| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
पक्खिकभत्तादिकथा
Pakkhikabhattādikathā
यन्ति भत्तं दिय्यतीति सम्बन्धो। चातुद्दसीपञ्चद्दसीपञ्चमीअट्ठमीति अभिलक्खितेसूति योजना। कम्मप्पसुतेहीति कम्मूपचयेहि। इमेहि पाठेहि पक्खेसु दातब्बं पक्खिकन्ति वचनत्थं दस्सेति। तन्ति पक्खिकभत्तं। ‘‘होती’’ति पदे वुत्तकत्ता, ‘‘गाहेत्वा’’ति पदे धातुकम्मं, ‘‘भुञ्जितब्ब’’न्ति पदे वुत्तकम्मं। सब्बेसन्ति भिक्खूनं। येसन्ति भिक्खूनं। मन्दाति अप्पा। तन्ति सलाकभत्तं। पणीतं देन्तीति पणीतं कत्वा देन्ति। लूखभत्तन्ति असिनिद्धभत्तं।
Yanti bhattaṃ diyyatīti sambandho. Cātuddasīpañcaddasīpañcamīaṭṭhamīti abhilakkhitesūti yojanā. Kammappasutehīti kammūpacayehi. Imehi pāṭhehi pakkhesu dātabbaṃ pakkhikanti vacanatthaṃ dasseti. Tanti pakkhikabhattaṃ. ‘‘Hotī’’ti pade vuttakattā, ‘‘gāhetvā’’ti pade dhātukammaṃ, ‘‘bhuñjitabba’’nti pade vuttakammaṃ. Sabbesanti bhikkhūnaṃ. Yesanti bhikkhūnaṃ. Mandāti appā. Tanti salākabhattaṃ. Paṇītaṃ dentīti paṇītaṃ katvā denti. Lūkhabhattanti asiniddhabhattaṃ.
यं भत्तं अत्तना भुञ्जति, तदेव दिय्यतीति योजना। इमिना उपोसथे दातब्बं उपोसथिकन्ति वचनत्थं दस्सेति। उपोसथेति उपोसथदिवसे। एत्थ च पञ्चद्दसियं सचे दायका ‘‘पक्खिक’’न्ति वत्वा देन्ति, पक्खिकं नाम। अथ ‘‘उपोसथिक’’न्ति वत्वा देन्ति, उपोसथिकं नामाति विसेसो। पाटिपदेति पाटिपददिवसे। उपोसथकम्मेनाति उपोसथकम्मेन हेतुभूतेन। ‘‘पाटिपदे दिय्यनकदान’’न्ति इमिना पाटिपदे दातब्बं पाटिपदिकन्ति वचनत्थं दस्सेति। तम्पि उभयन्ति उपोसथिकपाटिपदिकवसेन उभयम्पि तं भत्तं। इति इमानीति एत्थ इमसद्देन इतिसद्दस्स इमसद्दत्थभावो दस्सितो होति। सत्तपि भत्तानीति इमस्मिं सेनासनक्खन्धके आगतानि सङ्घभत्तादीनि सत्तपि भत्तानि।
Yaṃ bhattaṃ attanā bhuñjati, tadeva diyyatīti yojanā. Iminā uposathe dātabbaṃ uposathikanti vacanatthaṃ dasseti. Uposatheti uposathadivase. Ettha ca pañcaddasiyaṃ sace dāyakā ‘‘pakkhika’’nti vatvā denti, pakkhikaṃ nāma. Atha ‘‘uposathika’’nti vatvā denti, uposathikaṃ nāmāti viseso. Pāṭipadeti pāṭipadadivase. Uposathakammenāti uposathakammena hetubhūtena. ‘‘Pāṭipade diyyanakadāna’’nti iminā pāṭipade dātabbaṃ pāṭipadikanti vacanatthaṃ dasseti. Tampi ubhayanti uposathikapāṭipadikavasena ubhayampi taṃ bhattaṃ. Iti imānīti ettha imasaddena itisaddassa imasaddatthabhāvo dassito hoti. Sattapi bhattānīti imasmiṃ senāsanakkhandhake āgatāni saṅghabhattādīni sattapi bhattāni.
अपरानिपि चत्तारि भत्तानीति सम्बन्धो। तत्थाति चतूसु भत्तेसु। ‘‘आगन्तुकानं दिन्न’’न्तिआदिना आगन्तुकभत्तन्ति पदस्स चतुत्थीमज्झेलोपसमासं दस्सेति। अञ्ञत्थ पन ‘‘आगन्तुकस्स अत्थाय आभत’’न्तिआदिना छट्ठीमज्झेलोपसमासं दस्सेति। एत्थाति चतूसु भत्तेसु। सब्बेसन्ति भिक्खूनं। एको आगन्तुको निसीदतीति सम्बन्धो। तेनाति पठमआगन्तुकेन।
Aparānipi cattāri bhattānīti sambandho. Tatthāti catūsu bhattesu. ‘‘Āgantukānaṃ dinna’’ntiādinā āgantukabhattanti padassa catutthīmajjhelopasamāsaṃ dasseti. Aññattha pana ‘‘āgantukassa atthāya ābhata’’ntiādinā chaṭṭhīmajjhelopasamāsaṃ dasseti. Etthāti catūsu bhattesu. Sabbesanti bhikkhūnaṃ. Eko āgantuko nisīdatīti sambandho. Tenāti paṭhamaāgantukena.
योति आगन्तुको। आगन्त्वापीति पिसद्दो गरहत्थो, पच्छा पन पगेवाति अत्थो। तेन गण्हितब्बन्ति योजना। ‘‘आगतदिवसेयेवा’’ति इमिना न दुतियदिवसादीसु भुञ्जितब्बन्ति दस्सेति।
Yoti āgantuko. Āgantvāpīti pisaddo garahattho, pacchā pana pagevāti attho. Tena gaṇhitabbanti yojanā. ‘‘Āgatadivaseyevā’’ti iminā na dutiyadivasādīsu bhuñjitabbanti dasseti.
कत्थचीति किञ्चि ठानं। तन्ति आगन्तुकभत्तं। निबन्धापितन्ति निच्चं ठपितं। असनसालायन्ति अन्तोगामे असनसालायं। असतीति असन्तेसु।
Katthacīti kiñci ṭhānaṃ. Tanti āgantukabhattaṃ. Nibandhāpitanti niccaṃ ṭhapitaṃ. Asanasālāyanti antogāme asanasālāyaṃ. Asatīti asantesu.
आवासिकोपीति पिसद्दो न गमिकोयेवाति दस्सेति। यथा आगन्तुकभत्तं द्वे वा तीणि वा सत्त वा दिवसानि लब्भति, एवं इदं गमियभत्तं न लब्भतीति योजना। पन्थन्ति मग्गं। रुन्धन्तीति पिदहन्ति। उदकं वा रुन्धतीति सम्बन्धो। एते उपद्दवेति चोरादयो एते उपद्दवे। ओड्डेत्वाति ठपेत्वा।
Āvāsikopīti pisaddo na gamikoyevāti dasseti. Yathā āgantukabhattaṃ dve vā tīṇi vā satta vā divasāni labbhati, evaṃ idaṃ gamiyabhattaṃ na labbhatīti yojanā. Panthanti maggaṃ. Rundhantīti pidahanti. Udakaṃ vā rundhatīti sambandho. Ete upaddaveti corādayo ete upaddave. Oḍḍetvāti ṭhapetvā.
एतस्साति महागिलानस्स। पुन एतस्साति अनागतस्स महागिलानस्स। सप्पायभोजनन्ति गिलानानं सप्पायभोजनं। मिस्सकयागुन्ति नानातण्डुले मिस्सेत्वा पचितं यागुं। न कुप्पतीति न विकारं करोति।
Etassāti mahāgilānassa. Puna etassāti anāgatassa mahāgilānassa. Sappāyabhojananti gilānānaṃ sappāyabhojanaṃ. Missakayāgunti nānātaṇḍule missetvā pacitaṃ yāguṃ. Na kuppatīti na vikāraṃ karoti.
इदम्पीति गिलानुपट्ठाकभत्तम्पि। तत्थाति तस्मिं कुले। अस्साति गिलानस्स। एवं दिन्नानीति एवं वक्खमाननयेन दिन्नानि होन्ति। पिण्डपातिकानम्पि वट्टतीति ‘‘भिक्ख’’न्ति कप्पियवोहारेन वुत्तत्ता पिण्डपातिकानम्पि वट्टति। न वट्टतीति ‘‘भत्त’’न्ति अकप्पियवोहारेन वुत्तत्ता न वट्टति।
Idampīti gilānupaṭṭhākabhattampi. Tatthāti tasmiṃ kule. Assāti gilānassa. Evaṃ dinnānīti evaṃ vakkhamānanayena dinnāni honti. Piṇḍapātikānampi vaṭṭatīti ‘‘bhikkha’’nti kappiyavohārena vuttattā piṇḍapātikānampi vaṭṭati. Na vaṭṭatīti ‘‘bhatta’’nti akappiyavohārena vuttattā na vaṭṭati.
अपरानिपि तीणि भत्तानीति सम्बन्धो। तत्थाति तीसु भत्तेसु। धुरभत्तन्ति एत्थ धुरसद्दस्स धुवसद्देन अत्थतो सदिसत्ता निच्चत्थोति आह ‘‘निच्चभत्तं वुच्चती’’ति। तन्ति धुरभत्तं। तत्थाति दुविधेसु। ‘‘सङ्घिके’’ति पाठसेसो योजेतब्बो। पुग्गलिकेपीति पिसद्दो ‘‘सङ्घिके’’ति पदं अपेक्खति। पच्छाति पठमं ‘‘भिक्खं गण्हथा’’ति वुत्तवचनतो, वुत्तवचनस्स वा परं।
Aparānipi tīṇi bhattānīti sambandho. Tatthāti tīsu bhattesu. Dhurabhattanti ettha dhurasaddassa dhuvasaddena atthato sadisattā niccatthoti āha ‘‘niccabhattaṃ vuccatī’’ti. Tanti dhurabhattaṃ. Tatthāti duvidhesu. ‘‘Saṅghike’’ti pāṭhaseso yojetabbo. Puggalikepīti pisaddo ‘‘saṅghike’’ti padaṃ apekkhati. Pacchāti paṭhamaṃ ‘‘bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti vuttavacanato, vuttavacanassa vā paraṃ.
कुटिं कत्वा दातब्बं भत्तं कुटिभत्तन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘कुटिभत्तं नामा’’तिआदि। यन्ति भत्तं, निबन्धापितन्ति सम्बन्धो, सेनासनवासिनो भिक्खूति सम्बन्धो। यं पनाति भत्तं पन, दिन्नन्ति सम्बन्धो। तस्सेवाति पुग्गलस्सेव। तस्मिन्ति पुग्गले।
Kuṭiṃ katvā dātabbaṃ bhattaṃ kuṭibhattanti dassento āha ‘‘kuṭibhattaṃ nāmā’’tiādi. Yanti bhattaṃ, nibandhāpitanti sambandho, senāsanavāsino bhikkhūti sambandho. Yaṃ panāti bhattaṃ pana, dinnanti sambandho. Tassevāti puggalasseva. Tasminti puggale.
वारेन , वारं गहेत्वा वा दिन्नं भत्तं वारभत्तन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘वारभत्तं नामा’’तिआदि। तम्पीति वारभत्तम्पि। निगमनवसेन सम्पिण्डेत्वा दस्सेन्तो आह ‘‘इति इमानि चा’’तिआदि।
Vārena , vāraṃ gahetvā vā dinnaṃ bhattaṃ vārabhattanti dassento āha ‘‘vārabhattaṃ nāmā’’tiādi. Tampīti vārabhattampi. Nigamanavasena sampiṇḍetvā dassento āha ‘‘iti imāni cā’’tiādi.
अट्ठकथायन्ति महाअट्ठकथायं, वुत्तानीति सम्बन्धो। तत्थाति चतूसु भत्तेसु। विहारे उप्पन्नं भत्तं विहारभत्तन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘विहारभत्तं नामा’’तिआदि। तत्रुप्पादभत्तन्ति तस्मिं विहारे दिन्नखेत्तवत्थुआदीहि उप्पादभत्तं। तन्ति विहारभत्तं। यथाति येनाकारेन, पटिग्गहियमानेति सम्बन्धो। अट्ठन्नं समूहो, अट्ठ परिमाणानि यस्साति वा अट्ठको, तस्स दिन्नं भत्तं अट्ठकभत्तं। एवं चतुक्कभत्तन्ति एत्थापि। तमेवत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘अट्ठन्नं भिक्खूनं देमा’’तिआदि। महाभिसङ्खारिकेनाति सब्बिनोनीतादीहि महन्तो अभिसङ्खारो महाभिसङ्खारो, सो एतस्स अत्थीति महाभिसङ्खारिको, तेन अतिरसकपूवेन पत्ते पक्खिपित्वाति सम्बन्धो। ‘‘थकेत्वा दिन्न’’न्ति इमिना गूहित्वा दातब्बं गुळ्हकं, तमेव भत्तं गुळ्हकभत्तन्ति वचनत्थं दस्सेति।
Aṭṭhakathāyanti mahāaṭṭhakathāyaṃ, vuttānīti sambandho. Tatthāti catūsu bhattesu. Vihāre uppannaṃ bhattaṃ vihārabhattanti dassento āha ‘‘vihārabhattaṃ nāmā’’tiādi. Tatruppādabhattanti tasmiṃ vihāre dinnakhettavatthuādīhi uppādabhattaṃ. Tanti vihārabhattaṃ. Yathāti yenākārena, paṭiggahiyamāneti sambandho. Aṭṭhannaṃ samūho, aṭṭha parimāṇāni yassāti vā aṭṭhako, tassa dinnaṃ bhattaṃ aṭṭhakabhattaṃ. Evaṃ catukkabhattanti etthāpi. Tamevatthaṃ dassento āha ‘‘aṭṭhannaṃ bhikkhūnaṃ demā’’tiādi. Mahābhisaṅkhārikenāti sabbinonītādīhi mahanto abhisaṅkhāro mahābhisaṅkhāro, so etassa atthīti mahābhisaṅkhāriko, tena atirasakapūvena patte pakkhipitvāti sambandho. ‘‘Thaketvā dinna’’nti iminā gūhitvā dātabbaṃ guḷhakaṃ, tameva bhattaṃ guḷhakabhattanti vacanatthaṃ dasseti.
इधाति इमस्मिं लोके। एकच्चे मनुस्सा देन्तीति सम्बन्धो। ‘‘भिक्खुपरिच्छेदजाननत्थं गुळके देन्ती’’ति इमिना गुळकेन भिक्खू गणेत्वा दातब्बं भत्तं गुळकभत्तन्ति वचनत्थं दस्सेति। एत्थ च पुरिमनये ळकारे हकारसंयोगो अत्थि, पच्छिमनये नत्थीति दट्ठब्बं। गुळपिण्डगणनाय भिक्खुगणनं जानाति। इतीतिआदि निगमनं। चीवरभाजनीयं वुत्तन्ति सम्बन्धो।
Idhāti imasmiṃ loke. Ekacce manussā dentīti sambandho. ‘‘Bhikkhuparicchedajānanatthaṃ guḷake dentī’’ti iminā guḷakena bhikkhū gaṇetvā dātabbaṃ bhattaṃ guḷakabhattanti vacanatthaṃ dasseti. Ettha ca purimanaye ḷakāre hakārasaṃyogo atthi, pacchimanaye natthīti daṭṭhabbaṃ. Guḷapiṇḍagaṇanāya bhikkhugaṇanaṃ jānāti. Itītiādi nigamanaṃ. Cīvarabhājanīyaṃ vuttanti sambandho.
सब्बिआदीसु भेसज्जेसूति निद्धारणे भुम्मं, ‘‘सब्बिस्सा’’ति पदं ‘‘कुम्भसतम्पी’’ति पदे निस्सितसम्बन्धो।
Sabbiādīsu bhesajjesūti niddhāraṇe bhummaṃ, ‘‘sabbissā’’ti padaṃ ‘‘kumbhasatampī’’ti pade nissitasambandho.
पच्छा आगतानं दातब्बमेवाति दुतियभागे अदातब्बेयेव पच्छा आगतानं दातब्बमेव। सब्बसन्निपातट्ठानेयेवाति सब्बेसं भिक्खूनं सन्निपातट्ठानेव। भाजनीयभण्डं नाम भाजनट्ठानं सम्पत्तस्सेव पापुणाति, न असम्पत्तस्स। सब्बसन्निपातट्ठाने च येभुय्येन सम्पत्तो होति, तेन वुत्तं ‘‘सब्बसन्निपातट्ठानेयेवा’’ति।
Pacchāāgatānaṃ dātabbamevāti dutiyabhāge adātabbeyeva pacchā āgatānaṃ dātabbameva. Sabbasannipātaṭṭhāneyevāti sabbesaṃ bhikkhūnaṃ sannipātaṭṭhāneva. Bhājanīyabhaṇḍaṃ nāma bhājanaṭṭhānaṃ sampattasseva pāpuṇāti, na asampattassa. Sabbasannipātaṭṭhāne ca yebhuyyena sampatto hoti, tena vuttaṃ ‘‘sabbasannipātaṭṭhāneyevā’’ti.
यथाठितंयेवाति किञ्चि अभाजेत्वा यथाठितंयेव। ‘‘दुग्गहित’’न्ति वत्वा तदत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘तं गतगतट्ठाने सङ्घिकमेव होती’’ति। आवज्जेत्वाति परिणामेत्वा। तम्पीति थालके पक्खित्तं सब्बिम्पि। थिनन्ति घनभावेन तिट्ठतीति थिनं, घनन्ति वुत्तं होति। वुत्तपरिच्छेदतोति ‘‘दस भिक्खू, दसेव च सब्बिकुम्भा’’ति वुत्तपरिच्छेदतो।
Yathāṭhitaṃyevāti kiñci abhājetvā yathāṭhitaṃyeva. ‘‘Duggahita’’nti vatvā tadatthaṃ dassento āha ‘‘taṃ gatagataṭṭhāne saṅghikameva hotī’’ti. Āvajjetvāti pariṇāmetvā. Tampīti thālake pakkhittaṃ sabbimpi. Thinanti ghanabhāvena tiṭṭhatīti thinaṃ, ghananti vuttaṃ hoti. Vuttaparicchedatoti ‘‘dasa bhikkhū, daseva ca sabbikumbhā’’ti vuttaparicchedato.
गाथायं पाळिन्ति विनयपाळिं। अट्ठकथञ्चेवाति तस्सा अट्ठकथञ्चेव। विचक्खणोति विविधं अत्थं चक्खति पस्सतीति विचक्खणो। एवन्ति यथावुत्तनयेन। तत्रायं योजना – एवं विचक्खणो भिक्खु पाळिं, अट्ठकथञ्चेव ओलोकेत्वा अप्पमत्तोव हुत्वा सङ्घिके पच्चये भाजयेति।
Gāthāyaṃ pāḷinti vinayapāḷiṃ. Aṭṭhakathañcevāti tassā aṭṭhakathañceva. Vicakkhaṇoti vividhaṃ atthaṃ cakkhati passatīti vicakkhaṇo. Evanti yathāvuttanayena. Tatrāyaṃ yojanā – evaṃ vicakkhaṇo bhikkhu pāḷiṃ, aṭṭhakathañceva oloketvā appamattova hutvā saṅghike paccaye bhājayeti.
इति पच्चयभाजनीयकथाय योजना समत्ता।
Iti paccayabhājanīyakathāya yojanā samattā.
उपड्ढभागोति भिक्खूनं लद्धभागतो उपड्ढो भागो। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Upaḍḍhabhāgoti bhikkhūnaṃ laddhabhāgato upaḍḍho bhāgo. Sesaṃ suviññeyyameva.
इति सेनासनक्खन्धकवण्णनाय योजना समत्ता।
Iti senāsanakkhandhakavaṇṇanāya yojanā samattā.
