Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मपद-अट्ठकथा • Dhammapada-aṭṭhakathā

२१. पकिण्णकवग्गो

21. Pakiṇṇakavaggo

१. अत्तनोपुब्बकम्मवत्थु

1. Attanopubbakammavatthu

मत्तासुखपरिच्‍चागाति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो अत्तनो पुब्बकम्मं आरब्भ कथेसि।

Mattāsukhapariccāgāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto attano pubbakammaṃ ārabbha kathesi.

एकस्मिञ्हि समये वेसाली इद्धा अहोसि फीता बहुजना आकिण्णमनुस्सा। तत्थ हि वारेन वारेन रज्‍जं कारेन्तानं खत्तियानंयेव सत्तसताधिकानि सत्तसहस्सानि सत्त च खत्तिया अहेसुं। तेसं वसनत्थाय तत्तकायेव पासादा तत्तकानेव कूटागारानि उय्याने विहारत्थाय तत्तकायेव आरामा च पोक्खरणियो च अहेसुं। सा अपरेन समयेन दुब्भिक्खा अहोसि दुस्सस्सा। तत्थ छातकभयेन पठमं दुग्गतमनुस्सा कालमकंसु। तेसं तेसं तत्थ तत्थ छड्डितानं कुणपानं गन्धेन अमनुस्सा नगरं पविसिंसु। अमनुस्सूपद्दवेन बहुतरा कालमकंसु। तेसं कुणपगन्धपटिक्‍कूलताय सत्तानं अहिवातरोगो उप्पज्‍जि। एवं दुब्भिक्खभयं अमनुस्सभयं रोगभयन्ति तीणि भयानि उप्पज्‍जिंसु।

Ekasmiñhi samaye vesālī iddhā ahosi phītā bahujanā ākiṇṇamanussā. Tattha hi vārena vārena rajjaṃ kārentānaṃ khattiyānaṃyeva sattasatādhikāni sattasahassāni satta ca khattiyā ahesuṃ. Tesaṃ vasanatthāya tattakāyeva pāsādā tattakāneva kūṭāgārāni uyyāne vihāratthāya tattakāyeva ārāmā ca pokkharaṇiyo ca ahesuṃ. Sā aparena samayena dubbhikkhā ahosi dussassā. Tattha chātakabhayena paṭhamaṃ duggatamanussā kālamakaṃsu. Tesaṃ tesaṃ tattha tattha chaḍḍitānaṃ kuṇapānaṃ gandhena amanussā nagaraṃ pavisiṃsu. Amanussūpaddavena bahutarā kālamakaṃsu. Tesaṃ kuṇapagandhapaṭikkūlatāya sattānaṃ ahivātarogo uppajji. Evaṃ dubbhikkhabhayaṃ amanussabhayaṃ rogabhayanti tīṇi bhayāni uppajjiṃsu.

नगरवासिनो सन्‍निपतित्वा राजानं आहंसु – ‘‘महाराज, इमस्मिं नगरे तीणि भयानि उप्पन्‍नानि, इतो पुब्बे याव सत्तमा राजपरिवट्टा एवरूपं भयं नाम न उप्पन्‍नपुब्बं। अधम्मिकराजूनञ्हि काले एवरूपं भयं उप्पज्‍जती’’ति। राजा सन्थागारे सब्बेसं सन्‍निपातं कारेत्वा ‘‘सचे मे अधम्मिकभावो अत्थि, तं विचिनथा’’ति आह। वेसालिवासिनो सब्बं पवेणि विचिनन्ता रञ्‍ञो कञ्‍चि दोसं अदिस्वा, ‘‘महाराज, नत्थि ते दोसो’’ति वत्वा ‘‘कथं नु खो इदं अम्हाकं भयं वूपसमं गच्छेय्या’’ति मन्तयिंसु। तत्थ एकच्‍चेहि ‘‘बलिकम्मेन आयाचनाय मङ्गलकिरियाया’’ति वुत्ते सब्बम्पि तं विधिं कत्वा पटिबाहितुं नासक्खिंसु। अथञ्‍ञे एवमाहंसु – ‘‘छ सत्थारो महानुभावा, तेसु इधागतमत्तेसु भयं वूपसमेय्या’’ति। अपरे ‘‘सम्मासम्बुद्धो लोके उप्पन्‍नो। सो हि भगवा सब्बसत्तहिताय धम्मं देसेति, महिद्धिको महानुभावो। तस्मिं इध आगते इमानि भयानि वूपसमेय्यु’’न्ति आहंसु। तेसं वचनं सब्बेपि अभिनन्दित्वा ‘‘कहं नु खो सो भगवा एतरहि विहरती’’ति आहंसु । तदा पन सत्था उपकट्ठाय वस्सूपनायिकाय रञ्‍ञो बिम्बिसारस्स पटिञ्‍ञं दत्वा वेळुवने विहरति। तेन च समयेन बिम्बिसारसमागमे बिम्बिसारेन सद्धिं सोतापत्तिफलं पत्तो महालि नाम लिच्छवी तस्सं परिसायं निसिन्‍नो होति।

Nagaravāsino sannipatitvā rājānaṃ āhaṃsu – ‘‘mahārāja, imasmiṃ nagare tīṇi bhayāni uppannāni, ito pubbe yāva sattamā rājaparivaṭṭā evarūpaṃ bhayaṃ nāma na uppannapubbaṃ. Adhammikarājūnañhi kāle evarūpaṃ bhayaṃ uppajjatī’’ti. Rājā santhāgāre sabbesaṃ sannipātaṃ kāretvā ‘‘sace me adhammikabhāvo atthi, taṃ vicinathā’’ti āha. Vesālivāsino sabbaṃ paveṇi vicinantā rañño kañci dosaṃ adisvā, ‘‘mahārāja, natthi te doso’’ti vatvā ‘‘kathaṃ nu kho idaṃ amhākaṃ bhayaṃ vūpasamaṃ gaccheyyā’’ti mantayiṃsu. Tattha ekaccehi ‘‘balikammena āyācanāya maṅgalakiriyāyā’’ti vutte sabbampi taṃ vidhiṃ katvā paṭibāhituṃ nāsakkhiṃsu. Athaññe evamāhaṃsu – ‘‘cha satthāro mahānubhāvā, tesu idhāgatamattesu bhayaṃ vūpasameyyā’’ti. Apare ‘‘sammāsambuddho loke uppanno. So hi bhagavā sabbasattahitāya dhammaṃ deseti, mahiddhiko mahānubhāvo. Tasmiṃ idha āgate imāni bhayāni vūpasameyyu’’nti āhaṃsu. Tesaṃ vacanaṃ sabbepi abhinanditvā ‘‘kahaṃ nu kho so bhagavā etarahi viharatī’’ti āhaṃsu . Tadā pana satthā upakaṭṭhāya vassūpanāyikāya rañño bimbisārassa paṭiññaṃ datvā veḷuvane viharati. Tena ca samayena bimbisārasamāgame bimbisārena saddhiṃ sotāpattiphalaṃ patto mahāli nāma licchavī tassaṃ parisāyaṃ nisinno hoti.

वेसालिवासिनो महन्तं पण्णाकारं सज्‍जेत्वा राजानं बिम्बिसारं सञ्‍ञापेत्वा ‘‘सत्थारं इधानेथा’’ति महालिञ्‍चेव लिच्छविं पुरोहितपुत्तञ्‍च पहिणिंसु। ते गन्त्वा रञ्‍ञो पण्णाकारं दत्वा तं पवत्तिं निवेदेत्वा, ‘‘महाराज, सत्थारं अम्हाकं नगरं पेसेथा’’ति याचिंसु। राजा ‘‘तुम्हेव जानाथा’’ति न सम्पटिच्छि। ते भगवन्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा याचिंसु – ‘‘भन्ते, वेसालियं तीणि भयानि उप्पन्‍नानि, तानि तुम्हेसु आगतेसु वूपसमिस्सन्ति, एथ, भन्ते, गच्छामा’’ति। सत्था तेसं वचनं सुत्वा आवज्‍जेन्तो ‘‘वेसालियं रतनसुत्ते (खु॰ पा॰ ६.१ आदयो; सु॰ नि॰ २२४ आदयो) वुत्ते सा रक्खा चक्‍कवाळानं कोटिसतसहस्सं फरिस्सति, सुत्तपरियोसाने चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो भविस्सति, तानि च भयानि वूपसमिस्सन्ती’’ति ञत्वा तेसं वचनं सम्पटिच्छि।

Vesālivāsino mahantaṃ paṇṇākāraṃ sajjetvā rājānaṃ bimbisāraṃ saññāpetvā ‘‘satthāraṃ idhānethā’’ti mahāliñceva licchaviṃ purohitaputtañca pahiṇiṃsu. Te gantvā rañño paṇṇākāraṃ datvā taṃ pavattiṃ nivedetvā, ‘‘mahārāja, satthāraṃ amhākaṃ nagaraṃ pesethā’’ti yāciṃsu. Rājā ‘‘tumheva jānāthā’’ti na sampaṭicchi. Te bhagavantaṃ upasaṅkamitvā vanditvā yāciṃsu – ‘‘bhante, vesāliyaṃ tīṇi bhayāni uppannāni, tāni tumhesu āgatesu vūpasamissanti, etha, bhante, gacchāmā’’ti. Satthā tesaṃ vacanaṃ sutvā āvajjento ‘‘vesāliyaṃ ratanasutte (khu. pā. 6.1 ādayo; su. ni. 224 ādayo) vutte sā rakkhā cakkavāḷānaṃ koṭisatasahassaṃ pharissati, suttapariyosāne caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo bhavissati, tāni ca bhayāni vūpasamissantī’’ti ñatvā tesaṃ vacanaṃ sampaṭicchi.

राजा बिम्बिसारो ‘‘सत्थारा किर वेसालिगमनं सम्पटिच्छित’’न्ति सुत्वा नगरे घोसनं कारेत्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा ‘‘किं, भन्ते, वेसालिगमनं सम्पटिच्छित’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘आम, महाराजा’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि, भन्ते, आगमेथ, ताव मग्गं पटियादेस्सामी’’ति वत्वा राजगहस्स च गङ्गाय च अन्तरे पञ्‍चयोजनभूमिं समं कारेत्वा योजने योजने विहारं पतिट्ठापेत्वा सत्थु गमनकालं आरोचेसि। सत्था पञ्‍चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं मग्गं पटिपज्‍जि। राजा योजनन्तरे जण्णुमत्तेन ओधिना पञ्‍चवण्णानि पुप्फानि ओकिरापेत्वा धजपटाककदलीआदीनि उस्सापेत्वा भगवतो छत्तातिछत्तं कत्वा द्वे सेतच्छत्तानि एकमेकस्स भिक्खुनो एकमेकं सेतच्छत्तं उपरि धारेत्वा सपरिवारो पुप्फगन्धादीहि पूजं करोन्तो सत्थारं एकेकस्मिं विहारे वसापेत्वा महादानादीनि दत्वा पञ्‍चहि दिवसेहि गङ्गातीरं पापेत्वा तत्थ नावं अलङ्करोन्तो वेसालिकानं सासनं पेसेसि – ‘‘मग्गं पटियादेत्वा सत्थु पच्‍चुग्गमनं करोन्तू’’ति। ते ‘‘दिगुणं पूजं करिस्सामा’’ति वेसालिया च गङ्गाय च अन्तरे तियोजनभूमिं समं कारेत्वा भगवतो चतूहि सेतच्छत्तेहि एकमेकस्स भिक्खुनो द्वीहि द्वीहि सेतच्छत्तेहि छत्तातिछत्तानि सज्‍जेत्वा पूजं कुरुमाना आगन्त्वा गङ्गातीरे अट्ठंसु। बिम्बिसारो द्वे नावा सङ्घाटेत्वा मण्डपं कारेत्वा पुप्फदामादीहि अलङ्कारापेत्वा सब्बरतनमयं बुद्धासनं पञ्‍ञापेसि। भगवा तस्मिं निसीदि। भिक्खूपि नावं अभिरुहित्वा भगवन्तं परिवारेत्वा निसीदिंसु। राजा अनुगच्छन्तो गलप्पमाणं उदकं ओतरित्वा ‘‘याव, भन्ते, भगवा आगच्छति, तावाहं इधेव गङ्गातीरे वसिस्सामी’’ति वत्वा नावं उय्योजेत्वा निवत्ति। सत्था योजनमत्तं अद्धानं गङ्गाय गन्त्वा वेसालिकानं सीमं पापुणि।

Rājā bimbisāro ‘‘satthārā kira vesāligamanaṃ sampaṭicchita’’nti sutvā nagare ghosanaṃ kāretvā satthāraṃ upasaṅkamitvā ‘‘kiṃ, bhante, vesāligamanaṃ sampaṭicchita’’nti pucchitvā ‘‘āma, mahārājā’’ti vutte ‘‘tena hi, bhante, āgametha, tāva maggaṃ paṭiyādessāmī’’ti vatvā rājagahassa ca gaṅgāya ca antare pañcayojanabhūmiṃ samaṃ kāretvā yojane yojane vihāraṃ patiṭṭhāpetvā satthu gamanakālaṃ ārocesi. Satthā pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ maggaṃ paṭipajji. Rājā yojanantare jaṇṇumattena odhinā pañcavaṇṇāni pupphāni okirāpetvā dhajapaṭākakadalīādīni ussāpetvā bhagavato chattātichattaṃ katvā dve setacchattāni ekamekassa bhikkhuno ekamekaṃ setacchattaṃ upari dhāretvā saparivāro pupphagandhādīhi pūjaṃ karonto satthāraṃ ekekasmiṃ vihāre vasāpetvā mahādānādīni datvā pañcahi divasehi gaṅgātīraṃ pāpetvā tattha nāvaṃ alaṅkaronto vesālikānaṃ sāsanaṃ pesesi – ‘‘maggaṃ paṭiyādetvā satthu paccuggamanaṃ karontū’’ti. Te ‘‘diguṇaṃ pūjaṃ karissāmā’’ti vesāliyā ca gaṅgāya ca antare tiyojanabhūmiṃ samaṃ kāretvā bhagavato catūhi setacchattehi ekamekassa bhikkhuno dvīhi dvīhi setacchattehi chattātichattāni sajjetvā pūjaṃ kurumānā āgantvā gaṅgātīre aṭṭhaṃsu. Bimbisāro dve nāvā saṅghāṭetvā maṇḍapaṃ kāretvā pupphadāmādīhi alaṅkārāpetvā sabbaratanamayaṃ buddhāsanaṃ paññāpesi. Bhagavā tasmiṃ nisīdi. Bhikkhūpi nāvaṃ abhiruhitvā bhagavantaṃ parivāretvā nisīdiṃsu. Rājā anugacchanto galappamāṇaṃ udakaṃ otaritvā ‘‘yāva, bhante, bhagavā āgacchati, tāvāhaṃ idheva gaṅgātīre vasissāmī’’ti vatvā nāvaṃ uyyojetvā nivatti. Satthā yojanamattaṃ addhānaṃ gaṅgāya gantvā vesālikānaṃ sīmaṃ pāpuṇi.

लिच्छवीराजानो सत्थारं पच्‍चुग्गन्त्वा गलप्पमाणं उदकं ओतरित्वा नावं तीरं उपनेत्वा सत्थारं नावातो ओतारयिंसु। सत्थारा ओतरित्वा तीरे अक्‍कन्तमत्तेयेव महामेघो उट्ठहित्वा पोक्खरवस्सं वस्सि। सब्बत्थ जण्णुप्पमाणऊरुप्पमाणकटिप्पमाणादीनि उदकानि सन्दन्तानि सब्बकुणपानि गङ्गं पवेसयिंसु, परिसुद्धो भूमिभागो अहोसि। लिच्छवीराजानो सत्थारं योजने योजने वसापेत्वा महादानं दत्वा दिगुणं पूजं करोन्ता तीहि दिवसेहि वेसालिं नयिंसु। सक्‍को देवराजा देवगणपरिवुतो आगमासि, महेसक्खानं देवानं सन्‍निपातेन अमनुस्सा येभुय्येन पलायिंसु। सत्था सायं नगरद्वारे ठत्वा आनन्दत्थेरं आमन्तेसि – ‘‘इमं, आनन्द, रतनसुत्तं उग्गण्हित्वा लिच्छवीकुमारेहि सद्धिं विचरन्तो वेसालिया तिण्णं पाकारानं अन्तरे परित्तं करोही’’ति।

Licchavīrājāno satthāraṃ paccuggantvā galappamāṇaṃ udakaṃ otaritvā nāvaṃ tīraṃ upanetvā satthāraṃ nāvāto otārayiṃsu. Satthārā otaritvā tīre akkantamatteyeva mahāmegho uṭṭhahitvā pokkharavassaṃ vassi. Sabbattha jaṇṇuppamāṇaūruppamāṇakaṭippamāṇādīni udakāni sandantāni sabbakuṇapāni gaṅgaṃ pavesayiṃsu, parisuddho bhūmibhāgo ahosi. Licchavīrājāno satthāraṃ yojane yojane vasāpetvā mahādānaṃ datvā diguṇaṃ pūjaṃ karontā tīhi divasehi vesāliṃ nayiṃsu. Sakko devarājā devagaṇaparivuto āgamāsi, mahesakkhānaṃ devānaṃ sannipātena amanussā yebhuyyena palāyiṃsu. Satthā sāyaṃ nagaradvāre ṭhatvā ānandattheraṃ āmantesi – ‘‘imaṃ, ānanda, ratanasuttaṃ uggaṇhitvā licchavīkumārehi saddhiṃ vicaranto vesāliyā tiṇṇaṃ pākārānaṃ antare parittaṃ karohī’’ti.

थेरो सत्थारा दिन्‍नं रतनसुत्तं उग्गण्हित्वा सत्थु सेलमयपत्तेन उदकं आदाय नगरद्वारे ठितो पणिधानतो पट्ठाय तथागतस्स दस पारमियो दस उपपारमियो दस परमत्थपारमियोति समतिंस पारमियो पञ्‍च महापरिच्‍चागे लोकत्थचरिया ञातत्थचरिया बुद्धत्थचरियाति तिस्सो चरियायो पच्छिमभवे गब्भवोक्‍कन्तिं जातिं अभिनिक्खमनं पधानचरियं बोधिपल्‍लङ्के मारविजयं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणपटिवेधं धम्मचक्‍कपवत्तनं नवलोकुत्तरधम्मेति सब्बेपिमे बुद्धगुणे आवज्‍जेत्वा नगरं पविसित्वा तियामरत्तिं तीसु पाकारन्तरेसु परित्तं करोन्तो विचरि। तेन ‘‘यंकिञ्‍ची’’ति वुत्तमत्तेयेव उद्धं खित्तउदकं अमनुस्सानं उपरि पति। ‘‘यानीध भूतानी’’ति गाथाकथनतो पट्ठाय रजतवटंसका विय उदकबिन्दूनि आकासेन गन्त्वा गिलानमनुस्सानं उपरि पतिंसु। तावदेव वूपसन्तरोगा मनुस्सा उट्ठायुट्ठाय थेरं परिवारेसुं । ‘‘यंकिञ्‍ची’’ति वुत्तपदतो पट्ठाय पन उदकफुसितेहि फुट्ठफुट्ठा सब्बे अपलायन्ता सङ्कारकूटभित्तिपदेसादिनिस्सिता अमनुस्सा तेन तेन द्वारेन पलायिंसु। द्वारानि अनोकासानि अहेसुं। ते ओकासं अलभन्ता पाकारं भिन्दित्वापि पलायिंसु।

Thero satthārā dinnaṃ ratanasuttaṃ uggaṇhitvā satthu selamayapattena udakaṃ ādāya nagaradvāre ṭhito paṇidhānato paṭṭhāya tathāgatassa dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo pañca mahāpariccāge lokatthacariyā ñātatthacariyā buddhatthacariyāti tisso cariyāyo pacchimabhave gabbhavokkantiṃ jātiṃ abhinikkhamanaṃ padhānacariyaṃ bodhipallaṅke māravijayaṃ sabbaññutaññāṇapaṭivedhaṃ dhammacakkapavattanaṃ navalokuttaradhammeti sabbepime buddhaguṇe āvajjetvā nagaraṃ pavisitvā tiyāmarattiṃ tīsu pākārantaresu parittaṃ karonto vicari. Tena ‘‘yaṃkiñcī’’ti vuttamatteyeva uddhaṃ khittaudakaṃ amanussānaṃ upari pati. ‘‘Yānīdha bhūtānī’’ti gāthākathanato paṭṭhāya rajatavaṭaṃsakā viya udakabindūni ākāsena gantvā gilānamanussānaṃ upari patiṃsu. Tāvadeva vūpasantarogā manussā uṭṭhāyuṭṭhāya theraṃ parivāresuṃ . ‘‘Yaṃkiñcī’’ti vuttapadato paṭṭhāya pana udakaphusitehi phuṭṭhaphuṭṭhā sabbe apalāyantā saṅkārakūṭabhittipadesādinissitā amanussā tena tena dvārena palāyiṃsu. Dvārāni anokāsāni ahesuṃ. Te okāsaṃ alabhantā pākāraṃ bhinditvāpi palāyiṃsu.

महाजनो नगरमज्झे सन्थागारं सब्बगन्धेहि उपलिम्पेत्वा उपरि सुवण्णतारकादिविचित्तं वितानं बन्धित्वा बुद्धासनं पञ्‍ञापेत्वा सत्थारं आनेसि। सत्था पञ्‍ञत्ते आसने निसीदि। भिक्खुसङ्घोपि लिच्छवीगणोपि सत्थारं परिवारेत्वा निसीदि। सक्‍को देवराजा देवगणपरिवुतो पतिरूपे ओकासे अट्ठासि। थेरोपि सकलनगरं अनुविचरित्वा वूपसन्तरोगेन महाजनेन सद्धिं आगन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा निसीदि। सत्था परिसं ओलोकेत्वा तदेव रतनसुत्तं अभासि। देसनावसाने चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। एवं पुनदिवसेपीति सत्ताहं तदेव रतनसुत्तं देसेत्वा सब्बभयानं वूपसन्तभावं ञत्वा लिच्छवीगणं आमन्तेत्वा वेसालितो निक्खमि। लिच्छवीराजानो दिगुणं सक्‍कारं करोन्ता पुन तीहि दिवसेहि सत्थारं गङ्गातीरं नयिंसु।

Mahājano nagaramajjhe santhāgāraṃ sabbagandhehi upalimpetvā upari suvaṇṇatārakādivicittaṃ vitānaṃ bandhitvā buddhāsanaṃ paññāpetvā satthāraṃ ānesi. Satthā paññatte āsane nisīdi. Bhikkhusaṅghopi licchavīgaṇopi satthāraṃ parivāretvā nisīdi. Sakko devarājā devagaṇaparivuto patirūpe okāse aṭṭhāsi. Theropi sakalanagaraṃ anuvicaritvā vūpasantarogena mahājanena saddhiṃ āgantvā satthāraṃ vanditvā nisīdi. Satthā parisaṃ oloketvā tadeva ratanasuttaṃ abhāsi. Desanāvasāne caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Evaṃ punadivasepīti sattāhaṃ tadeva ratanasuttaṃ desetvā sabbabhayānaṃ vūpasantabhāvaṃ ñatvā licchavīgaṇaṃ āmantetvā vesālito nikkhami. Licchavīrājāno diguṇaṃ sakkāraṃ karontā puna tīhi divasehi satthāraṃ gaṅgātīraṃ nayiṃsu.

गङ्गाय निब्बत्तनागराजानो चिन्तेसुं – ‘‘मनुस्सा तथागतस्स सक्‍कारं करोन्ति, मयं किं न करोमा’’ति। ते सुवण्णरजतमणिमया नावायो मापेत्वा सुवण्णरजतमणिमये पल्‍लङ्के पञ्‍ञापेत्वा पञ्‍चवण्णपदुमसञ्छन्‍नं उदकं करित्वा, ‘‘भन्ते, अम्हाकम्पि अनुग्गहं करोथा’’ति अत्तनो अत्तनो नावं अभिरुहणत्थाय सत्थारं याचिंसु। ‘‘मनुस्सा च नागा च तथागतस्स पूजं करोन्ति, मयं पन किं न करोमा’’ति भूमट्ठकदेवेपि आदिं कत्वा याव अकनिट्ठब्रह्मलोका सब्बे देवा सक्‍कारं करिंसु। तत्थ नागा योजनिकानि छत्तातिछत्तानि उक्खिपिंसु। एवं हेट्ठा नागा भूमितले रुक्खगच्छपब्बतादीसु भूमट्ठका देवता, अन्तलिक्खे आकासट्ठदेवाति नागभवनं आदिं कत्वा चक्‍कवाळपरियन्तेन याव ब्रह्मलोका छत्तातिछत्तानि उस्सापितानि अहेसुं। छत्तन्तरेसु धजा, धजन्तरेसु पटाका, तेसं अन्तरन्तरा पुप्फदामवासचुण्णधुमादीहि सक्‍कारो अहोसि। सब्बलङ्कारपटिमण्डिता देवपुत्ता छणवेसं गहेत्वा उग्घोसयमाना आकासे विचरिंसु। तयो एव किर समागमा महन्ता अहेसुं – यमकपाटिहारियसमागमो देवोरोहणसमागमो अयं गङ्गोरोहणसमागमोति।

Gaṅgāya nibbattanāgarājāno cintesuṃ – ‘‘manussā tathāgatassa sakkāraṃ karonti, mayaṃ kiṃ na karomā’’ti. Te suvaṇṇarajatamaṇimayā nāvāyo māpetvā suvaṇṇarajatamaṇimaye pallaṅke paññāpetvā pañcavaṇṇapadumasañchannaṃ udakaṃ karitvā, ‘‘bhante, amhākampi anuggahaṃ karothā’’ti attano attano nāvaṃ abhiruhaṇatthāya satthāraṃ yāciṃsu. ‘‘Manussā ca nāgā ca tathāgatassa pūjaṃ karonti, mayaṃ pana kiṃ na karomā’’ti bhūmaṭṭhakadevepi ādiṃ katvā yāva akaniṭṭhabrahmalokā sabbe devā sakkāraṃ kariṃsu. Tattha nāgā yojanikāni chattātichattāni ukkhipiṃsu. Evaṃ heṭṭhā nāgā bhūmitale rukkhagacchapabbatādīsu bhūmaṭṭhakā devatā, antalikkhe ākāsaṭṭhadevāti nāgabhavanaṃ ādiṃ katvā cakkavāḷapariyantena yāva brahmalokā chattātichattāni ussāpitāni ahesuṃ. Chattantaresu dhajā, dhajantaresu paṭākā, tesaṃ antarantarā pupphadāmavāsacuṇṇadhumādīhi sakkāro ahosi. Sabbalaṅkārapaṭimaṇḍitā devaputtā chaṇavesaṃ gahetvā ugghosayamānā ākāse vicariṃsu. Tayo eva kira samāgamā mahantā ahesuṃ – yamakapāṭihāriyasamāgamo devorohaṇasamāgamo ayaṃ gaṅgorohaṇasamāgamoti.

परतीरे बिम्बिसारोपि लिच्छवीहि कतसक्‍कारतो दिगुणं सक्‍कारं सज्‍जेत्वा भगवतो आगमनं उदिक्खमानो अट्ठासि। सत्था गङ्गाय उभोसु पस्सेसु राजूनं महन्तं परिच्‍चागं ओलोकेत्वा नागादीनञ्‍च अज्झासयं विदित्वा एकेकाय नावाय पञ्‍चपञ्‍चभिक्खुसतपरिवारं एकेकं निम्मितबुद्धं मापेसि। सो एकेकस्स सेतच्छत्तस्स चेव कप्परुक्खस्स च पुप्फदामस्स च हेट्ठा नागगणपरिवुतो निसिन्‍नो होति। भूमट्ठकदेवतादीसुपि एकेकस्मिं ओकासे सपरिवारं एकेकं निम्मितबुद्धं मापेसि। एवं सकलचक्‍कवाळगब्भे एकालङ्कारे एकुस्सवे एकछणेयेव च जाते सत्था नागानमनुग्गहं करोन्तो एकं रतननावं अभिरुहि। भिक्खूसुपि एकेको एकेकमेव अभिरुहि। नागराजानो बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं नागभवनं पवेसेत्वा सब्बरत्तिं सत्थु सन्तिके धम्मकथं सुत्वा दुतियदिवसे दिब्बेन खादनीयेन भोजनीयेन बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं परिविसिंसु। सत्था अनुमोदनं कत्वा नागभवना निक्खमित्वा सकलचक्‍कवाळदेवताहि पूजियमानो पञ्‍चहि नावासतेहि गङ्गानदिं अतिक्‍कमि।

Paratīre bimbisāropi licchavīhi katasakkārato diguṇaṃ sakkāraṃ sajjetvā bhagavato āgamanaṃ udikkhamāno aṭṭhāsi. Satthā gaṅgāya ubhosu passesu rājūnaṃ mahantaṃ pariccāgaṃ oloketvā nāgādīnañca ajjhāsayaṃ viditvā ekekāya nāvāya pañcapañcabhikkhusataparivāraṃ ekekaṃ nimmitabuddhaṃ māpesi. So ekekassa setacchattassa ceva kapparukkhassa ca pupphadāmassa ca heṭṭhā nāgagaṇaparivuto nisinno hoti. Bhūmaṭṭhakadevatādīsupi ekekasmiṃ okāse saparivāraṃ ekekaṃ nimmitabuddhaṃ māpesi. Evaṃ sakalacakkavāḷagabbhe ekālaṅkāre ekussave ekachaṇeyeva ca jāte satthā nāgānamanuggahaṃ karonto ekaṃ ratananāvaṃ abhiruhi. Bhikkhūsupi ekeko ekekameva abhiruhi. Nāgarājāno buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nāgabhavanaṃ pavesetvā sabbarattiṃ satthu santike dhammakathaṃ sutvā dutiyadivase dibbena khādanīyena bhojanīyena buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ parivisiṃsu. Satthā anumodanaṃ katvā nāgabhavanā nikkhamitvā sakalacakkavāḷadevatāhi pūjiyamāno pañcahi nāvāsatehi gaṅgānadiṃ atikkami.

राजा पच्‍चुग्गन्त्वा सत्थारं नावातो ओतारेत्वा आगमनकाले लिच्छवीति कतसक्‍कारतो दिगुणं सक्‍कारं कत्वा पुरिमनयेनेव पञ्‍चहि दिवसेहि राजगहं अभिनेसि। दुतियदिवसे भिक्खू पिण्डपातपटिक्‍कन्ता सायन्हसमये धम्मसभायं सन्‍निसिन्‍ना कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘अहो बुद्धानं महानुभावो, अहो सत्थरि देवमनुस्सानं पसादो, गङ्गाय नाम ओरतो च पारतो च अट्ठयोजने मग्गे बुद्धगतेन पसादेन राजूहि समतलं भूमिं कत्वा वालुका ओकिण्णा, जण्णुमत्तेन ओधिना नानावण्णानि पुप्फानि सन्थतानि, गङ्गाय उदकं नागानुभावेन पञ्‍चवण्णेहि पदुमेहि सञ्छन्‍नं, याव अकनिट्ठभवना छत्तातिछत्तानि उस्सापितानि, सकलचक्‍कवाळगब्भं एकालङ्कारं एकुस्सवं विय जात’’न्ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्‍निसिन्‍ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, एस पूजासक्‍कारो मय्हं बुद्धानुभावेन निब्बत्तो, न नागदेवब्रह्मानुभावेन। अतीते पन अप्पमत्तकपरिच्‍चागानुभावेन निब्बत्तो’’ति वत्वा भिक्खूहि याचितो अतीतं आहरि।

Rājā paccuggantvā satthāraṃ nāvāto otāretvā āgamanakāle licchavīti katasakkārato diguṇaṃ sakkāraṃ katvā purimanayeneva pañcahi divasehi rājagahaṃ abhinesi. Dutiyadivase bhikkhū piṇḍapātapaṭikkantā sāyanhasamaye dhammasabhāyaṃ sannisinnā kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘aho buddhānaṃ mahānubhāvo, aho satthari devamanussānaṃ pasādo, gaṅgāya nāma orato ca pārato ca aṭṭhayojane magge buddhagatena pasādena rājūhi samatalaṃ bhūmiṃ katvā vālukā okiṇṇā, jaṇṇumattena odhinā nānāvaṇṇāni pupphāni santhatāni, gaṅgāya udakaṃ nāgānubhāvena pañcavaṇṇehi padumehi sañchannaṃ, yāva akaniṭṭhabhavanā chattātichattāni ussāpitāni, sakalacakkavāḷagabbhaṃ ekālaṅkāraṃ ekussavaṃ viya jāta’’nti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, esa pūjāsakkāro mayhaṃ buddhānubhāvena nibbatto, na nāgadevabrahmānubhāvena. Atīte pana appamattakapariccāgānubhāvena nibbatto’’ti vatvā bhikkhūhi yācito atītaṃ āhari.

अतीते तक्‍कसिलायं सङ्खो नाम ब्राह्मणो अहोसि। तस्स पुत्तो सुसीमो नाम माणवो सोळसवस्सुद्देसिको एकदिवसं पितरं उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘इच्छामहं, तात, बाराणसिं गन्त्वा मन्ते अज्झायितु’’न्ति। अथ नं पिता आह – ‘‘तेन हि, तात, असुको नाम ब्राह्मणो मम सहायको, तस्स सन्तिकं गन्त्वा अधीयस्सू’’ति। सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा अनुपुब्बेन बाराणसिं गन्त्वा तं ब्राह्मणं उपसङ्कमित्वा पितरा पहितभावमाचिक्खि। अथ नं सो ‘‘सहायकस्स मे पुत्तो’’ति सम्पटिच्छित्वा पटिपस्सद्धदरथं भद्दकेन दिवसेन मन्ते वाचेतुमारभि। सो लहुञ्‍च गण्हन्तो बहुञ्‍च गण्हन्तो अत्तनो उग्गहितुग्गहितं सुवण्णभाजने पक्खित्तसीहतेलमिव अविनस्समानं धारेन्तो न चिरस्सेव आचरियस्स सम्मुखतो उग्गण्हितब्बं सब्बं उग्गण्हित्वा सज्झायं करोन्तो अत्तनो उग्गहितसिप्पस्स आदिमज्झमेव पस्सति, नो परियोसानं।

Atīte takkasilāyaṃ saṅkho nāma brāhmaṇo ahosi. Tassa putto susīmo nāma māṇavo soḷasavassuddesiko ekadivasaṃ pitaraṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘icchāmahaṃ, tāta, bārāṇasiṃ gantvā mante ajjhāyitu’’nti. Atha naṃ pitā āha – ‘‘tena hi, tāta, asuko nāma brāhmaṇo mama sahāyako, tassa santikaṃ gantvā adhīyassū’’ti. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā anupubbena bārāṇasiṃ gantvā taṃ brāhmaṇaṃ upasaṅkamitvā pitarā pahitabhāvamācikkhi. Atha naṃ so ‘‘sahāyakassa me putto’’ti sampaṭicchitvā paṭipassaddhadarathaṃ bhaddakena divasena mante vācetumārabhi. So lahuñca gaṇhanto bahuñca gaṇhanto attano uggahituggahitaṃ suvaṇṇabhājane pakkhittasīhatelamiva avinassamānaṃ dhārento na cirasseva ācariyassa sammukhato uggaṇhitabbaṃ sabbaṃ uggaṇhitvā sajjhāyaṃ karonto attano uggahitasippassa ādimajjhameva passati, no pariyosānaṃ.

सो आचरियं उपसङ्कमित्वा ‘‘अहं इमस्स सिप्पस्स आदिमज्झमेव पस्सामि, नो परियोसान’’न्ति वत्वा आचरियेन ‘‘अहम्पि, तात, न पस्सामी’’ति वुत्ते ‘‘अथ को, आचरिय, परियोसानं जानाती’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमे, तात, इसयो इसिपतने विहरन्ति, ते जानेय्युं, तेसं सन्तिकं उपसङ्कमित्वा पुच्छस्सू’’ति आचरियेन वुत्ते पच्‍चेकबुद्धे उपसङ्कमित्वा पुच्छि – ‘‘तुम्हे किर परियोसानं जानाथा’’ति? ‘‘आम, जानामा’’ति। ‘‘तेन हि मे आचिक्खथा’’ति? ‘‘न मयं अपब्बजितस्स आचिक्खाम। सचे ते परियोसानेनत्थो , पब्बजस्सू’’ति । सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तेसं सन्तिके पब्बजि। अथस्स ते ‘‘इदं ताव सिक्खस्सू’’ति वत्वा ‘‘एवं ते निवासेतब्बं, एवं पारुपितब्ब’’न्तिआदिना नयेन आभिसमाचारिकं आचिक्खिंसु। सो तत्थ सिक्खन्तो उपनिस्सयसम्पन्‍नत्ता नचिरस्सेव पच्‍चेकसम्बोधिं अभिसम्बुज्झित्वा सकलबाराणसिनगरे गगनतले पुण्णचन्दो विय पाकटो लाभग्गयसग्गप्पत्तो अहोसि, सो अप्पायुकसंवत्तनिकस्स कम्मस्स कतत्ता न चिरस्सेव परिनिब्बायि। अथस्स पच्‍चेकबुद्धा च महाजनो च सरीरकिच्‍चं कत्वा धातुयो च गहेत्वा नगरद्वारे थूपं कारेसुं।

So ācariyaṃ upasaṅkamitvā ‘‘ahaṃ imassa sippassa ādimajjhameva passāmi, no pariyosāna’’nti vatvā ācariyena ‘‘ahampi, tāta, na passāmī’’ti vutte ‘‘atha ko, ācariya, pariyosānaṃ jānātī’’ti pucchitvā ‘‘ime, tāta, isayo isipatane viharanti, te jāneyyuṃ, tesaṃ santikaṃ upasaṅkamitvā pucchassū’’ti ācariyena vutte paccekabuddhe upasaṅkamitvā pucchi – ‘‘tumhe kira pariyosānaṃ jānāthā’’ti? ‘‘Āma, jānāmā’’ti. ‘‘Tena hi me ācikkhathā’’ti? ‘‘Na mayaṃ apabbajitassa ācikkhāma. Sace te pariyosānenattho , pabbajassū’’ti . So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tesaṃ santike pabbaji. Athassa te ‘‘idaṃ tāva sikkhassū’’ti vatvā ‘‘evaṃ te nivāsetabbaṃ, evaṃ pārupitabba’’ntiādinā nayena ābhisamācārikaṃ ācikkhiṃsu. So tattha sikkhanto upanissayasampannattā nacirasseva paccekasambodhiṃ abhisambujjhitvā sakalabārāṇasinagare gaganatale puṇṇacando viya pākaṭo lābhaggayasaggappatto ahosi, so appāyukasaṃvattanikassa kammassa katattā na cirasseva parinibbāyi. Athassa paccekabuddhā ca mahājano ca sarīrakiccaṃ katvā dhātuyo ca gahetvā nagaradvāre thūpaṃ kāresuṃ.

सङ्खोपि ब्राह्मणो ‘‘पुत्तो मे चिरं गतो, पवत्तिमस्स जानिस्सामी’’ति तं दट्ठुकामो तक्‍कसिलातो निक्खमित्वा अनुपुब्बेन बाराणसिं पत्वा महाजनकायं सन्‍निपतितं दिस्वा ‘‘अद्धा इमेसु एकोपि मे पुत्तस्स पवत्तिं जानिस्सती’’ति उपसङ्कमित्वा पुच्छि – ‘‘सुसीमो नाम माणवो इधागमि, अपि नु खो तस्स पवत्तिं जानाथा’’ति? ‘‘आम, ब्राह्मण, जानाम, असुकस्स ब्राह्मणस्स सन्तिके तयो वेदे सज्झायित्वा पब्बजित्वा पच्‍चेकसम्बोधिं सच्छिकत्वा परिनिब्बुतो, अयमस्स थूपो पतिट्ठापितो’’ति। सो भूमिं हत्थेन पहरित्वा रोदित्वा कन्दित्वा तं चेतियङ्गणं गन्त्वा तिणानि उद्धरित्वा उत्तरसाटकेन वालुकं आहरित्वा चेतियङ्गणे आकिरित्वा कमण्डलुतो उदकेन परिप्फोसित्वा वनपुप्फेहि पूजं कत्वा साटकेन पटाकं आरोपेत्वा थूपस्स उपरि अत्तनो छत्तकं बन्धित्वा पक्‍कामि।

Saṅkhopi brāhmaṇo ‘‘putto me ciraṃ gato, pavattimassa jānissāmī’’ti taṃ daṭṭhukāmo takkasilāto nikkhamitvā anupubbena bārāṇasiṃ patvā mahājanakāyaṃ sannipatitaṃ disvā ‘‘addhā imesu ekopi me puttassa pavattiṃ jānissatī’’ti upasaṅkamitvā pucchi – ‘‘susīmo nāma māṇavo idhāgami, api nu kho tassa pavattiṃ jānāthā’’ti? ‘‘Āma, brāhmaṇa, jānāma, asukassa brāhmaṇassa santike tayo vede sajjhāyitvā pabbajitvā paccekasambodhiṃ sacchikatvā parinibbuto, ayamassa thūpo patiṭṭhāpito’’ti. So bhūmiṃ hatthena paharitvā roditvā kanditvā taṃ cetiyaṅgaṇaṃ gantvā tiṇāni uddharitvā uttarasāṭakena vālukaṃ āharitvā cetiyaṅgaṇe ākiritvā kamaṇḍaluto udakena paripphositvā vanapupphehi pūjaṃ katvā sāṭakena paṭākaṃ āropetvā thūpassa upari attano chattakaṃ bandhitvā pakkāmi.

सत्था इदं अतीतं आहरित्वा ‘‘तदा, भिक्खवे, अहं सङ्खो ब्राह्मणो अहोसिं। मया सुसीमस्स पच्‍चेकबुद्धस्स चेतियङ्गणे तिणानि उद्धटानि, तस्स मे कम्मस्स निस्सन्देन अट्ठयोजनमग्गं विहतखाणुककण्टकं कत्वा सुद्धं समतलं करिंसु। मया तत्थ वालुका ओकिण्णा, तस्स मे निस्सन्देन अट्ठयोजनमग्गे वालुकं ओकिरिंसु। मया तत्थ वनकुसुमेहि पूजा कता, तस्स मे निस्सन्देन अट्ठयोजनमग्गे नानावण्णानि पुप्फानि ओकिण्णानि, एकयोजनट्ठाने गङ्गाय उदकं पञ्‍चवण्णेहि पदुमेहि सञ्छन्‍नं। मया तत्थ कमण्डलुउदकेन भूमि परिप्फोसिता, तस्स मे निस्सन्देन वेसालियं पोक्खरवस्सं वस्सि। मया तत्थ पटाका, आरोपिता, छत्तकञ्‍च बद्धं, तस्स मे निस्सन्देन याव अकनिट्ठभवना धजपटाकछत्तातिछत्तादीहि सकलचक्‍कवाळगब्भं एकुस्सवं विय जातं। इति खो, भिक्खवे, एस पूजासक्‍कारो मय्हं नेव बुद्धानुभावेन निब्बत्तो, न नागदेवब्रह्मानुभावेन, अतीते पन अप्पमत्तकपरिच्‍चागानुभावेना’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –

Satthā idaṃ atītaṃ āharitvā ‘‘tadā, bhikkhave, ahaṃ saṅkho brāhmaṇo ahosiṃ. Mayā susīmassa paccekabuddhassa cetiyaṅgaṇe tiṇāni uddhaṭāni, tassa me kammassa nissandena aṭṭhayojanamaggaṃ vihatakhāṇukakaṇṭakaṃ katvā suddhaṃ samatalaṃ kariṃsu. Mayā tattha vālukā okiṇṇā, tassa me nissandena aṭṭhayojanamagge vālukaṃ okiriṃsu. Mayā tattha vanakusumehi pūjā katā, tassa me nissandena aṭṭhayojanamagge nānāvaṇṇāni pupphāni okiṇṇāni, ekayojanaṭṭhāne gaṅgāya udakaṃ pañcavaṇṇehi padumehi sañchannaṃ. Mayā tattha kamaṇḍaluudakena bhūmi paripphositā, tassa me nissandena vesāliyaṃ pokkharavassaṃ vassi. Mayā tattha paṭākā, āropitā, chattakañca baddhaṃ, tassa me nissandena yāva akaniṭṭhabhavanā dhajapaṭākachattātichattādīhi sakalacakkavāḷagabbhaṃ ekussavaṃ viya jātaṃ. Iti kho, bhikkhave, esa pūjāsakkāro mayhaṃ neva buddhānubhāvena nibbatto, na nāgadevabrahmānubhāvena, atīte pana appamattakapariccāgānubhāvenā’’ti vatvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

२९०.

290.

‘‘मत्तासुखपरिच्‍चागा , पस्से चे विपुलं सुखं।

‘‘Mattāsukhapariccāgā , passe ce vipulaṃ sukhaṃ;

चजे मत्तासुखं धीरो, सम्पस्सं विपुलं सुख’’न्ति॥

Caje mattāsukhaṃ dhīro, sampassaṃ vipulaṃ sukha’’nti.

तत्थ मत्तासुखपरिच्‍चागाति मत्तासुखन्ति पमाणयुत्तकं परित्तसुखं वुच्‍चति, तस्स परिच्‍चागेन। विपुलं सुखन्ति उळारं सुखं निब्बानसुखं वुच्‍चति, तं चे पस्सेय्याति अत्थो। इदं वुत्तं होति – एकञ्हि भोजनपातिं सज्‍जापेत्वा भुञ्‍जन्तस्स मत्तासुखं नाम उप्पज्‍जति, तं पन परिच्‍चजित्वा उपोसथं वा करोन्तस्स दानं वा ददन्तस्स विपुलं उळारं निब्बानसुखं नाम निब्बत्तति। तस्मा सचे एवं तस्स मत्तासुखस्स परिच्‍चागा विपुलं सुखं पस्सति, अथेतं विपुलं सुखं सम्मा पस्सन्तो पण्डितो तं मत्तासुखं चजेय्याति।

Tattha mattāsukhapariccāgāti mattāsukhanti pamāṇayuttakaṃ parittasukhaṃ vuccati, tassa pariccāgena. Vipulaṃ sukhanti uḷāraṃ sukhaṃ nibbānasukhaṃ vuccati, taṃ ce passeyyāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – ekañhi bhojanapātiṃ sajjāpetvā bhuñjantassa mattāsukhaṃ nāma uppajjati, taṃ pana pariccajitvā uposathaṃ vā karontassa dānaṃ vā dadantassa vipulaṃ uḷāraṃ nibbānasukhaṃ nāma nibbattati. Tasmā sace evaṃ tassa mattāsukhassa pariccāgā vipulaṃ sukhaṃ passati, athetaṃ vipulaṃ sukhaṃ sammā passanto paṇḍito taṃ mattāsukhaṃ cajeyyāti.

देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।

Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

अत्तनोपुब्बकम्मवत्थु पठमं।

Attanopubbakammavatthu paṭhamaṃ.

२. कुक्‍कुटअण्डखादिकावत्थु

2. Kukkuṭaaṇḍakhādikāvatthu

परदुक्खूपधानेनाति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं कुक्‍कुटअण्डखादिकं आरब्भ कथेसि।

Paradukkhūpadhānenāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ kukkuṭaaṇḍakhādikaṃ ārabbha kathesi.

सावत्थिया किर अविदूरे पण्डुरं नाम एको गामो, तत्थेको केवट्टो वसति। सो सावत्थिं गच्छन्तो अचिरवतियं कच्छपअण्डानि दिस्वा तानि आदाय सावत्थिं गन्त्वा एकस्मिं गेहे पचापेत्वा खादन्तो तस्मिं गेहे कुमारिकायपि एकं अण्डं अदासि। सा तं खादित्वा ततो पट्ठाय अञ्‍ञं खादनीयं नाम न इच्छि। अथस्सा माता कुक्‍कुटिया विजातट्ठानतो एकं अण्डं गहेत्वा अदासि। सा तं खादित्वा रसतण्हाय बद्धा ततो पट्ठाय सयमेव कुक्‍कुटिया अण्डानि गहेत्वा खादति। कुक्‍कुटी विजातविजातकाले तं अत्तनो अण्डानि गहेत्वा खादन्तिं दिस्वा ताय उपद्दुता आघातं बन्धित्वा ‘‘इतो दानि चुता यक्खिनी हुत्वा तव जातदारके खादितुं समत्था हुत्वा निब्बत्तेय्य’’न्ति पत्थनं पट्ठपेत्वा कालं कत्वा तस्मिंयेव गेहे मज्‍जारी हुत्वा निब्बत्ति। इतरापि कालं कत्वा तत्थेव कुक्‍कुटी हुत्वा निब्बत्ति। कुक्‍कुटी अण्डानि विजायि, मज्‍जारी आगन्त्वा तानि खादित्वा दुतियम्पि ततियम्पि खादियेव। कुक्‍कुटी ‘‘तयो वारे मम अण्डानि खादित्वा इदानि मम्पि खादितुकामासि , इतो चुता सपुत्तकं तं खादितुं लभेय्य’’न्ति पत्थनं कत्वा ततो चुता दीपिनी हुत्वा निब्बत्ति। इतरापि कालं कत्वा मिगी हुत्वा निब्बत्ति। तस्सा विजातकाले दीपिनी आगन्त्वा तं सद्धिं पुत्तेहि खादि। एवं खादन्ता पञ्‍चसु अत्तभावसतेसु अञ्‍ञमञ्‍ञस्स दुक्खं उप्पादेत्वा अवसाने एका यक्खिनी हुत्वा निब्बत्ति, एका सावत्थियं कुलधीता हुत्वा निब्बत्ति। इतो परं ‘‘न हि वेरेन वेरानी’’ति (ध॰ प॰ ५) गाथाय वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। इध पन सत्था ‘‘वेरञ्हि अवेरेन उपसम्मति, नो वेरेना’’ति वत्वा उभिन्‍नम्पि धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –

Sāvatthiyā kira avidūre paṇḍuraṃ nāma eko gāmo, tattheko kevaṭṭo vasati. So sāvatthiṃ gacchanto aciravatiyaṃ kacchapaaṇḍāni disvā tāni ādāya sāvatthiṃ gantvā ekasmiṃ gehe pacāpetvā khādanto tasmiṃ gehe kumārikāyapi ekaṃ aṇḍaṃ adāsi. Sā taṃ khāditvā tato paṭṭhāya aññaṃ khādanīyaṃ nāma na icchi. Athassā mātā kukkuṭiyā vijātaṭṭhānato ekaṃ aṇḍaṃ gahetvā adāsi. Sā taṃ khāditvā rasataṇhāya baddhā tato paṭṭhāya sayameva kukkuṭiyā aṇḍāni gahetvā khādati. Kukkuṭī vijātavijātakāle taṃ attano aṇḍāni gahetvā khādantiṃ disvā tāya upaddutā āghātaṃ bandhitvā ‘‘ito dāni cutā yakkhinī hutvā tava jātadārake khādituṃ samatthā hutvā nibbatteyya’’nti patthanaṃ paṭṭhapetvā kālaṃ katvā tasmiṃyeva gehe majjārī hutvā nibbatti. Itarāpi kālaṃ katvā tattheva kukkuṭī hutvā nibbatti. Kukkuṭī aṇḍāni vijāyi, majjārī āgantvā tāni khāditvā dutiyampi tatiyampi khādiyeva. Kukkuṭī ‘‘tayo vāre mama aṇḍāni khāditvā idāni mampi khāditukāmāsi , ito cutā saputtakaṃ taṃ khādituṃ labheyya’’nti patthanaṃ katvā tato cutā dīpinī hutvā nibbatti. Itarāpi kālaṃ katvā migī hutvā nibbatti. Tassā vijātakāle dīpinī āgantvā taṃ saddhiṃ puttehi khādi. Evaṃ khādantā pañcasu attabhāvasatesu aññamaññassa dukkhaṃ uppādetvā avasāne ekā yakkhinī hutvā nibbatti, ekā sāvatthiyaṃ kuladhītā hutvā nibbatti. Ito paraṃ ‘‘na hi verena verānī’’ti (dha. pa. 5) gāthāya vuttanayeneva veditabbaṃ. Idha pana satthā ‘‘verañhi averena upasammati, no verenā’’ti vatvā ubhinnampi dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

२९१.

291.

‘‘परदुक्खूपधानेन, अत्तनो सुखमिच्छति।

‘‘Paradukkhūpadhānena, attano sukhamicchati;

वेरसंसग्गसंसट्ठो, वेरा सो न परिमुच्‍चती’’ति॥

Verasaṃsaggasaṃsaṭṭho, verā so na parimuccatī’’ti.

तत्थ परदुक्खूपधानेनाति परस्मिं दुक्खूपधानेन, परस्स दुक्खुप्पादनेनाति अत्थो। वेरसंसग्गसंसट्ठोति यो पुग्गलो अक्‍कोसनपच्‍चक्‍कोसनपहरणपटिहरणादीनं वसेन अञ्‍ञमञ्‍ञं कतेन वेरसंसग्गेन संसट्ठो। वेरा सो न परिमुच्‍चतीति निच्‍चकालं वेरवसेन दुक्खमेव पापुणातीति अत्थो।

Tattha paradukkhūpadhānenāti parasmiṃ dukkhūpadhānena, parassa dukkhuppādanenāti attho. Verasaṃsaggasaṃsaṭṭhoti yo puggalo akkosanapaccakkosanapaharaṇapaṭiharaṇādīnaṃ vasena aññamaññaṃ katena verasaṃsaggena saṃsaṭṭho. Verā so na parimuccatīti niccakālaṃ veravasena dukkhameva pāpuṇātīti attho.

देसनावसाने यक्खिनी सरणेसु पतिट्ठाय पञ्‍च सीलानि समादियित्वा वेरतो मुच्‍चि, इतरापि सोतापत्तिफले पतिट्ठहि, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।

Desanāvasāne yakkhinī saraṇesu patiṭṭhāya pañca sīlāni samādiyitvā verato mucci, itarāpi sotāpattiphale patiṭṭhahi, sampattānampi sātthikā dhammadesanā ahosīti.

कुक्‍कुटअण्डखादिकावत्थु दुतियं।

Kukkuṭaaṇḍakhādikāvatthu dutiyaṃ.

३. भद्दियभिक्खुवत्थु

3. Bhaddiyabhikkhuvatthu

यञ्हि किच्‍चन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था भद्दियं निस्साय जातियावने विहरन्तो भद्दिये भिक्खू आरब्भ कथेसि।

Yañhikiccanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā bhaddiyaṃ nissāya jātiyāvane viharanto bhaddiye bhikkhū ārabbha kathesi.

ते किर पादुकमण्डने उय्युत्ता अहेसुं। यथाह – ‘‘तेन खो पन समयेन भद्दिया भिक्खू अनेकविहितं पादुकमण्डनानुयोगमनुयुत्ता विहरन्ति, तिणपादुकं करोन्तिपि कारापेन्तिपि, मुञ्‍जपादुकं करोन्तिपि कारापेन्तिपि, पब्बजपादुकं हिन्तालपादुकं कमलपादुकं कम्बलपादुकं करोन्तिपि कारापेन्तिपि, रिञ्‍चन्ति उद्देसं परिपुच्छं अधिसीलं अधिचित्तं अधिपञ्‍ञ’’न्ति (महाव॰ २५१)। भिक्खू तेसं तथाकरणभावं जानित्वा उज्झायित्वा सत्थु आरोचेसुं। सत्था ते भिक्खू गरहित्वा, ‘‘भिक्खवे, तुम्हे अञ्‍ञेन किच्‍चेन आगता अञ्‍ञस्मिंयेव किच्‍चे उय्युत्ता’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –

Te kira pādukamaṇḍane uyyuttā ahesuṃ. Yathāha – ‘‘tena kho pana samayena bhaddiyā bhikkhū anekavihitaṃ pādukamaṇḍanānuyogamanuyuttā viharanti, tiṇapādukaṃ karontipi kārāpentipi, muñjapādukaṃ karontipi kārāpentipi, pabbajapādukaṃ hintālapādukaṃ kamalapādukaṃ kambalapādukaṃ karontipi kārāpentipi, riñcanti uddesaṃ paripucchaṃ adhisīlaṃ adhicittaṃ adhipañña’’nti (mahāva. 251). Bhikkhū tesaṃ tathākaraṇabhāvaṃ jānitvā ujjhāyitvā satthu ārocesuṃ. Satthā te bhikkhū garahitvā, ‘‘bhikkhave, tumhe aññena kiccena āgatā aññasmiṃyeva kicce uyyuttā’’ti vatvā dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –

२९२.

292.

‘‘यञ्हि किच्‍चं अपविद्धं, अकिच्‍चं पन करीयति।

‘‘Yañhi kiccaṃ apaviddhaṃ, akiccaṃ pana karīyati;

उन्‍नळानं पमत्तानं, तेसं वड्ढन्ति आसवा॥

Unnaḷānaṃ pamattānaṃ, tesaṃ vaḍḍhanti āsavā.

२९३.

293.

‘‘येसञ्‍च सुसमारद्धा, निच्‍चं कायगता सति।

‘‘Yesañca susamāraddhā, niccaṃ kāyagatā sati;

अकिच्‍चं ते न सेवन्ति, किच्‍चे सातच्‍चकारिनो।

Akiccaṃ te na sevanti, kicce sātaccakārino;

सतानं सम्पजानानं, अत्थं गच्छन्ति आसवा’’ति॥

Satānaṃ sampajānānaṃ, atthaṃ gacchanti āsavā’’ti.

तत्थ यञ्हि किच्‍चन्ति भिक्खुनो हि पब्बजितकालतो पट्ठाय अपरिमाणसीलक्खन्धगोपनं अरञ्‍ञावासो धुतङ्गपरिहरणं भावनारामताति एवमादीनि किच्‍चं नाम। इमेहि पन यं अत्तनो किच्‍चं, तं अपविद्धं छड्डितं। अकिच्‍चन्ति भिक्खुनो छत्तमण्डनं उपाहनमण्डनं पादुकपत्तथालकधम्मकरणकायबन्धनअंसबद्धकमण्डनं अकिच्‍चं नाम। येहि तं कयिरति, तेसं माननळं उक्खिपित्वा चरणेन उन्‍नळानं सतिवोस्सग्गेन पमत्तानं चत्तारो आसवा वड्ढन्तीति अत्थो। सुसमारद्धाति सुपग्गहिता। कायगता सतीति कायानुपस्सनाभावना। अकिच्‍चन्ति ते एतं छत्तमण्डनादिकं अकिच्‍चं न सेवन्ति न करोन्तीति अत्थो। किच्‍चेति पब्बजितकालतो पट्ठाय कत्तब्बे अपरिमाणसीलक्खन्धगोपनादिके करणीये। सातच्‍चकारिनोति सततकारिनो अट्ठितकारिनो। तेसं सतिया अविप्पवासेन सतानं सात्थकसम्पजञ्‍ञं सप्पायसम्पजञ्‍ञं गोचरसम्पजञ्‍ञं असम्मोहसम्पजञ्‍ञन्ति चतूहि सम्पजञ्‍ञेहि सम्पजानानं चत्तारोपि आसवा अत्थं गच्छन्ति, परिक्खयं अभावं गच्छन्तीति अत्थो।

Tattha yañhi kiccanti bhikkhuno hi pabbajitakālato paṭṭhāya aparimāṇasīlakkhandhagopanaṃ araññāvāso dhutaṅgapariharaṇaṃ bhāvanārāmatāti evamādīni kiccaṃ nāma. Imehi pana yaṃ attano kiccaṃ, taṃ apaviddhaṃ chaḍḍitaṃ. Akiccanti bhikkhuno chattamaṇḍanaṃ upāhanamaṇḍanaṃ pādukapattathālakadhammakaraṇakāyabandhanaaṃsabaddhakamaṇḍanaṃ akiccaṃ nāma. Yehi taṃ kayirati, tesaṃ mānanaḷaṃ ukkhipitvā caraṇena unnaḷānaṃ sativossaggena pamattānaṃ cattāro āsavā vaḍḍhantīti attho. Susamāraddhāti supaggahitā. Kāyagatā satīti kāyānupassanābhāvanā. Akiccanti te etaṃ chattamaṇḍanādikaṃ akiccaṃ na sevanti na karontīti attho. Kicceti pabbajitakālato paṭṭhāya kattabbe aparimāṇasīlakkhandhagopanādike karaṇīye. Sātaccakārinoti satatakārino aṭṭhitakārino. Tesaṃ satiyā avippavāsena satānaṃ sātthakasampajaññaṃ sappāyasampajaññaṃ gocarasampajaññaṃ asammohasampajaññanti catūhi sampajaññehi sampajānānaṃ cattāropi āsavā atthaṃ gacchanti, parikkhayaṃ abhāvaṃ gacchantīti attho.

देसनावसाने ते भिक्खू अरहत्ते पतिट्ठहिंसु, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।

Desanāvasāne te bhikkhū arahatte patiṭṭhahiṃsu, sampattānampi sātthikā dhammadesanā ahosīti.

भद्दियवत्थु ततियं।

Bhaddiyavatthu tatiyaṃ.

४. लकुण्डकभद्दियत्थेरवत्थु

4. Lakuṇḍakabhaddiyattheravatthu

मातरन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो लकुण्डकभद्दियत्थेरं आरब्भ कथेसि।

Mātaranti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto lakuṇḍakabhaddiyattheraṃ ārabbha kathesi.

एकदिवसञ्हि सम्बहुला आगन्तुका भिक्खू सत्थारं दिवाट्ठाने निसिन्‍नं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदिंसु। तस्मिं खणे लकुण्डकभद्दियत्थेरो भगवतो अविदूरे अतिक्‍कमति। सत्था तेसं भिक्खूनं चित्ताचारं ञत्वा ओलोकेत्वा ‘‘पस्सथ, भिक्खवे, अयं भिक्खु मातापितरो हन्त्वा निद्दुक्खो हुत्वा याती’’ति वत्वा तेहि भिक्खूहि ‘‘किं नु खो सत्था वदती’’ति अञ्‍ञमञ्‍ञं मुखानि ओलोकेत्वा संसयपक्खन्देहि, ‘‘भन्ते, किं नामेतं वदेथा’’ति वुत्ते तेसं धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –

Ekadivasañhi sambahulā āgantukā bhikkhū satthāraṃ divāṭṭhāne nisinnaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Tasmiṃ khaṇe lakuṇḍakabhaddiyatthero bhagavato avidūre atikkamati. Satthā tesaṃ bhikkhūnaṃ cittācāraṃ ñatvā oloketvā ‘‘passatha, bhikkhave, ayaṃ bhikkhu mātāpitaro hantvā niddukkho hutvā yātī’’ti vatvā tehi bhikkhūhi ‘‘kiṃ nu kho satthā vadatī’’ti aññamaññaṃ mukhāni oloketvā saṃsayapakkhandehi, ‘‘bhante, kiṃ nāmetaṃ vadethā’’ti vutte tesaṃ dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

२९४.

294.

‘‘मातरं पितरं हन्त्वा, राजानो द्वे च खत्तिये।

‘‘Mātaraṃ pitaraṃ hantvā, rājāno dve ca khattiye;

रट्ठं सानुचरं हन्त्वा, अनीघो याति ब्राह्मणो’’ति॥

Raṭṭhaṃ sānucaraṃ hantvā, anīgho yāti brāhmaṇo’’ti.

तत्थ सानुचरन्ति आयसाधकेन आयुत्तकेन सहितं। एत्थ हि ‘‘तण्हा जनेति पुरिस’’न्ति (सं॰ नि॰ १.५५-५७) वचनतो तीसु भवेसु सत्तानं जननतो तण्हा माता नाम। ‘‘अहं असुकस्स नाम रञ्‍ञो वा राजमहामत्तस्स वा पुत्तो’’ति पितरं निस्साय अस्मिमानस्स उप्पज्‍जनतो अस्मिमानो पिता नाम। लोको विय राजानं यस्मा सब्बदिट्ठिगतानि द्वे सस्सतुच्छेददिट्ठियो भजन्ति, तस्मा द्वे सस्सतुच्छेददिट्ठियो द्वे खत्तियराजानो नाम। द्वादसायतनानि वित्थतट्ठेन रट्ठदिसत्ता रट्ठं नाम। आयसाधको आयुत्तकपुरिसो विय तन्‍निस्सितो नन्दिरागो अनुचरो नाम। अनीघोति निद्दुक्खो। ब्राह्मणोति खीणासवो। एतेसं तण्हादीनं अरहत्तमग्गञाणासिना हतत्ता खीणासवो निद्दुक्खो हुत्वा यातीति अयमेत्थत्थो।

Tattha sānucaranti āyasādhakena āyuttakena sahitaṃ. Ettha hi ‘‘taṇhā janeti purisa’’nti (saṃ. ni. 1.55-57) vacanato tīsu bhavesu sattānaṃ jananato taṇhā mātā nāma. ‘‘Ahaṃ asukassa nāma rañño vā rājamahāmattassa vā putto’’ti pitaraṃ nissāya asmimānassa uppajjanato asmimāno pitā nāma. Loko viya rājānaṃ yasmā sabbadiṭṭhigatāni dve sassatucchedadiṭṭhiyo bhajanti, tasmā dve sassatucchedadiṭṭhiyo dve khattiyarājāno nāma. Dvādasāyatanāni vitthataṭṭhena raṭṭhadisattā raṭṭhaṃ nāma. Āyasādhako āyuttakapuriso viya tannissito nandirāgo anucaro nāma. Anīghoti niddukkho. Brāhmaṇoti khīṇāsavo. Etesaṃ taṇhādīnaṃ arahattamaggañāṇāsinā hatattā khīṇāsavo niddukkho hutvā yātīti ayametthattho.

देसनावसाने ते भिक्खू अरहत्ते पतिट्ठहिंसु।

Desanāvasāne te bhikkhū arahatte patiṭṭhahiṃsu.

दुतियगाथायपि वत्थु पुरिमसदिसमेव। तदा हि सत्था लकुण्डकभद्दियत्थेरमेव आरब्भ कथेसि। तेसं धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –

Dutiyagāthāyapi vatthu purimasadisameva. Tadā hi satthā lakuṇḍakabhaddiyattherameva ārabbha kathesi. Tesaṃ dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

२९५.

295.

‘‘मातरं पितरं हन्त्वा, राजानो द्वे च सोत्थिये।

‘‘Mātaraṃ pitaraṃ hantvā, rājāno dve ca sotthiye;

वेयग्घपञ्‍चमं हन्त्वा, अनीघो याति ब्राह्मणो’’ति॥

Veyagghapañcamaṃ hantvā, anīgho yāti brāhmaṇo’’ti.

तत्थ द्वे च सोत्थियेति द्वे च ब्राह्मणे। इमिस्सा गाथाय सत्था अत्तनो धम्मिस्सरताय च देसनाविधिकुसलताय च सस्सतुच्छेददिट्ठियो द्वे ब्राह्मणराजानो च कत्वा कथेसि। वेयग्घपञ्‍चमन्ति एत्थ ब्यग्घानुचरितो सप्पटिभयो दुप्पटिपन्‍नो मग्गो वेयग्घो नाम, विचिकिच्छानीवरणम्पि तेन सदिसताय वेयग्घं नाम, तं पञ्‍चमं अस्साति नीवरणपञ्‍चकं वेयग्घपञ्‍चमं नाम। इदञ्‍च वेयग्घपञ्‍चमं अरहत्तमग्गञाणासिना निस्सेसं हन्त्वा अनीघोव याति ब्राह्मणोति अयमेत्थत्थो। सेसं पुरिमसदिसमेवाति।

Tattha dve ca sotthiyeti dve ca brāhmaṇe. Imissā gāthāya satthā attano dhammissaratāya ca desanāvidhikusalatāya ca sassatucchedadiṭṭhiyo dve brāhmaṇarājāno ca katvā kathesi. Veyagghapañcamanti ettha byagghānucarito sappaṭibhayo duppaṭipanno maggo veyaggho nāma, vicikicchānīvaraṇampi tena sadisatāya veyagghaṃ nāma, taṃ pañcamaṃ assāti nīvaraṇapañcakaṃ veyagghapañcamaṃ nāma. Idañca veyagghapañcamaṃ arahattamaggañāṇāsinā nissesaṃ hantvā anīghova yāti brāhmaṇoti ayametthattho. Sesaṃ purimasadisamevāti.

लकुण्डकभद्दियत्थेरवत्थु चतुत्थं।

Lakuṇḍakabhaddiyattheravatthu catutthaṃ.

५. दारुसाकटिकपुत्तवत्थु

5. Dārusākaṭikaputtavatthu

सुप्पबुद्धन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो दारुसाकटिकस्स पुत्तं आरब्भ कथेसि।

Suppabuddhanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto dārusākaṭikassa puttaṃ ārabbha kathesi.

राजगहस्मिञ्हि सम्मादिट्ठिकपुत्तो मिच्छादिट्ठिकपुत्तोति द्वे दारका अभिक्खणं गुळकीळं कीळन्ति। तेसु सम्मादिट्ठिकपुत्तो गुळं खिपमानो बुद्धानुस्सतिं आवज्‍जेत्वा ‘‘नमो बुद्धस्सा’’ति वत्वा वत्वा गुळं खिपति। इतरो तित्थियगुणे उद्दिसित्वा ‘‘नमो अरहन्तान’’न्ति वत्वा वत्वा खिपति। तेसु सम्मादिट्ठिकस्स पुत्तो जिनाति, इतरो पन पराजयति। सो तस्स किरियं दिस्वा ‘‘अयं एवं अनुस्सरित्वा एवं वत्वा गुळं खिपन्तो ममं जिनाति, अहम्पि एवरूपं करिस्सामी’’ति बुद्धानुस्सतियं परिचयमकासि। अथेकदिवसं तस्स पिता सकटं योजेत्वा दारूनं अत्थाय गच्छन्तो तम्पि दारकं आदाय गन्त्वा अटवियं दारूनं सकटं पूरेत्वा आगच्छन्तो बहिनगरे सुसानसामन्ते उदकफासुकट्ठाने गोणे मोचेत्वा भत्तविस्सग्गमकासि। अथस्स ते गोणा सायन्हसमये नगरं पविसन्तेन गोगणेन सद्धिं नगरमेव पविसिंसु। साकटिकोपि गोणे अनुबन्धन्तो नगरं पविसित्वा सायं गोणे दिस्वा आदाय निक्खमन्तो द्वारं न सम्पापुणि। तस्मिञ्हि असम्पत्तेयेव द्वारं पिहितं।

Rājagahasmiñhi sammādiṭṭhikaputto micchādiṭṭhikaputtoti dve dārakā abhikkhaṇaṃ guḷakīḷaṃ kīḷanti. Tesu sammādiṭṭhikaputto guḷaṃ khipamāno buddhānussatiṃ āvajjetvā ‘‘namo buddhassā’’ti vatvā vatvā guḷaṃ khipati. Itaro titthiyaguṇe uddisitvā ‘‘namo arahantāna’’nti vatvā vatvā khipati. Tesu sammādiṭṭhikassa putto jināti, itaro pana parājayati. So tassa kiriyaṃ disvā ‘‘ayaṃ evaṃ anussaritvā evaṃ vatvā guḷaṃ khipanto mamaṃ jināti, ahampi evarūpaṃ karissāmī’’ti buddhānussatiyaṃ paricayamakāsi. Athekadivasaṃ tassa pitā sakaṭaṃ yojetvā dārūnaṃ atthāya gacchanto tampi dārakaṃ ādāya gantvā aṭaviyaṃ dārūnaṃ sakaṭaṃ pūretvā āgacchanto bahinagare susānasāmante udakaphāsukaṭṭhāne goṇe mocetvā bhattavissaggamakāsi. Athassa te goṇā sāyanhasamaye nagaraṃ pavisantena gogaṇena saddhiṃ nagarameva pavisiṃsu. Sākaṭikopi goṇe anubandhanto nagaraṃ pavisitvā sāyaṃ goṇe disvā ādāya nikkhamanto dvāraṃ na sampāpuṇi. Tasmiñhi asampatteyeva dvāraṃ pihitaṃ.

अथस्स पुत्तो एककोव रत्तिभागे सकटस्स हेट्ठा निपज्‍जित्वा निद्दं ओक्‍कमि। राजगहं पन पकतियापि अमनुस्सबहुलं। अयञ्‍च सुसानसन्तिके निपन्‍नो। तत्थ नं द्वे अमनुस्सा पस्सिंसु। एको सासनस्स पटिकण्डको मिच्छादिट्ठिको, एको सम्मादिट्ठिको। तेसु मिच्छादिट्ठिको आह – ‘‘अयं नो भक्खो, इमं खादिस्सामा’’ति। इतरो ‘‘अलं मा ते रुच्‍ची’’ति निवारेति। सो तेन निवारियमानोपि तस्स वचनं अनादियित्वा दारकं पादेसु गहेत्वा आकड्ढि। सो बुद्धानुस्सतिया परिचितत्ता तस्मिं खणे ‘‘नमो बुद्धस्सा’’ति आह। अमनुस्सो महाभयभीतो पटिक्‍कमित्वा अट्ठासि। अथ नं इतरो ‘‘अम्हेहि अकिच्‍चं कतं, दण्डकम्मं तस्स करोमा’’ति वत्वा तं रक्खमानो अट्ठासि। मिच्छादिट्ठिको नगरं पविसित्वा रञ्‍ञो भोजनपातिं पूरेत्वा भोजनं आहरि। अथ नं उभोपि तस्स मातापितरो विय हुत्वा उपट्ठापेत्वा भोजेत्वा ‘‘इमानि अक्खरानि राजाव पस्सतु, मा अञ्‍ञो’’ति तं पवत्तिं पकासेन्ता यक्खानुभावेन भोजनपातियं अक्खरानि छिन्दित्वा पातिं दारुसकटे पक्खिपित्वा सब्बरत्तिं आरक्खं कत्वा पक्‍कमिंसु।

Athassa putto ekakova rattibhāge sakaṭassa heṭṭhā nipajjitvā niddaṃ okkami. Rājagahaṃ pana pakatiyāpi amanussabahulaṃ. Ayañca susānasantike nipanno. Tattha naṃ dve amanussā passiṃsu. Eko sāsanassa paṭikaṇḍako micchādiṭṭhiko, eko sammādiṭṭhiko. Tesu micchādiṭṭhiko āha – ‘‘ayaṃ no bhakkho, imaṃ khādissāmā’’ti. Itaro ‘‘alaṃ mā te ruccī’’ti nivāreti. So tena nivāriyamānopi tassa vacanaṃ anādiyitvā dārakaṃ pādesu gahetvā ākaḍḍhi. So buddhānussatiyā paricitattā tasmiṃ khaṇe ‘‘namo buddhassā’’ti āha. Amanusso mahābhayabhīto paṭikkamitvā aṭṭhāsi. Atha naṃ itaro ‘‘amhehi akiccaṃ kataṃ, daṇḍakammaṃ tassa karomā’’ti vatvā taṃ rakkhamāno aṭṭhāsi. Micchādiṭṭhiko nagaraṃ pavisitvā rañño bhojanapātiṃ pūretvā bhojanaṃ āhari. Atha naṃ ubhopi tassa mātāpitaro viya hutvā upaṭṭhāpetvā bhojetvā ‘‘imāni akkharāni rājāva passatu, mā añño’’ti taṃ pavattiṃ pakāsentā yakkhānubhāvena bhojanapātiyaṃ akkharāni chinditvā pātiṃ dārusakaṭe pakkhipitvā sabbarattiṃ ārakkhaṃ katvā pakkamiṃsu.

पुनदिवसे ‘‘राजकुलतो चोरेहि भोजनभण्डं अवहट’’न्ति कोलाहलं करोन्ता द्वारानि पिदहित्वा ओलोकेन्ता तत्थ अपस्सन्ता नगरा निक्खमित्वा इतो चितो च ओलोकेन्ता दारुसकटे सुवण्णपातिं दिस्वा ‘‘अयं चोरो’’ति तं दारकं गहेत्वा रञ्‍ञो दस्सेसुं। राजा अक्खरानि दिस्वा ‘‘किं एतं, ताता’’ति पुच्छित्वा ‘‘नाहं , देव, जानामि, मातापितरो मे आगन्त्वा रत्तिं भोजेत्वा रक्खमाना अट्ठंसु, अहम्पि मातापितरो मं रक्खन्तीति निब्भयोव निद्दं उपगतो। एत्तकं अहं जानामी’’ति। अथस्स मातापितरोपि तं ठानं आगमंसु। राजा तं पवत्तिं ञत्वा ते तयोपि जने आदाय सत्थु सन्तिकं गन्त्वा सब्बं आरोचेत्वा ‘‘किं नु खो, भन्ते, बुद्धानुस्सति एव रक्खा होति, उदाहु धम्मानुस्सतिआदयोपी’’ति पुच्छि। अथस्स सत्था, ‘‘महाराज, न केवलं बुद्धानुस्सतियेव रक्खा, येसं पन छब्बिधेन चित्तं सुभावितं, तेसं अञ्‍ञेन रक्खावरणेन वा मन्तोसधेहि वा किच्‍चं नत्थी’’ति वत्वा छ ठानानि दस्सेन्तो इमा गाथा अभासि।

Punadivase ‘‘rājakulato corehi bhojanabhaṇḍaṃ avahaṭa’’nti kolāhalaṃ karontā dvārāni pidahitvā olokentā tattha apassantā nagarā nikkhamitvā ito cito ca olokentā dārusakaṭe suvaṇṇapātiṃ disvā ‘‘ayaṃ coro’’ti taṃ dārakaṃ gahetvā rañño dassesuṃ. Rājā akkharāni disvā ‘‘kiṃ etaṃ, tātā’’ti pucchitvā ‘‘nāhaṃ , deva, jānāmi, mātāpitaro me āgantvā rattiṃ bhojetvā rakkhamānā aṭṭhaṃsu, ahampi mātāpitaro maṃ rakkhantīti nibbhayova niddaṃ upagato. Ettakaṃ ahaṃ jānāmī’’ti. Athassa mātāpitaropi taṃ ṭhānaṃ āgamaṃsu. Rājā taṃ pavattiṃ ñatvā te tayopi jane ādāya satthu santikaṃ gantvā sabbaṃ ārocetvā ‘‘kiṃ nu kho, bhante, buddhānussati eva rakkhā hoti, udāhu dhammānussatiādayopī’’ti pucchi. Athassa satthā, ‘‘mahārāja, na kevalaṃ buddhānussatiyeva rakkhā, yesaṃ pana chabbidhena cittaṃ subhāvitaṃ, tesaṃ aññena rakkhāvaraṇena vā mantosadhehi vā kiccaṃ natthī’’ti vatvā cha ṭhānāni dassento imā gāthā abhāsi.

२९६.

296.