| Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಅನುಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಂ
Lokuttarakusalaṃ
ಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā
ಪಞ್ಚಧಾ ಉದ್ದಿಸತಿ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇ ಅಜ್ಝತ್ತದುಕವಸೇನ ರೂಪದುಕವಸೇನ ಚ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಅಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಚ ನಿಮಿತ್ತವಚನೇನೇವ ಉದ್ದಿಸತಿ ಪವತ್ತಸ್ಸಪಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಭಾವಾನತಿವತ್ತನತೋ ವುಟ್ಠಾತಬ್ಬತಾಸಾಮಞ್ಞತೋ ಚ। ತೇನೇವ ಉಪಾದಿನ್ನಾನುಪಾದಿನ್ನವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ದ್ವಿಧಾ ಕತ್ವಾ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾಪಿ ‘‘ಅಯಂ ತಾವ ನಿಮಿತ್ತೇ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ’’ತಿ ನಿಮಿತ್ತವಸೇನೇವ ನಿಗಮೇತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ನಿಮಿತ್ತಂ ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾ, ಪವತ್ತಂ ಪನ ಅಜ್ಝತ್ತಮೇವಾತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ। ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾದಿವಿಸೇಸನ್ತಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಝಾನಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಂ ಅಸದಿಸತಂ। ಅಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾಸಙ್ಖಾತಾ ವಿತಕ್ಕಾದಿವಿರಾಗಭಾವನಾ ಅಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾವಿರಾಗಭಾವನಾ। ಇತರಸ್ಸಾತಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾದಿಕಸ್ಸ। ಅತಬ್ಭಾವತೋತಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿರಾಗಭಾವನಾಭಾವಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಥಾ ಮಗ್ಗಾಸನ್ನಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತತ್ತೇ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪಠಮಾದಿಜ್ಝಾನಿಕತಾ ಚ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತತ್ತೇ ಪಞ್ಚಮಜ್ಝಾನಿಕತಾ ಏವ ಚ ತಬ್ಬಸೇನ ಚ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾದೀನಂ ವಿಸೇಸೋತಿ ತೇಸಂ ನಿಯಮೇ ಆಸನ್ನಕಾರಣಂ ಪಧಾನಕಾರಣಞ್ಚ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಾ, ನ ಏವಂ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾದಯೋತಿ।
Pañcadhāuddisati pañcupādānakkhandhe ajjhattadukavasena rūpadukavasena ca bhinditvā abhinditvā ca nimittavacaneneva uddisati pavattassapi saṅkhāranimittabhāvānativattanato vuṭṭhātabbatāsāmaññato ca. Teneva upādinnānupādinnavasena pavattaṃ dvidhā katvā niddisitvāpi ‘‘ayaṃ tāva nimitte vinicchayo’’ti nimittavaseneva nigameti. Ettha ca nimittaṃ ajjhattabahiddhā, pavattaṃ pana ajjhattamevāti ayametesaṃ viseso. Bojjhaṅgādivisesanti bojjhaṅgajhānaṅgamaggaṅgānaṃ asadisataṃ. Asamāpajjitukāmatāsaṅkhātā vitakkādivirāgabhāvanā asamāpajjitukāmatāvirāgabhāvanā. Itarassāti pādakajjhānādikassa. Atabbhāvatoti yathāvuttavirāgabhāvanābhāvassa abhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā maggāsannāya vipassanāya somanassasahagatatte maggassa paṭhamādijjhānikatā ca upekkhāsahagatatte pañcamajjhānikatā eva ca tabbasena ca bojjhaṅgādīnaṃ visesoti tesaṃ niyame āsannakāraṇaṃ padhānakāraṇañca vuṭṭhānagāminivipassanā, na evaṃ pādakajjhānādayoti.
ಇದಾನಿ ಅಪಾದಕಪಠಮಜ್ಝಾನಪಾದಕಾನಂ ಪಕಿಣ್ಣಕಸಙ್ಖಾರಪಠಮಜ್ಝಾನಾನಿ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಾನಞ್ಚ ಮಗ್ಗಾನಂ ಏಕನ್ತೇನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕಭಾವತೋ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೋಯೇವೇತ್ಥ ಏಕನ್ತಿಕೋ ಪಧಾನಞ್ಚಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೇನೇವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಇತರೇತಿ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಿಕಾದಿಮಗ್ಗಾ। ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾತಿಕ್ಕನ್ತಾನಂ ಅಙ್ಗಾನಂ ಅಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾವಿರಾಗಭಾವನಾಭೂತಾ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿವಿಪಸ್ಸನಾ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭೂತೇನ ಪಾದಕಜ್ಝಾನೇನ ಆಹಿತವಿಸೇಸಾ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಝಾನಙ್ಗಾದಿವಿಸೇಸನಿಯಾಮಿಕಾ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಪಾದಕಜ್ಝಾನವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೇಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾ ಚ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭೂತೇನ ಪಾದಕಜ್ಝಾನೇನ, ಏವಂ ಆರಮ್ಮಣಭೂತೇನ ಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನೇನ ಉಭಯಸಬ್ಭಾವೇ ಅಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ಆಹಿತವಿಸೇಸಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ನಿಯಮೇತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಏವಂ ಸೇಸವಾದೇಸುಪಿ…ಪೇ॰… ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ’’ತಿ।
Idāni apādakapaṭhamajjhānapādakānaṃ pakiṇṇakasaṅkhārapaṭhamajjhānāni sammasitvā nibbattitānañca maggānaṃ ekantena paṭhamajjhānikabhāvato vipassanāniyamoyevettha ekantiko padhānañcāti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘vipassanāniyamenevā’’tiādimāha. Tattha itareti dutiyajjhānikādimaggā. Pādakajjhānātikkantānaṃ aṅgānaṃ asamāpajjitukāmatāvirāgabhāvanābhūtā vuṭṭhānagāminivipassanā adhiṭṭhānabhūtena pādakajjhānena āhitavisesā maggassa jhānaṅgādivisesaniyāmikā hotīti ‘‘pādakajjhānavipassanāniyamehī’’ti vuttaṃ. Yathā ca adhiṭṭhānabhūtena pādakajjhānena, evaṃ ārammaṇabhūtena sammasitajjhānena ubhayasabbhāve ajjhāsayavasena āhitavisesā vipassanā niyametīti āha ‘‘evaṃ sesavādesupi…pe… yojetabbo’’ti.
ಪಾದಕಜ್ಝಾನಸಙ್ಖಾರೇಸೂತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಙ್ಖಾರೇಸು। ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೫೦) ಹಿ ವುತ್ತಂ। ತಂತಂವಿರಾಗಾವಿರಾಗಭಾವನಾಭಾವೇನಾತಿ ವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ವಿರಜ್ಜನಾವಿರಜ್ಜನಭಾವನಾಭಾವೇನ। ತೇನ ಆರಮ್ಮಣಜ್ಝಾನಸ್ಸಪಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ವಿಸೇಸಾಧಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯತಮಾಹ।
Pādakajjhānasaṅkhāresūti paṭhamajjhānasaṅkhāresu. ‘‘Paṭhamajjhānaṃ pādakaṃ katvā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 350) hi vuttaṃ. Taṃtaṃvirāgāvirāgabhāvanābhāvenāti vitakkādīnaṃ virajjanāvirajjanabhāvanābhāvena. Tena ārammaṇajjhānassapi vipassanāya visesādhānaṃ upanissayatamāha.
ಪಾದಕಜ್ಝಾನಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನಾನಿಯೇವ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾದಿವಿಸೇಸಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ಕಾರಣನ್ತಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನುಪನಿಸ್ಸಯೋ , ತಸ್ಸ ಸಬ್ಭಾವೇ। ತದಭಾವಾಭಾವತೋತಿ ತಸ್ಸ ಅಜ್ಝಾಸಯಸ್ಸ ಅಭಾವಾಭಾವತೋ।
Pādakajjhānasammasitajjhānāniyeva bojjhaṅgādivisesānaṃ upanissayo kāraṇanti pādakajjhānasammasitajjhānupanissayo, tassa sabbhāve. Tadabhāvābhāvatoti tassa ajjhāsayassa abhāvābhāvato.
ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಿಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಆರುಪ್ಪೇ ಅರೂಪಜ್ಝಾನಮೇವ ಪಾದಕಂ ಸಿಯಾತಿ ಆಹ ‘‘ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಿಕವಜ್ಜಾನ’’ನ್ತಿ। ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಓಳಾರಿಕಙ್ಗಾತಿಕ್ಕಮನೂಪನಿಸ್ಸಯಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾರಮ್ಮಣಭೂತಾ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದಯೋ। ಪಞ್ಚಹಿ ಅಙ್ಗೇಹೀತಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಝಾನಙ್ಗೇಹಿ। ‘‘ತಂತಂವಾದೇಹಿ ಪಞ್ಞಾಪಿಯಮಾನಾನಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ವಾದಸಹಚಾರಿತಾಯ ‘ವಾದಾ’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ತಯೋಪೇತೇ ವಾದೇ’’ತಿ ಆಹ। ವದನ್ತಿ ಏತೇಹೀತಿ ವಾ ವಾದಕರಣಭೂತಾನಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ವಾದಾ।
Catutthajjhānikassa maggassa āruppe arūpajjhānameva pādakaṃ siyāti āha ‘‘catutthajjhānikavajjāna’’nti. Ariyamaggassa oḷārikaṅgātikkamanūpanissayā vipassanāya adhiṭṭhānārammaṇabhūtā dutiyajjhānādayo. Pañcahi aṅgehīti pañcahi jhānaṅgehi. ‘‘Taṃtaṃvādehi paññāpiyamānāni pādakajjhānādīni vādasahacāritāya ‘vādā’ti vuccantī’’ti adhippāyena ‘‘tayopete vāde’’ti āha. Vadanti etehīti vā vādakaraṇabhūtāni pādakajjhānādīni vādā.
ವಿಪಾಕಸನ್ತಾನಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಸುಸಙ್ಖತತ್ತಾತಿ ಏತೇನ ಯಸ್ಮಿಂ ಸನ್ತಾನೇ ಕಮ್ಮಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಮೇವ ಕಿಞ್ಚಿ ವಿಸೇಸಾಧಾನಂ ಕರೋತೀತಿ ದೀಪೇತಿ। ಯತೋ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಸನ್ತಾನೇ ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕೋ, ನಾಞ್ಞತ್ಥ।
Vipākasantānassa…pe…susaṅkhatattāti etena yasmiṃ santāne kammaṃ uppajjati, tattha uppajjamānameva kiñci visesādhānaṃ karotīti dīpeti. Yato tasmiṃyeva santāne tassa vipāko, nāññattha.
ಪುರಿಮಾನುಲೋಮಂ ವಿಯ ತನ್ತಿ ಯಥಾ ಗೋತ್ರಭುಟ್ಠಾನೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಲೋಮತೋ ಪುರಿಮಅನುಲೋಮಞಾಣಂ ತಂ ಗೋತ್ರಭುಟ್ಠಾನೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಲೋಮಂ ಅನುಬನ್ಧತಿ, ಏವಂ। ತದಪೀತಿ ಗೋತ್ರಭುಟ್ಠಾನೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಲೋಮಞಾಣಮ್ಪಿ ಅಞ್ಞಂ ಅನುಲೋಮಞಾಣಮೇವ ಅನುಬನ್ಧೇಯ್ಯ, ತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಸಾ ಭೂಮೀತಿ ಸಾ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತಾ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನತಾಯ ಭೂಮಿ। ಏಕೋ ಭವೋತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ಏತೇನ ಸತ್ತ ಭವೇ ದ್ವೇ ಭವೇತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನ ನೇತಬ್ಬತ್ಥಂ, ನ ಯಥಾರುತವಸೇನಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತ್ಥಾಯಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಏಕವಾರಂ ಕಾಮಾವಚರದೇವೇಸು ಏಕವಾರಂ ಮನುಸ್ಸೇಸೂತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಮಿಸ್ಸಿತೂಪಪತ್ತಿವಸೇನ ತೇಸು ಏಕಿಸ್ಸಾ ಏವ ಉಪಪತ್ತಿಯಾ ಅಯಂ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ। ಯಂ ಪನ ‘‘ನ ತೇ ಭವಂ ಅಟ್ಠಮಮಾದಿಯನ್ತೀ’’ತಿ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೬.೯; ಸು॰ ನಿ॰ ೨೩೨) ವುತ್ತಂ, ತಮ್ಪಿ ಕಾಮಾವಚರಭವಂಯೇವ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಮಹಗ್ಗತಭವಾನಂ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ನತ್ಥೀತಿ ವದನ್ತಿ। ತಥಾ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ದ್ವೇ ಭವೇ’’ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಕಾಮಾವಚರದೇವಮನುಸ್ಸಭವಾನಂ ಮಿಸ್ಸಕವಸೇನೇವ, ತಸ್ಮಾ ಕಾಮಧಾತುಯಂ ಯೇ ದ್ವೇ ಭವಾತಿ ಕಾಮಾವಚರದೇವಮನುಸ್ಸವಸೇನ ಯೇ ದ್ವೇ ಭವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪುರಿಮವಿಕಪ್ಪೇಸು ಪುಗ್ಗಲಭೇದೇನ ಪಟಿಪದಾ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಕಸ್ಸಚಿ ಚಲತೀತಿ, ಕಸ್ಸಚಿ ನ ಚಲತೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಚಲತಿ ಏವಾ’’ತಿ ಅವಧಾರಣಮನ್ತರೇನ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೩೫೦ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾ) ‘‘ಯಥಾ ಚ ಪಟಿಪದಾ, ಏವಂ ಅಧಿಪತಿಪಿ ಚಲತಿ ಏವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಪಟಿಪದಾಸು ಅಭೇದೇನ ಗಹಿತಾಸು ಏಕನ್ತೇನ ಚಲನಂ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ‘‘ಚಲತಿಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ, ನ ನ ಚಲತೀ’’ತಿ ತತಿಯವಿಕಪ್ಪೋ ಚಲನಾವಧಾರಣೋ ವುತ್ತೋ।
Purimānulomaṃ viya tanti yathā gotrabhuṭṭhāne uppannānulomato purimaanulomañāṇaṃ taṃ gotrabhuṭṭhāne uppannānulomaṃ anubandhati, evaṃ. Tadapīti gotrabhuṭṭhāne uppannānulomañāṇampi aññaṃ anulomañāṇameva anubandheyya, tassa anantaraṃ uppajjeyya. Sā bhūmīti sā pañcupādānakkhandhasaṅkhātā kilesānaṃ uppattiṭṭhānatāya bhūmi. Eko bhavoti gahetvā vuttanti etena satta bhave dve bhaveti idampi adhippāyavasena netabbatthaṃ, na yathārutavasenāti dasseti. Tatthāyaṃ adhippāyo – ekavāraṃ kāmāvacaradevesu ekavāraṃ manussesūti evampi missitūpapattivasena tesu ekissā eva upapattiyā ayaṃ paricchedo. Yaṃ pana ‘‘na te bhavaṃ aṭṭhamamādiyantī’’ti (khu. pā. 6.9; su. ni. 232) vuttaṃ, tampi kāmāvacarabhavaṃyeva sandhāyāha. Mahaggatabhavānaṃ paricchedo natthīti vadanti. Tathā ‘‘ṭhapetvā dve bhave’’ti etthāpi kāmāvacaradevamanussabhavānaṃ missakavaseneva, tasmā kāmadhātuyaṃ ye dve bhavāti kāmāvacaradevamanussavasena ye dve bhavāti attho. Purimavikappesu puggalabhedena paṭipadā bhinditvā kassaci calatīti, kassaci na calatīti katvā ‘‘calati evā’’ti avadhāraṇamantarena attho vutto. Yasmā pana aṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 350 lokuttarakusalapakiṇṇakakathā) ‘‘yathā ca paṭipadā, evaṃ adhipatipi calati evā’’ti vuttaṃ, tasmā sabbesampi paṭipadāsu abhedena gahitāsu ekantena calanaṃ sambhavatīti ‘‘calaticceva vuttaṃ, na na calatī’’ti tatiyavikappo calanāvadhāraṇo vutto.
ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಾವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
Lokuttarakusalapakiṇṇakakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
