| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-අනුටීකා • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ලොකුත්‌තරකුසලං
Lokuttarakusalaṃ
පකිණ්‌ණකකථාවණ්‌ණනා
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā
පඤ්‌චධා උද්‌දිසති පඤ්‌චුපාදානක්‌ඛන්‌ධෙ අජ්‌ඣත්‌තදුකවසෙන රූපදුකවසෙන ච භින්‌දිත්‌වා අභින්‌දිත්‌වා ච නිමිත්‌තවචනෙනෙව උද්‌දිසති පවත්‌තස්‌සපි සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තභාවානතිවත්‌තනතො වුට්‌ඨාතබ්‌බතාසාමඤ්‌ඤතො ච. තෙනෙව උපාදින්‌නානුපාදින්‌නවසෙන පවත්‌තං ද්‌විධා කත්‌වා නිද්‌දිසිත්‌වාපි ‘‘අයං තාව නිමිත්‌තෙ විනිච්‌ඡයො’’ති නිමිත්‌තවසෙනෙව නිගමෙති. එත්‌ථ ච නිමිත්‌තං අජ්‌ඣත්‌තබහිද්‌ධා, පවත්‌තං පන අජ්‌ඣත්‌තමෙවාති අයමෙතෙසං විසෙසො. බොජ්‌ඣඞ්‌ගාදිවිසෙසන්‌ති බොජ්‌ඣඞ්‌ගඣානඞ්‌ගමග්‌ගඞ්‌ගානං අසදිසතං. අසමාපජ්‌ජිතුකාමතාසඞ්‌ඛාතා විතක්‌කාදිවිරාගභාවනා අසමාපජ්‌ජිතුකාමතාවිරාගභාවනා. ඉතරස්‌සාති පාදකජ්‌ඣානාදිකස්‌ස. අතබ්‌භාවතොති යථාවුත්‌තවිරාගභාවනාභාවස්‌ස අභාවතො. ඉදං වුත්‌තං හොති – යථා මග්‌ගාසන්‌නාය විපස්‌සනාය සොමනස්‌සසහගතත්‌තෙ මග්‌ගස්‌ස පඨමාදිජ්‌ඣානිකතා ච උපෙක්‌ඛාසහගතත්‌තෙ පඤ්‌චමජ්‌ඣානිකතා එව ච තබ්‌බසෙන ච බොජ්‌ඣඞ්‌ගාදීනං විසෙසොති තෙසං නියමෙ ආසන්‌නකාරණං පධානකාරණඤ්‌ච වුට්‌ඨානගාමිනිවිපස්‌සනා, න එවං පාදකජ්‌ඣානාදයොති.
Pañcadhāuddisati pañcupādānakkhandhe ajjhattadukavasena rūpadukavasena ca bhinditvā abhinditvā ca nimittavacaneneva uddisati pavattassapi saṅkhāranimittabhāvānativattanato vuṭṭhātabbatāsāmaññato ca. Teneva upādinnānupādinnavasena pavattaṃ dvidhā katvā niddisitvāpi ‘‘ayaṃ tāva nimitte vinicchayo’’ti nimittavaseneva nigameti. Ettha ca nimittaṃ ajjhattabahiddhā, pavattaṃ pana ajjhattamevāti ayametesaṃ viseso. Bojjhaṅgādivisesanti bojjhaṅgajhānaṅgamaggaṅgānaṃ asadisataṃ. Asamāpajjitukāmatāsaṅkhātā vitakkādivirāgabhāvanā asamāpajjitukāmatāvirāgabhāvanā. Itarassāti pādakajjhānādikassa. Atabbhāvatoti yathāvuttavirāgabhāvanābhāvassa abhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā maggāsannāya vipassanāya somanassasahagatatte maggassa paṭhamādijjhānikatā ca upekkhāsahagatatte pañcamajjhānikatā eva ca tabbasena ca bojjhaṅgādīnaṃ visesoti tesaṃ niyame āsannakāraṇaṃ padhānakāraṇañca vuṭṭhānagāminivipassanā, na evaṃ pādakajjhānādayoti.
ඉදානි අපාදකපඨමජ්‌ඣානපාදකානං පකිණ්‌ණකසඞ්‌ඛාරපඨමජ්‌ඣානානි සම්‌මසිත්‌වා නිබ්‌බත්‌තිතානඤ්‌ච මග්‌ගානං එකන්‌තෙන පඨමජ්‌ඣානිකභාවතො විපස්‌සනානියමොයෙවෙත්‌ථ එකන්‌තිකො පධානඤ්‌චාති ඉමමත්‌ථං විභාවෙන්‌තො ‘‘විපස්‌සනානියමෙනෙවා’’තිආදිමාහ. තත්‌ථ ඉතරෙති දුතියජ්‌ඣානිකාදිමග්‌ගා. පාදකජ්‌ඣානාතික්‌කන්‌තානං අඞ්‌ගානං අසමාපජ්‌ජිතුකාමතාවිරාගභාවනාභූතා වුට්‌ඨානගාමිනිවිපස්‌සනා අධිට්‌ඨානභූතෙන පාදකජ්‌ඣානෙන ආහිතවිසෙසා මග්‌ගස්‌ස ඣානඞ්‌ගාදිවිසෙසනියාමිකා හොතීති ‘‘පාදකජ්‌ඣානවිපස්‌සනානියමෙහී’’ති වුත්‌තං. යථා ච අධිට්‌ඨානභූතෙන පාදකජ්‌ඣානෙන, එවං ආරම්‌මණභූතෙන සම්‌මසිතජ්‌ඣානෙන උභයසබ්‌භාවෙ අජ්‌ඣාසයවසෙන ආහිතවිසෙසා විපස්‌සනා නියමෙතීති ආහ ‘‘එවං සෙසවාදෙසුපි…පෙ.… යොජෙතබ්‌බො’’ති.
Idāni apādakapaṭhamajjhānapādakānaṃ pakiṇṇakasaṅkhārapaṭhamajjhānāni sammasitvā nibbattitānañca maggānaṃ ekantena paṭhamajjhānikabhāvato vipassanāniyamoyevettha ekantiko padhānañcāti imamatthaṃ vibhāvento ‘‘vipassanāniyamenevā’’tiādimāha. Tattha itareti dutiyajjhānikādimaggā. Pādakajjhānātikkantānaṃ aṅgānaṃ asamāpajjitukāmatāvirāgabhāvanābhūtā vuṭṭhānagāminivipassanā adhiṭṭhānabhūtena pādakajjhānena āhitavisesā maggassa jhānaṅgādivisesaniyāmikā hotīti ‘‘pādakajjhānavipassanāniyamehī’’ti vuttaṃ. Yathā ca adhiṭṭhānabhūtena pādakajjhānena, evaṃ ārammaṇabhūtena sammasitajjhānena ubhayasabbhāve ajjhāsayavasena āhitavisesā vipassanā niyametīti āha ‘‘evaṃ sesavādesupi…pe… yojetabbo’’ti.
පාදකජ්‌ඣානසඞ්‌ඛාරෙසූති පඨමජ්‌ඣානසඞ්‌ඛාරෙසු. ‘‘පඨමජ්‌ඣානං පාදකං කත්‌වා’’ති (ධ. ස. අට්‌ඨ. 350) හි වුත්‌තං. තංතංවිරාගාවිරාගභාවනාභාවෙනාති විතක්‌කාදීනං විරජ්‌ජනාවිරජ්‌ජනභාවනාභාවෙන. තෙන ආරම්‌මණජ්‌ඣානස්‌සපි විපස්‌සනාය විසෙසාධානං උපනිස්‌සයතමාහ.
Pādakajjhānasaṅkhāresūti paṭhamajjhānasaṅkhāresu. ‘‘Paṭhamajjhānaṃ pādakaṃ katvā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 350) hi vuttaṃ. Taṃtaṃvirāgāvirāgabhāvanābhāvenāti vitakkādīnaṃ virajjanāvirajjanabhāvanābhāvena. Tena ārammaṇajjhānassapi vipassanāya visesādhānaṃ upanissayatamāha.
පාදකජ්‌ඣානසම්‌මසිතජ්‌ඣානානියෙව බොජ්‌ඣඞ්‌ගාදිවිසෙසානං උපනිස්‌සයො කාරණන්‌ති පාදකජ්‌ඣානසම්‌මසිතජ්‌ඣානුපනිස්‌සයො , තස්‌ස සබ්‌භාවෙ. තදභාවාභාවතොති තස්‌ස අජ්‌ඣාසයස්‌ස අභාවාභාවතො.
Pādakajjhānasammasitajjhānāniyeva bojjhaṅgādivisesānaṃ upanissayo kāraṇanti pādakajjhānasammasitajjhānupanissayo, tassa sabbhāve. Tadabhāvābhāvatoti tassa ajjhāsayassa abhāvābhāvato.
චතුත්‌ථජ්‌ඣානිකස්‌ස මග්‌ගස්‌ස ආරුප්‌පෙ අරූපජ්‌ඣානමෙව පාදකං සියාති ආහ ‘‘චතුත්‌ථජ්‌ඣානිකවජ්‌ජාන’’න්‌ති. අරියමග්‌ගස්‌ස ඔළාරිකඞ්‌ගාතික්‌කමනූපනිස්‌සයා විපස්‌සනාය අධිට්‌ඨානාරම්‌මණභූතා දුතියජ්‌ඣානාදයො. පඤ්‌චහි අඞ්‌ගෙහීති පඤ්‌චහි ඣානඞ්‌ගෙහි. ‘‘තංතංවාදෙහි පඤ්‌ඤාපියමානානි පාදකජ්‌ඣානාදීනි වාදසහචාරිතාය ‘වාදා’ති වුච්‌චන්‌තී’’ති අධිප්‌පායෙන ‘‘තයොපෙතෙ වාදෙ’’ති ආහ. වදන්‌ති එතෙහීති වා වාදකරණභූතානි පාදකජ්‌ඣානාදීනි වාදා.
Catutthajjhānikassa maggassa āruppe arūpajjhānameva pādakaṃ siyāti āha ‘‘catutthajjhānikavajjāna’’nti. Ariyamaggassa oḷārikaṅgātikkamanūpanissayā vipassanāya adhiṭṭhānārammaṇabhūtā dutiyajjhānādayo. Pañcahi aṅgehīti pañcahi jhānaṅgehi. ‘‘Taṃtaṃvādehi paññāpiyamānāni pādakajjhānādīni vādasahacāritāya ‘vādā’ti vuccantī’’ti adhippāyena ‘‘tayopete vāde’’ti āha. Vadanti etehīti vā vādakaraṇabhūtāni pādakajjhānādīni vādā.
විපාකසන්‌තානස්‌ස…පෙ.… සුසඞ්‌ඛතත්‌තාති එතෙන යස්‌මිං සන්‌තානෙ කම්‌මං උප්‌පජ්‌ජති, තත්‌ථ උප්‌පජ්‌ජමානමෙව කිඤ්‌චි විසෙසාධානං කරොතීති දීපෙති. යතො තස්‌මිංයෙව සන්‌තානෙ තස්‌ස විපාකො, නාඤ්‌ඤත්‌ථ.
Vipākasantānassa…pe…susaṅkhatattāti etena yasmiṃ santāne kammaṃ uppajjati, tattha uppajjamānameva kiñci visesādhānaṃ karotīti dīpeti. Yato tasmiṃyeva santāne tassa vipāko, nāññattha.
පුරිමානුලොමං විය තන්‌ති යථා ගොත්‍රභුට්‌ඨානෙ උප්‌පන්‌නානුලොමතො පුරිමඅනුලොමඤාණං තං ගොත්‍රභුට්‌ඨානෙ උප්‌පන්‌නානුලොමං අනුබන්‌ධති, එවං. තදපීති ගොත්‍රභුට්‌ඨානෙ උප්‌පන්‌නානුලොමඤාණම්‌පි අඤ්‌ඤං අනුලොමඤාණමෙව අනුබන්‌ධෙය්‍ය, තස්‌ස අනන්‌තරං උප්‌පජ්‌ජෙය්‍ය. සා භූමීති සා පඤ්‌චුපාදානක්‌ඛන්‌ධසඞ්‌ඛාතා කිලෙසානං උප්‌පත්‌තිට්‌ඨානතාය භූමි. එකො භවොති ගහෙත්‌වා වුත්‌තන්‌ති එතෙන සත්‌ත භවෙ ද්‌වෙ භවෙති ඉදම්‌පි අධිප්‌පායවසෙන නෙතබ්‌බත්‌ථං, න යථාරුතවසෙනාති දස්‌සෙති. තත්‌ථායං අධිප්‌පායො – එකවාරං කාමාවචරදෙවෙසු එකවාරං මනුස්‌සෙසූති එවම්‌පි මිස්‌සිතූපපත්‌තිවසෙන තෙසු එකිස්‌සා එව උපපත්‌තියා අයං පරිච්‌ඡෙදො. යං පන ‘‘න තෙ භවං අට්‌ඨමමාදියන්‌තී’’ති (ඛු. පා. 6.9; සු. නි. 232) වුත්‌තං, තම්‌පි කාමාවචරභවංයෙව සන්‌ධායාහ. මහග්‌ගතභවානං පරිච්‌ඡෙදො නත්‌ථීති වදන්‌ති. තථා ‘‘ඨපෙත්‌වා ද්‌වෙ භවෙ’’ති එත්‌ථාපි කාමාවචරදෙවමනුස්‌සභවානං මිස්‌සකවසෙනෙව, තස්‌මා කාමධාතුයං යෙ ද්‌වෙ භවාති කාමාවචරදෙවමනුස්‌සවසෙන යෙ ද්‌වෙ භවාති අත්‌ථො. පුරිමවිකප්‌පෙසු පුග්‌ගලභෙදෙන පටිපදා භින්‌දිත්‌වා කස්‌සචි චලතීති, කස්‌සචි න චලතීති කත්‌වා ‘‘චලති එවා’’ති අවධාරණමන්‌තරෙන අත්‌ථො වුත්‌තො. යස්‌මා පන අට්‌ඨකථායං (ධ. ස. අට්‌ඨ. 350 ලොකුත්‌තරකුසලපකිණ්‌ණකකථා) ‘‘යථා ච පටිපදා, එවං අධිපතිපි චලති එවා’’ති වුත්‌තං, තස්‌මා සබ්‌බෙසම්‌පි පටිපදාසු අභෙදෙන ගහිතාසු එකන්‌තෙන චලනං සම්‌භවතීති ‘‘චලතිච්‌චෙව වුත්‌තං, න න චලතී’’ති තතියවිකප්‌පො චලනාවධාරණො වුත්‌තො.
Purimānulomaṃ viya tanti yathā gotrabhuṭṭhāne uppannānulomato purimaanulomañāṇaṃ taṃ gotrabhuṭṭhāne uppannānulomaṃ anubandhati, evaṃ. Tadapīti gotrabhuṭṭhāne uppannānulomañāṇampi aññaṃ anulomañāṇameva anubandheyya, tassa anantaraṃ uppajjeyya. Sā bhūmīti sā pañcupādānakkhandhasaṅkhātā kilesānaṃ uppattiṭṭhānatāya bhūmi. Eko bhavoti gahetvā vuttanti etena satta bhave dve bhaveti idampi adhippāyavasena netabbatthaṃ, na yathārutavasenāti dasseti. Tatthāyaṃ adhippāyo – ekavāraṃ kāmāvacaradevesu ekavāraṃ manussesūti evampi missitūpapattivasena tesu ekissā eva upapattiyā ayaṃ paricchedo. Yaṃ pana ‘‘na te bhavaṃ aṭṭhamamādiyantī’’ti (khu. pā. 6.9; su. ni. 232) vuttaṃ, tampi kāmāvacarabhavaṃyeva sandhāyāha. Mahaggatabhavānaṃ paricchedo natthīti vadanti. Tathā ‘‘ṭhapetvā dve bhave’’ti etthāpi kāmāvacaradevamanussabhavānaṃ missakavaseneva, tasmā kāmadhātuyaṃ ye dve bhavāti kāmāvacaradevamanussavasena ye dve bhavāti attho. Purimavikappesu puggalabhedena paṭipadā bhinditvā kassaci calatīti, kassaci na calatīti katvā ‘‘calati evā’’ti avadhāraṇamantarena attho vutto. Yasmā pana aṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 350 lokuttarakusalapakiṇṇakakathā) ‘‘yathā ca paṭipadā, evaṃ adhipatipi calati evā’’ti vuttaṃ, tasmā sabbesampi paṭipadāsu abhedena gahitāsu ekantena calanaṃ sambhavatīti ‘‘calaticceva vuttaṃ, na na calatī’’ti tatiyavikappo calanāvadhāraṇo vutto.
ලොකුත්‌තරකුසලපකිණ්‌ණකකථාවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Lokuttarakusalapakiṇṇakakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
