| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-මූලටීකා • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
ලොකුත්‌තරකුසලං
Lokuttarakusalaṃ
පකිණ්‌ණකකථාවණ්‌ණනා
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā
තත්‍රාති ලොකුත්‌තරජ්‌ඣානෙ. අජ්‌ඣත්‌තඤ්‌චාති උපඩ්‌ඪගාථාය අභිනිවිසිතබ්‌බං වුට්‌ඨාතබ්‌බං විපස්‌සනාභූමිං පඤ්‌චධා උද්‌දිසති. සත්‌තඅට්‌ඨාදීනි අඞ්‌ගානි සත්‌තට්‌ඨඞ්‌ගානීති ආදිසද්‌දස්‌ස ලොපො දට්‌ඨබ්‌බො. නිමිත්‌තන්‌ති යතො වුට්‌ඨානං, තානි නිමිත්‌තපවත්‌තානි නිමිත්‌තවචනෙනෙව උද්‌දිසති. සඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛාඤාණමෙව අරියමග්‌ගස්‌ස බොජ්‌ඣඞ්‌ගාදිවිසෙසං නියමෙති. කස්‌මා? තතො තතො දුතියාදිපාදකජ්‌ඣානතො උප්‌පන්‌නස්‌ස සසඞ්‌ඛාරුපෙක්‌ඛාඤාණස්‌ස පාදකජ්‌ඣානාතික්‌කන්‌තානං අඞ්‌ගානං අසමාපජ්‌ජිතුකාමතාවිරාගභාවනාභාවතො ඉතරස්‌ස ච අතබ්‌භාවතො. තෙසම්‌පි වාදෙසු…පෙ.… විපස්‌සනාව නියමෙතීති වෙදිතබ්‌බා. කස්‌මා? විපස්‌සනානියමෙනෙව හි පඨමත්‌ථෙරවාදෙපි අපාදකපඨමජ්‌ඣානපාදකමග්‌ගා පඨමජ්‌ඣානිකාව හොන්‌ති, ඉතරෙ ච පාදකජ්‌ඣානවිපස්‌සනානියමෙහි තංතංඣානිකා. එවං සෙසවාදෙසුපි විපස්‌සනානියමො යථාසම්‌භවං යොජෙතබ්‌බො.
Tatrāti lokuttarajjhāne. Ajjhattañcāti upaḍḍhagāthāya abhinivisitabbaṃ vuṭṭhātabbaṃ vipassanābhūmiṃ pañcadhā uddisati. Sattaaṭṭhādīni aṅgāni sattaṭṭhaṅgānīti ādisaddassa lopo daṭṭhabbo. Nimittanti yato vuṭṭhānaṃ, tāni nimittapavattāni nimittavacaneneva uddisati. Saṅkhārupekkhāñāṇameva ariyamaggassa bojjhaṅgādivisesaṃ niyameti. Kasmā? Tato tato dutiyādipādakajjhānato uppannassa sasaṅkhārupekkhāñāṇassa pādakajjhānātikkantānaṃ aṅgānaṃ asamāpajjitukāmatāvirāgabhāvanābhāvato itarassa ca atabbhāvato. Tesampi vādesu…pe… vipassanāva niyametīti veditabbā. Kasmā? Vipassanāniyameneva hi paṭhamattheravādepi apādakapaṭhamajjhānapādakamaggā paṭhamajjhānikāva honti, itare ca pādakajjhānavipassanāniyamehi taṃtaṃjhānikā. Evaṃ sesavādesupi vipassanāniyamo yathāsambhavaṃ yojetabbo.
පකිණ්‌ණකසඞ්‌ඛාරෙති පාදකජ්‌ඣානතො අඤ්‌ඤසඞ්‌ඛාරෙ. තෙන පාදකජ්‌ඣානසඞ්‌ඛාරෙසු සම්‌මසිතෙසු වත්‌තබ්‌බමෙව නත්‌ථීති දස්‌සෙති. තත්‍රාපීති දුතියත්‌ථෙරවාදෙපි. තංතංඣානිකතා තංතංසම්‌මසිතසඞ්‌ඛාරවිපස්‌සනානියමෙහි හොති. තත්‍රාපි හි විපස්‌සනා තංතංවිරාගාවිරාගභාවනාභාවෙන සොමනස්‌සසහගතා උපෙක්‌ඛාසහගතා ච හුත්‌වා ඣානඞ්‌ගාදිනියමං මග්‌ගස්‌ස කරොතීති එවං විපස්‌සනානියමො වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො.
Pakiṇṇakasaṅkhāreti pādakajjhānato aññasaṅkhāre. Tena pādakajjhānasaṅkhāresu sammasitesu vattabbameva natthīti dasseti. Tatrāpīti dutiyattheravādepi. Taṃtaṃjhānikatā taṃtaṃsammasitasaṅkhāravipassanāniyamehi hoti. Tatrāpi hi vipassanā taṃtaṃvirāgāvirāgabhāvanābhāvena somanassasahagatā upekkhāsahagatā ca hutvā jhānaṅgādiniyamaṃ maggassa karotīti evaṃ vipassanāniyamo vuttanayeneva veditabbo.
තන්‌ති තංතංඣානසදිසභවනං. ස්‌වායමත්‌ථො පාදකජ්‌ඣානසම්‌මසිතජ්‌ඣානුපනිස්‌සයෙහි විනා අජ්‌ඣාසයමත්‌තෙන අසිජ්‌ඣනා උපනිස්‌සයෙන විනා සඞ්‌කප්‌පමත්‌තෙන සකදාගාමිඵලාදීනං අසිජ්‌ඣනදීපකෙන නන්‌දකොවාදෙන (ම. නි. 3.398 ආදයො) දීපෙතබ්‌බො. තත්‌ථ හි සොතාපන්‌නායපි පරිපුණ්‌ණසඞ්‌කප්‌පභාවං වදන්‌තෙන භගවතා යස්‌ස යස්‌ස උපනිස්‌සයො අත්‌ථි, තස්‌ස තස්‌සෙව අජ්‌ඣාසයො නියාමකො, නාඤ්‌ඤස්‌සාති තෙන තෙන පරිපුණ්‌ණසඞ්‌කප්‌පතා හොති, න තතො පරං සඞ්‌කප්‌පසබ්‌භාවෙපි අසිජ්‌ඣනතොති අයමත්‌ථො දීපිතො හොති. එවමිධාපි යස්‌ස යස්‌ස දුතියාදිඣානිකස්‌ස මග්‌ගස්‌ස යථාවුත්‌තො උපනිස්‌සයො අත්‌ථි, තස්‌ස තස්‌සෙව අජ්‌ඣාසයො නියාමකො, නාඤ්‌ඤස්‌ස සතිපි තස්‌මිං අසිජ්‌ඣනතො. ඉමස්‌මිං පන වාදෙ පාදකසම්‌මසිතජ්‌ඣානුපනිස්‌සයසබ්‌භාවෙ අජ්‌ඣාසයො එකන්‌තෙන හොති, තංතංඵලූපනිස්‌සයසබ්‌භාවෙ තංතංසඞ්‌කප්‌පො වියාති තදභාවාභාවතො අජ්‌ඣාසයො නියමෙතීති වුත්‌තං.
Tanti taṃtaṃjhānasadisabhavanaṃ. Svāyamattho pādakajjhānasammasitajjhānupanissayehi vinā ajjhāsayamattena asijjhanā upanissayena vinā saṅkappamattena sakadāgāmiphalādīnaṃ asijjhanadīpakena nandakovādena (ma. ni. 3.398 ādayo) dīpetabbo. Tattha hi sotāpannāyapi paripuṇṇasaṅkappabhāvaṃ vadantena bhagavatā yassa yassa upanissayo atthi, tassa tasseva ajjhāsayo niyāmako, nāññassāti tena tena paripuṇṇasaṅkappatā hoti, na tato paraṃ saṅkappasabbhāvepi asijjhanatoti ayamattho dīpito hoti. Evamidhāpi yassa yassa dutiyādijhānikassa maggassa yathāvutto upanissayo atthi, tassa tasseva ajjhāsayo niyāmako, nāññassa satipi tasmiṃ asijjhanato. Imasmiṃ pana vāde pādakasammasitajjhānupanissayasabbhāve ajjhāsayo ekantena hoti, taṃtaṃphalūpanissayasabbhāve taṃtaṃsaṅkappo viyāti tadabhāvābhāvato ajjhāsayo niyametīti vuttaṃ.
යස්‌මිං පන පාදකජ්‌ඣානං නත්‌ථීති චතුත්‌ථජ්‌ඣානිකවජ්‌ජානං පාදකානි ලොකියජ්‌ඣානානි සන්‌ධාය වුත්‌තං. අප්‌පනාප්‌පත්‌ති ච ඔළාරිකඞ්‌ගාතික්‌කමනුපනිස්‌සයාභාවෙ පඤ්‌චහි අඞ්‌ගෙහි විනා න හොතීති ‘‘සොමනස්‌සසහගතමග්‌ගො හොතී’’ති ආහ. උපෙක්‌ඛාසහගතමග්‌ගොති එතෙන චතුත්‌ථජ්‌ඣානිකතාපි සමානා අනුසයසමුග්‌ඝාටනසමත්‌ථස්‌ස න සඞ්‌ඛාරාවසෙසතාති දස්‌සෙති. තෙ ච වාදා න විරුජ්‌ඣන්‌ති අජ්‌ඣාසයවසෙන පඤ්‌චමජ්‌ඣානිකතාය පඨමාදිජ්‌ඣානිකතාය ච සම්‌භවතොති අධිප්‌පායො. අජ්‌ඣාසයො ච සාත්‌ථකො හොති, අඤ්‌ඤථා පාදකසම්‌මසිතජ්‌ඣානෙහෙව නියමස්‌ස සිද්‌ධත්‌තා අජ්‌ඣාසයො නියාමකො වුච්‌චමානො නිරත්‌ථකො සියාති. ඉධ පන අට්‌ඨසාලිනියා නියාමනෙ එකන්‌තිකං විපස්‌සනාසඞ්‌ඛාතං අත්‌ථමෙව උද්‌ධරිත්‌වා ‘‘තෙසම්‌පි වාදෙසු අයං…පෙ.… විපස්‌සනාව නියමෙතී’’ති වදන්‌තෙන තයොපෙතෙ වාදෙ විපස්‌සනාව නියමෙතීති දස්‌සිතං. තංතංවාදානඤ්‌හි විපස්‌සනාසහිතානමෙව සිද්‌ධි, නාඤ්‌ඤථාති දස්‌සිතන්‌ති.
Yasmiṃ pana pādakajjhānaṃ natthīti catutthajjhānikavajjānaṃ pādakāni lokiyajjhānāni sandhāya vuttaṃ. Appanāppatti ca oḷārikaṅgātikkamanupanissayābhāve pañcahi aṅgehi vinā na hotīti ‘‘somanassasahagatamaggo hotī’’ti āha. Upekkhāsahagatamaggoti etena catutthajjhānikatāpi samānā anusayasamugghāṭanasamatthassa na saṅkhārāvasesatāti dasseti. Te ca vādā na virujjhanti ajjhāsayavasena pañcamajjhānikatāya paṭhamādijjhānikatāya ca sambhavatoti adhippāyo. Ajjhāsayo ca sātthako hoti, aññathā pādakasammasitajjhāneheva niyamassa siddhattā ajjhāsayo niyāmako vuccamāno niratthako siyāti. Idha pana aṭṭhasāliniyā niyāmane ekantikaṃ vipassanāsaṅkhātaṃ atthameva uddharitvā ‘‘tesampi vādesu ayaṃ…pe… vipassanāva niyametī’’ti vadantena tayopete vāde vipassanāva niyametīti dassitaṃ. Taṃtaṃvādānañhi vipassanāsahitānameva siddhi, nāññathāti dassitanti.
පවෙධතීති ගොත්‍රභුස්‌ස පච්‌චයො භවිතුං න සක්‌කොතීති අත්‌ථො. යදි පඤ්‌චමචිත්‌තක්‌ඛණෙ ජවනං පතිතං නාම හොති, කථං තදා ගොත්‍රභු තදනන්‌තරඤ්‌ච මග්‌ගො ජවනස්‌ස පතිතක්‌ඛණෙ උප්‌පජ්‌ජතීති? අපුබ්‌බස්‌ස ජවනන්‌තරස්‌ස පතිතතාභාවතො. තදෙව හි ජවනං අනෙකක්‌ඛත්‌තුං පවත්‌තමානං පතිතං සියාති, ගොත්‍රභු පන ආරම්‌මණන්‌තරෙ උප්‌පන්‌නං අපුබ්‌බං ජවනං, තථා මග්‌ගො භූමන්‌තරතො චාති. නනු ච සත්‌තමජවනචෙතනාය බලවතාය උපපජ්‌ජවෙදනීයභාවො හොති ආනන්‌තරියතාපීති, තත්‌ථායං අධිප්‌පායො සියා ‘‘පටිසන්‌ධියා අනන්‌තරපච්‌චයභාවිනො විපාකසන්‌තානස්‌ස අනන්‌තරපච්‌චයභාවෙන අන්‌තිමජවනචෙතනාය සුසඞ්‌ඛතත්‌තා සා සත්‌තමජවනචෙතනා උපපජ්‌ජවෙදනීයා ආනන්‌තරිකා ච හොති, න අපතිතජවනචෙතනා විය බලවතායා’’ති.
Pavedhatīti gotrabhussa paccayo bhavituṃ na sakkotīti attho. Yadi pañcamacittakkhaṇe javanaṃ patitaṃ nāma hoti, kathaṃ tadā gotrabhu tadanantarañca maggo javanassa patitakkhaṇe uppajjatīti? Apubbassa javanantarassa patitatābhāvato. Tadeva hi javanaṃ anekakkhattuṃ pavattamānaṃ patitaṃ siyāti, gotrabhu pana ārammaṇantare uppannaṃ apubbaṃ javanaṃ, tathā maggo bhūmantarato cāti. Nanu ca sattamajavanacetanāya balavatāya upapajjavedanīyabhāvo hoti ānantariyatāpīti, tatthāyaṃ adhippāyo siyā ‘‘paṭisandhiyā anantarapaccayabhāvino vipākasantānassa anantarapaccayabhāvena antimajavanacetanāya susaṅkhatattā sā sattamajavanacetanā upapajjavedanīyā ānantarikā ca hoti, na apatitajavanacetanā viya balavatāyā’’ti.
පුන අනුලොමං තං අනුබන්‌ධෙය්‍යාති ගොත්‍රභුස්‌ස හි සඞ්‌ඛාරාරම්‌මණත්‌තෙ සති තදපි අනුලොමමෙවාති පුරිමඅනුලොමං විය තං තදපි අඤ්‌ඤං අනුලොමං අනුබන්‌ධෙය්‍ය, න මග්‌ගොති මග්‌ගවුට්‌ඨානමෙව ච න භවෙය්‍ය අත්‌තනො සදිසාලම්‌බනස්‌ස ආවජ්‌ජනට්‌ඨානියස්‌ස පච්‌චයස්‌ස අලාභා. අප්‌පහීනභාවෙන පඤ්‌චසු උපාදානක්‌ඛන්‌ධෙසු අනුසයිතා කිලෙසා සා භූමි එතෙහි ලද්‌ධාති කත්‌වා භූමිලද්‌ධා. වට්‌ටං සිනොන්‌ති බන්‌ධන්‌තීති කත්‌වා වට්‌ටසෙතූ ච, තෙසං සමුග්‌ඝාතකරණන්‌තිපි එතදෙවස්‌ස ලොභක්‌ඛන්‌ධාදිපදාලනං වුච්‌චති. තන්‌ති පවත්‌තං. එකං භවන්‌ති අනාගාමිනො අනෙකක්‌ඛත්‌තුඤ්‌ච තත්‌ථෙව උපපජ්‌ජන්‌තස්‌ස හෙට්‌ඨා අනාගමනවසෙන එකො භවොති ගහෙත්‌වා වුත්‌තං.
Puna anulomaṃ taṃ anubandheyyāti gotrabhussa hi saṅkhārārammaṇatte sati tadapi anulomamevāti purimaanulomaṃ viya taṃ tadapi aññaṃ anulomaṃ anubandheyya, na maggoti maggavuṭṭhānameva ca na bhaveyya attano sadisālambanassa āvajjanaṭṭhāniyassa paccayassa alābhā. Appahīnabhāvena pañcasu upādānakkhandhesu anusayitā kilesā sā bhūmi etehi laddhāti katvā bhūmiladdhā. Vaṭṭaṃ sinonti bandhantīti katvā vaṭṭasetū ca, tesaṃ samugghātakaraṇantipi etadevassa lobhakkhandhādipadālanaṃ vuccati. Tanti pavattaṃ. Ekaṃ bhavanti anāgāmino anekakkhattuñca tattheva upapajjantassa heṭṭhā anāgamanavasena eko bhavoti gahetvā vuttaṃ.
ඉමස්‌ස පනත්‌ථස්‌සාති යථාවුත්‌තස්‌ස උපාදින්‌නකපවත්‌තතො වුට්‌ඨානස්‌ස. අපායෙසු සත්‌තමභවතො උද්‌ධං සුගතියඤ්‌ච විපාකදායකස්‌ස අභිසඞ්‌ඛාරවිඤ්‌ඤාණස්‌ස පච්‌චයඝාතො සොතාපත්‌තිමග්‌ගඤාණෙන අභිසඞ්‌ඛාරවිඤ්‌ඤාණස්‌ස නිරොධො දට්‌ඨබ්‌බො. ද්‌වීසු භවෙසූති අනාගාමිමග්‌ගෙ අභාවිතෙ සකදාගාමිස්‌ස කාමධාතුයං යෙ ද්‌වෙ භවා උප්‌පජ්‌ජෙය්‍යුං, තෙසූති අත්‌ථො. චලතීති එතෙන චලනසභාවමෙව දස්‌සෙති, න අචලනාභාවං, තස්‌මා අචලනං දස්‌සෙත්‌වා පුන චලනං දස්‌සෙතුං ‘‘තථාගතස්‌ස හී’’තිආදිමාහ. යෙපි වා කත්‌ථචි චත්‌තාරොපි මග්‌ගෙ සමානපටිපදෙ දිස්‌වා සභාවතො අචලනමෙව ගණ්‌හෙය්‍යුං, තෙසං තංගහණනිවාරණත්‌ථං ‘‘චලතී’’ති වුත්‌තං, න චලනාවධාරණත්‌ථන්‌ති යුත්‌තං උභයදස්‌සනං. අථ වා යදිපි කෙසඤ්‌චි චත්‌තාරොපි මග්‌ගා සමානපටිපදා, තථාපි කිලෙසින්‌ද්‍රියෙහි සිජ්‌ඣමානා පටිපදා තෙසං වසෙන චලනපකතිකා එවාති ‘‘චලති’’ච්‌චෙව වුත්‌තං, න ‘‘න චලතී’’ති.
Imassa panatthassāti yathāvuttassa upādinnakapavattato vuṭṭhānassa. Apāyesu sattamabhavato uddhaṃ sugatiyañca vipākadāyakassa abhisaṅkhāraviññāṇassa paccayaghāto sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodho daṭṭhabbo. Dvīsu bhavesūti anāgāmimagge abhāvite sakadāgāmissa kāmadhātuyaṃ ye dve bhavā uppajjeyyuṃ, tesūti attho. Calatīti etena calanasabhāvameva dasseti, na acalanābhāvaṃ, tasmā acalanaṃ dassetvā puna calanaṃ dassetuṃ ‘‘tathāgatassa hī’’tiādimāha. Yepi vā katthaci cattāropi magge samānapaṭipade disvā sabhāvato acalanameva gaṇheyyuṃ, tesaṃ taṃgahaṇanivāraṇatthaṃ ‘‘calatī’’ti vuttaṃ, na calanāvadhāraṇatthanti yuttaṃ ubhayadassanaṃ. Atha vā yadipi kesañci cattāropi maggā samānapaṭipadā, tathāpi kilesindriyehi sijjhamānā paṭipadā tesaṃ vasena calanapakatikā evāti ‘‘calati’’cceva vuttaṃ, na ‘‘na calatī’’ti.
ලොකුත්‌තරකුසලපකිණ්‌ණකකථාවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Lokuttarakusalapakiṇṇakakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
