादिसम्मुतिसच्चानं उप्पन्नतादिवोहारो विय जातिजराभङ्गानं उप्पन्नतादिवोहारो अनवट्ठानादिदेसतो अयुत्तो, एवमिधापि कुसलवोहारो अयुत्तो विरुद्धत्ता। अकुसलादिवोहारो पन युत्तो , कारणूपचारेन पन अकुसलादिसभावता यथावुत्तदोसानतिवत्तनतो। सुत्तस्सापि हि यथा सुत्तसुत्तानुलोमादीहि विरोधो न होति, तथेव अत्थो गहेतब्बो।
Kāyavacīdvārehi āpajjitabbampi kāyakamme vā vacīkamme vā saṅgayhati. Tattha bāhullavuttito adinnādānamusāvādādayo viyāti atthi sikkhāpadaṃ kāyakammantiādinā kāyakammaṃ vacīkammañcāti dukameva vuttaṃ, vibhāgato pana kāyavacīkammena saddhiṃ tikameva hoti. Teneva mātikāṭṭhakathāyaṃ (kaṅkhā. aṭṭha. paṭhamapārājikavaṇṇanā) vuttaṃ ‘‘sabbā ca kāyakammavacīkammatadubhayavasena tividhā hontī’’ti. Tatoyeva idhāpi adinnādānādīsu (pārā. 89) kāyakammavacīkammanti tadubhayavasena dassitaṃ. Atthi pana sikkhāpadaṃ kusalantiādi āpattisamuṭṭhāpakacittavasena kāriye kāraṇopacārena vuttaṃ, na pana āpattiyā kusalādiparamatthadhammatāvasena āpattiyā sammutisabhāvattā. Kusalākusalādiparamatthadhamme upādāya hi bhagavatā āpattisammuti paññattā. Vakkhati hi ‘‘yaṃ kusalacittena āpajjati, taṃ kusala’’ntiādi (pārā. aṭṭha. 1.66 pakaṇṇakakathā). Na hi bhagavato āṇāyattā āpatti kusalādiparamatthasabhāvā hoti anupasampannānaṃ ādikammikānañca āpattippasaṅgato, tassā desanādīhi visuddhiabhāvappasaṅgato ca. Na hi kāraṇabalena uppajjamānā kusalādisabhāvā āpatti anupasampannādīsu nivattati, uppannāya ca tassā kenaci vināso na sambhavati. Sarasavināsato desanādinā ca āpatti vigacchatīti vacanamatthi, na pana tena akusalādi vigacchati. Pitughātādikammena hi pārājikaṃ āpannassa bhikkhuno gihiliṅgaṃ gahetvā bhikkhubhāvapariccāgena pārājikāpatti vigacchati, na pāṇātipātādiakusalaṃ ānantariyādibhāvato. Tasmā dummaṅkūnaṃ niggahādidasaatthavase (pārā. 39; pari. 2) paṭicca bhagavatā yathāpaccayaṃ samuppajjamāne kusalākusalādināmarūpadhamme upādāya paññattā sammutiyeva āpatti, sā ca yathāvidhipaṭikammakaraṇena vigatā nāma hotīti veditabbaṃ, tenāha dvattiṃseva hi āpattisamuṭṭhāpakacittānītiādi. Āpattisamuṭṭhāpakatteneva hettha kusalādīnaṃ āpattito bhedo siddho. Na hi taṃsamuṭṭhitassa tato abhedo yutto samuṭṭhānasamuṭṭhitabhedabyavahārupacchedappasaṅgato. Sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. pārājikakaṇḍa 2.66 pakiṇṇakakathāvaṇṇanā) pana āpattiyā paramatthato kusalattameva na sambhavati ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ, siyā abyākataṃ, natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti vacanato, ‘‘akusalattaṃ pana abyākatattañca āpattiyā sambhavatī’’ti saññāya kusalacittasamuṭṭhānakkhaṇepi rūpābyākatattaṃ āpattiyā samatthetuṃ yaṃ kusalacittena āpajjati, taṃ kusalaṃ, itarehi itaranti (pārā. aṭṭha. 1.66 pakiṇṇakakathā) imaṃ aṭṭhakathāvacanaṃ nissāya vuttaṃ ‘‘yaṃ kusalacittena āpajjatīti yaṃ sikkhāpadasīse gahitaṃ āpattiṃ kusalacittasamaṅgī āpajjati, iminā pana vacanena taṃ kusalanti āpattiyā vuccamāno kusalabhāvo pariyāyato, na paramatthatoti dasseti. Kusalacittena hi āpattiṃ āpajjanto saviññattikaṃ aviññattikaṃ vā sikkhāpadavītikkamākārappavattaṃ rūpakkhandhasaṅkhātaṃ abyākatāpattiṃ āpajjatī’’ti. Tattha yaṃ kusalacittena āpajjatīti imaṃ vacanaṃ uddissa ‘‘iminā pana vacanena taṃ kusalanti āpattiyā vuccamāno kusalabhāvo pariyāyato, na paramatthatoti dassetī’’ti vuttaṃ, evaṃ itarehi itaranti vacanena ‘‘yaṃ akusalacittena āpajjahi, taṃ akusalaṃ, yaṃ abyākatacittena āpajjati, taṃ abyākata’’nti imassa atthassa vuttattā itarehīti vacanaṃ uddissa ‘‘imināpi vacanena itaranti āpattiyā vuccamāno akusalabhāvo abyākatabhāvo ca pariyāyato dassetī’’ti vattabbaṃ. Evaṃ avatvā kusalapakkhe eva kathanassa kāraṇaṃ na passāma. Yaṃ pana āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalantiādivacanaṃ kāraṇattena vuttaṃ, tampi akāraṇaṃ yaṃ akusalacittena āpajjati, taṃ akusalantiādinā heṭṭhā vuttanayena akusalādibhāvassa pariyāyadesitattā, āpattiyā kusalavohārassa ayuttatāya natthi āpattādhikaraṇaṃ kusalanti vuttattā ca. Āpattiyā hi kusalacittasamuṭṭhitattepi bhagavatā paṭikkhittabhāvena sāvajjadhammattā kāraṇūpacārenāpi anavajjakusalavohāro na yutto sāvajjānavajjānaṃ aññamaññaviruddhattā. Yathā ākāsādisammutisaccānaṃ uppannatādivohāro viya jātijarābhaṅgānaṃ uppannatādivohāro anavaṭṭhānādidesato ayutto, evamidhāpi kusalavohāro ayutto viruddhattā. Akusalādivohāro pana yutto , kāraṇūpacārena pana akusalādisabhāvatā yathāvuttadosānativattanato. Suttassāpi hi yathā suttasuttānulomādīhi virodho na hoti, tatheva attho gahetabbo.
यं पन वुत्तं ‘‘कुसलचित्तेन हि आपत्तिं आपज्जन्तो…पे॰… रूपक्खन्धसङ्खातं अब्याकतापत्तिं आपज्जती’’ति, तं अयुत्तमेव रूपक्खन्धस्स खणिकताय आपत्तियापि देसनादिपटिकम्मं विनाव पटिपस्सद्धिप्पसङ्गतो। रूपपरम्परा आपत्तीति चे? तन्न, पटिकम्मेनापि अविगमप्पसङ्गतो। न हि रूपसन्ततिदेसनादीहि विगच्छति सकारणायत्तत्ता, इति सब्बथा आपत्तिया परमत्थता अयुत्ता, एतेनेव यं वुत्तं ‘‘निपज्जित्वा निरोधसमापन्नस्स सहसेय्यवसेन तथाकारप्पवत्तरूपधम्मस्सेव आपत्तिभावतो’’तिआदि, तम्पि पटिसिद्धन्ति वेदितब्बं। इध पन निरोधसमापन्नानं रूपधम्ममेव पटिच्च उप्पन्नत्ता आपत्ति अचित्ता अवेदना, अञ्ञत्थ पन सचित्ता सवेदनाव, सब्बत्थापि पञ्ञत्तिसभावाति वेदितब्बा। तेनेव दुट्ठदोससिक्खापदट्ठकथायं आपत्तिया अकुसलादिसभावं परपरिकप्पितं निसेधेतुं ‘‘आदिकम्मिकस्स अनापत्तिवचनतो…पे॰… पण्णत्तिमत्तमेव आपत्ताधिकरणन्ति वेदितब्ब’’न्ति सयमेव वक्खति, तस्मा ‘‘तंतंकुसलादिधम्मसमुप्पत्तिया भगवता पञ्ञत्ता आपत्तिसम्मुति समुट्ठिता’’ति च, ‘‘याव पटिप्पस्सद्धिकारणा तिट्ठती’’ति च, ‘‘पटिप्पस्सद्धिकारणेहि विनस्सती’’ति च वोहरीयति। आपत्तिया च सम्मुतिसभावत्तेपि हि सञ्चिच्च तं आपज्जन्तस्स, पटिकिरियं अकरोन्तस्स च अनादरे अकुसलरासि चेव सग्गमग्गन्तरायो च होतीति लज्जिनो यथाविधिं नातिक्कमन्ति, अनतिक्कमनप्पच्चया च तेसं अनन्तप्पभेदा सीलादयो धम्मा परिवड्ढन्तीति गहेतब्बं। द्वत्तिंसेवाति नियमो आपत्तिनिमित्तानं कायवचीविञ्ञत्तीनं एतेहेव समुप्पज्जनतो कतो, न पन सब्बापत्तीनम्पि एतेहेव समुप्पज्जनतो। निपज्जित्वा निद्दायन्तानञ्हि झाननिरोधसमापन्नानञ्च अविञ्ञत्तिजनकेहि विपाकअप्पनाचित्तेहि चेव रूपधम्मेहि च सहसेय्यादिआपत्ति सम्भवति।
Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘kusalacittena hi āpattiṃ āpajjanto…pe… rūpakkhandhasaṅkhātaṃ abyākatāpattiṃ āpajjatī’’ti, taṃ ayuttameva rūpakkhandhassa khaṇikatāya āpattiyāpi desanādipaṭikammaṃ vināva paṭipassaddhippasaṅgato. Rūpaparamparā āpattīti ce? Tanna, paṭikammenāpi avigamappasaṅgato. Na hi rūpasantatidesanādīhi vigacchati sakāraṇāyattattā, iti sabbathā āpattiyā paramatthatā ayuttā, eteneva yaṃ vuttaṃ ‘‘nipajjitvā nirodhasamāpannassa sahaseyyavasena tathākārappavattarūpadhammasseva āpattibhāvato’’tiādi, tampi paṭisiddhanti veditabbaṃ. Idha pana nirodhasamāpannānaṃ rūpadhammameva paṭicca uppannattā āpatti acittā avedanā, aññattha pana sacittā savedanāva, sabbatthāpi paññattisabhāvāti veditabbā. Teneva duṭṭhadosasikkhāpadaṭṭhakathāyaṃ āpattiyā akusalādisabhāvaṃ paraparikappitaṃ nisedhetuṃ ‘‘ādikammikassa anāpattivacanato…pe… paṇṇattimattameva āpattādhikaraṇanti veditabba’’nti sayameva vakkhati, tasmā ‘‘taṃtaṃkusalādidhammasamuppattiyā bhagavatā paññattā āpattisammuti samuṭṭhitā’’ti ca, ‘‘yāva paṭippassaddhikāraṇā tiṭṭhatī’’ti ca, ‘‘paṭippassaddhikāraṇehi vinassatī’’ti ca voharīyati. Āpattiyā ca sammutisabhāvattepi hi sañcicca taṃ āpajjantassa, paṭikiriyaṃ akarontassa ca anādare akusalarāsi ceva saggamaggantarāyo ca hotīti lajjino yathāvidhiṃ nātikkamanti, anatikkamanappaccayā ca tesaṃ anantappabhedā sīlādayo dhammā parivaḍḍhantīti gahetabbaṃ. Dvattiṃsevāti niyamo āpattinimittānaṃ kāyavacīviññattīnaṃ eteheva samuppajjanato kato, na pana sabbāpattīnampi eteheva samuppajjanato. Nipajjitvā niddāyantānañhi jhānanirodhasamāpannānañca aviññattijanakehi vipākaappanācittehi ceva rūpadhammehi ca sahaseyyādiāpatti sambhavati.
दसाति किरियाहेतुकमनोविञ्ञाणधातुद्वयेन सह अट्ठ महाकिरियचित्तानि। पञ्ञत्तिं अजानित्वा इद्धिविकुब्बनादीसु अभिञ्ञानं आपत्तिसमुट्ठापकत्तं वेदितब्बं। एत्थ च किञ्चि सिक्खापदं अकुसलचित्तमेव, किञ्चि कुसलाब्याकतवसेन द्विचित्तं, किञ्चि तिचित्तन्ति अयमेव भेदो लब्भति, नाञ्ञोति वेदितब्बं। किरियासमुट्ठानन्ति परूपक्कमेन जायमानं अङ्गजातादिचलनं सादियनचित्तसङ्खाते सेवनचित्ते उप्पन्ने तेन चित्तेन समुप्पादितमेव होतीति वुत्तं इतरथा ‘‘सिया किरियसमुट्ठानं, सिया अकिरियसमुट्ठान’’न्ति वत्तब्बतो।
Dasāti kiriyāhetukamanoviññāṇadhātudvayena saha aṭṭha mahākiriyacittāni. Paññattiṃ ajānitvā iddhivikubbanādīsu abhiññānaṃ āpattisamuṭṭhāpakattaṃ veditabbaṃ. Ettha ca kiñci sikkhāpadaṃ akusalacittameva, kiñci kusalābyākatavasena dvicittaṃ, kiñci ticittanti ayameva bhedo labbhati, nāññoti veditabbaṃ. Kiriyāsamuṭṭhānanti parūpakkamena jāyamānaṃ aṅgajātādicalanaṃ sādiyanacittasaṅkhāte sevanacitte uppanne tena cittena samuppāditameva hotīti vuttaṃ itarathā ‘‘siyā kiriyasamuṭṭhānaṃ, siyā akiriyasamuṭṭhāna’’nti vattabbato.
यं पन सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ पाराजिककण्ड २.६६ पकिण्णककथावण्णना) वुत्तं ‘‘किरियसमुट्ठानन्ति इदं येभुय्यवसेन वुत्तं परूपक्कमे सति सादियन्तस्स अकिरियसमुट्ठानभावतो’’तिआदि, तं न गहेतब्बं पठमपाराजिकस्स अकिरियसमुट्ठानताय पाळिअट्ठकथासु अवुत्तत्ता। ‘‘मनोद्वारे आपत्ति नाम नत्थी’’ति (कङ्खा॰ अट्ठ॰ पठमपाराजिकवण्णना; पारा॰ अट्ठ॰ २.५८३-४) हि वुत्तं। कथञ्हि नाम परूपक्कमेन मेथुनं सादियन्तो अत्तनो अङ्गजातादिकायचलनं न सादियेय्य, सादियनचित्तानुगुणमेव पन सकलसरीरे चित्तजरूपसमुप्पत्तिया विञ्ञत्तिपि सुखुमा समुप्पन्ना एव होतीति दट्ठब्बं, तेनाह कायद्वारेनेव समुट्ठानतो कायकम्मन्तिआदि। चित्तं पनेत्थ अङ्गमत्तं होतीति कायविञ्ञत्ति एव कायकम्मभावे कारणं, न चित्तं। तं पनेत्थ कायसङ्खाताय विञ्ञत्तियायेव अङ्गमत्तं, न कायकम्मभावस्स, इतरथा मेथुनस्स ‘‘मनोकम्म’’न्ति वत्तब्बतो, तेनाह ‘‘न तस्स वसेन कम्मभावो लब्भती’’ति। कम्मभावोति कायकम्मभावो। सब्बञ्चेतन्ति एतं समुट्ठानादिकं। सिक्खापदसीसेनाति तंतंसिक्खापदनियतआपत्तिया एव गहणत्थं सिक्खापदमुखेन।
Yaṃ pana sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. pārājikakaṇḍa 2.66 pakiṇṇakakathāvaṇṇanā) vuttaṃ ‘‘kiriyasamuṭṭhānanti idaṃ yebhuyyavasena vuttaṃ parūpakkame sati sādiyantassa akiriyasamuṭṭhānabhāvato’’tiādi, taṃ na gahetabbaṃ paṭhamapārājikassa akiriyasamuṭṭhānatāya pāḷiaṭṭhakathāsu avuttattā. ‘‘Manodvāre āpatti nāma natthī’’ti (kaṅkhā. aṭṭha. paṭhamapārājikavaṇṇanā; pārā. aṭṭha. 2.583-4) hi vuttaṃ. Kathañhi nāma parūpakkamena methunaṃ sādiyanto attano aṅgajātādikāyacalanaṃ na sādiyeyya, sādiyanacittānuguṇameva pana sakalasarīre cittajarūpasamuppattiyā viññattipi sukhumā samuppannā eva hotīti daṭṭhabbaṃ, tenāha kāyadvāreneva samuṭṭhānato kāyakammantiādi. Cittaṃ panettha aṅgamattaṃ hotīti kāyaviññatti eva kāyakammabhāve kāraṇaṃ, na cittaṃ. Taṃ panettha kāyasaṅkhātāya viññattiyāyeva aṅgamattaṃ, na kāyakammabhāvassa, itarathā methunassa ‘‘manokamma’’nti vattabbato, tenāha ‘‘na tassa vasena kammabhāvo labbhatī’’ti. Kammabhāvoti kāyakammabhāvo. Sabbañcetanti etaṃ samuṭṭhānādikaṃ. Sikkhāpadasīsenāti taṃtaṃsikkhāpadaniyataāpattiyā eva gahaṇatthaṃ sikkhāpadamukhena.
पकिण्णककथावण्णनानयो निट्ठितो।
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanānayo niṭṭhito.
