| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३०७] ७. पलासजातकवण्णना
[307] 7. Palāsajātakavaṇṇanā
अचेतनं ब्राह्मण अस्सुणन्तन्ति इदं सत्था परिनिब्बानमञ्चे निपन्नो आनन्दत्थेरं आरब्भ कथेसि। सोहायस्मा ‘‘अज्ज रत्तिया पच्चूससमये सत्था परिनिब्बायिस्सती’’ति ञत्वा ‘‘अहञ्चम्हि सेक्खो सकरणीयो, सत्थु च मे परिनिब्बानं भविस्सति, पञ्चवीसति वस्सानि सत्थु कतं उपट्ठानं निप्फलं भविस्सती’’ति सोकाभिभूतो उय्यानओवरके कपिसीसं आलम्बित्वा परोदि। सत्था तं अपस्सन्तो ‘‘कहं, भिक्खवे, आनन्दो’’ति पुच्छित्वा तमत्थं सुत्वा तं पक्कोसापेत्वा ‘‘कतपुञ्ञोसि त्वं, आनन्द, पधानमनुयुञ्ज, खिप्पं होहिसि अनासवो, मा चिन्तयि, इदानि तया मम कतं उपट्ठानं किंकारणा निप्फलं भविस्सति, यस्स ते पुब्बे सरागादिकालेपि मम कतं उपट्ठानं निप्फलं नाहोसी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Acetanaṃbrāhmaṇa assuṇantanti idaṃ satthā parinibbānamañce nipanno ānandattheraṃ ārabbha kathesi. Sohāyasmā ‘‘ajja rattiyā paccūsasamaye satthā parinibbāyissatī’’ti ñatvā ‘‘ahañcamhi sekkho sakaraṇīyo, satthu ca me parinibbānaṃ bhavissati, pañcavīsati vassāni satthu kataṃ upaṭṭhānaṃ nipphalaṃ bhavissatī’’ti sokābhibhūto uyyānaovarake kapisīsaṃ ālambitvā parodi. Satthā taṃ apassanto ‘‘kahaṃ, bhikkhave, ānando’’ti pucchitvā tamatthaṃ sutvā taṃ pakkosāpetvā ‘‘katapuññosi tvaṃ, ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo, mā cintayi, idāni tayā mama kataṃ upaṭṭhānaṃ kiṃkāraṇā nipphalaṃ bhavissati, yassa te pubbe sarāgādikālepi mama kataṃ upaṭṭhānaṃ nipphalaṃ nāhosī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो बाराणसितो अविदूरे पलासरुक्खदेवता हुत्वा निब्बत्ति। तदा बाराणसिवासिनो मनुस्सा देवतामङ्गलिका अहेसुं निच्चं बलिकरणादीसु पयुत्ता। अथेको दुग्गतब्राह्मणो ‘‘अहम्पि एकं देवतं पटिजग्गिस्सामी’’ति एकस्मिं उन्नतप्पदेसे ठितस्स महतो पलासरुक्खस्स मूलं समं नित्तिणं कत्वा परिक्खिपित्वा वालुकं ओकिरित्वाव सम्मज्जित्वा रुक्खे गन्धपञ्चङ्गुलिकानि दत्वा मालागन्धधूमेहि पूजेत्वा दीपं जालेत्वा ‘‘सुखं सया’’ति वत्वा रुक्खं पदक्खिणं कत्वा पक्कमति। दुतियदिवसे पातोव गन्त्वा सुखसेय्यं पुच्छति। अथेकदिवसं रुक्खदेवता चिन्तेसि ‘‘अयं ब्राह्मणो अतिविय मं पटिजग्गति, इमं ब्राह्मणं वीमंसित्वा येन कारणेन मं पटिजग्गति, तं दस्सामी’’ति। सा तस्मिं खणे ब्राह्मणे आगन्त्वा रुक्खमूले सम्मज्जन्ते महल्लकब्राह्मणवेसेन समीपे ठत्वा पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto bārāṇasito avidūre palāsarukkhadevatā hutvā nibbatti. Tadā bārāṇasivāsino manussā devatāmaṅgalikā ahesuṃ niccaṃ balikaraṇādīsu payuttā. Atheko duggatabrāhmaṇo ‘‘ahampi ekaṃ devataṃ paṭijaggissāmī’’ti ekasmiṃ unnatappadese ṭhitassa mahato palāsarukkhassa mūlaṃ samaṃ nittiṇaṃ katvā parikkhipitvā vālukaṃ okiritvāva sammajjitvā rukkhe gandhapañcaṅgulikāni datvā mālāgandhadhūmehi pūjetvā dīpaṃ jāletvā ‘‘sukhaṃ sayā’’ti vatvā rukkhaṃ padakkhiṇaṃ katvā pakkamati. Dutiyadivase pātova gantvā sukhaseyyaṃ pucchati. Athekadivasaṃ rukkhadevatā cintesi ‘‘ayaṃ brāhmaṇo ativiya maṃ paṭijaggati, imaṃ brāhmaṇaṃ vīmaṃsitvā yena kāraṇena maṃ paṭijaggati, taṃ dassāmī’’ti. Sā tasmiṃ khaṇe brāhmaṇe āgantvā rukkhamūle sammajjante mahallakabrāhmaṇavesena samīpe ṭhatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
२५.
25.
‘‘अचेतनं ब्राह्मण अस्सुणन्तं, जानो अजानन्तमिमं पलासं।
‘‘Acetanaṃ brāhmaṇa assuṇantaṃ, jāno ajānantamimaṃ palāsaṃ;
आरद्धविरियो धुवं अप्पमत्तो, सुखसेय्यं पुच्छसि किस्स हेतू’’ति॥
Āraddhaviriyo dhuvaṃ appamatto, sukhaseyyaṃ pucchasi kissa hetū’’ti.
तत्थ अस्सुणन्तन्ति अचेतनत्ताव असुणन्तं। जानोति तुवं जानमानो हुत्वा धुवं अप्पमत्तोति निच्चं अप्पमत्तो।
Tattha assuṇantanti acetanattāva asuṇantaṃ. Jānoti tuvaṃ jānamāno hutvā dhuvaṃ appamattoti niccaṃ appamatto.
तं सुत्वा ब्राह्मणो दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā brāhmaṇo dutiyaṃ gāthamāha –
२६.
26.
‘‘दूरे सुतो चेव ब्रहा च रुक्खो, देसे ठितो भूतनिवासरूपो।
‘‘Dūre suto ceva brahā ca rukkho, dese ṭhito bhūtanivāsarūpo;
तस्मा नमस्सामि इमं पलासं, ये चेत्थ भूता ते धनस्स हेतू’’ति॥
Tasmā namassāmi imaṃ palāsaṃ, ye cettha bhūtā te dhanassa hetū’’ti.
तत्थ दूरे सुतोति ब्राह्मण अयं रुक्खो दूरे सुतो विस्सुतो, न आसन्नट्ठानेयेव पाकटो। ब्रहा चाति महन्तो च। देसे ठितोति उन्नते समे भूमिप्पदेसे ठितो। भूतनिवासरूपोति देवतानिवाससभावो, अद्धा एत्थ महेसक्खा देवता निवुत्था भविस्सति। ते धनस्स हेतूति इमञ्च रुक्खं ये चेत्थ निवुत्था भूता, ते धनस्स हेतु नमस्सामि, न निक्कारणाति।
Tattha dūre sutoti brāhmaṇa ayaṃ rukkho dūre suto vissuto, na āsannaṭṭhāneyeva pākaṭo. Brahā cāti mahanto ca. Dese ṭhitoti unnate same bhūmippadese ṭhito. Bhūtanivāsarūpoti devatānivāsasabhāvo, addhā ettha mahesakkhā devatā nivutthā bhavissati. Te dhanassa hetūti imañca rukkhaṃ ye cettha nivutthā bhūtā, te dhanassa hetu namassāmi, na nikkāraṇāti.
तं सुत्वा रुक्खदेवता ब्राह्मणस्स पसन्ना ‘‘अहं, ब्राह्मण, इमस्मिं रुक्खे निब्बत्तदेवता, मा भायि, धनं ते दस्सामी’’ति तं अस्सासेत्वा अत्तनो विमानद्वारे महन्तेन देवतानुभावेन आकासे ठत्वा इतरा द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā rukkhadevatā brāhmaṇassa pasannā ‘‘ahaṃ, brāhmaṇa, imasmiṃ rukkhe nibbattadevatā, mā bhāyi, dhanaṃ te dassāmī’’ti taṃ assāsetvā attano vimānadvāre mahantena devatānubhāvena ākāse ṭhatvā itarā dve gāthā abhāsi –
२७.
27.
‘‘सो ते करिस्सामि यथानुभावं, कतञ्ञुतं ब्राह्मण पेक्खमानो।
‘‘So te karissāmi yathānubhāvaṃ, kataññutaṃ brāhmaṇa pekkhamāno;
कथञ्हि आगम्म सतं सकासे, मोघानि ते अस्सु परिफन्दितानि॥
Kathañhi āgamma sataṃ sakāse, moghāni te assu pariphanditāni.
२८.
28.
‘‘यो तिन्दुकरुक्खस्स परो पिलक्खो, परिवारितो पुब्बयञ्ञो उळारो।
‘‘Yo tindukarukkhassa paro pilakkho, parivārito pubbayañño uḷāro;
तस्सेस मूलस्मिं निधि निखातो, अदायादो गच्छ तं उद्धराही’’ति॥
Tassesa mūlasmiṃ nidhi nikhāto, adāyādo gaccha taṃ uddharāhī’’ti.
तत्थ यथानुभावन्ति यथासत्ति यथाबलं। कतञ्ञुतन्ति तया मय्हं कतगुणं जानन्तो तं अत्तनि विज्जमानं कतञ्ञुतं पेक्खमानो। आगम्माति आगन्त्वा। सतं सकासेति सप्पुरिसानं सन्तिके। मोघानि ते अस्सु परिफन्दितानीति सुखसेय्यपुच्छनवसेन वाचाफन्दितानि सम्मज्जनादिकरणेन कायफन्दितानि च तव कथं अफलानि भविस्सन्ति।
Tattha yathānubhāvanti yathāsatti yathābalaṃ. Kataññutanti tayā mayhaṃ kataguṇaṃ jānanto taṃ attani vijjamānaṃ kataññutaṃ pekkhamāno. Āgammāti āgantvā. Sataṃ sakāseti sappurisānaṃ santike. Moghāni te assu pariphanditānīti sukhaseyyapucchanavasena vācāphanditāni sammajjanādikaraṇena kāyaphanditāni ca tava kathaṃ aphalāni bhavissanti.
यो तिन्दुकरुक्खस्स परो पिलक्खोति यो एस तिन्दुकरुक्खस्स परतो पिलक्खरुक्खो ठितोति विमानद्वारे ठिताव हत्थं पसारेत्वा दस्सेति। परिवारितोतिआदीसु तस्स पिलक्खरुक्खस्स मूले एस तं रुक्खमूलं परिक्खिपित्वा निहितताय परिवारितो, पुब्बे यिट्ठयञ्ञवसेन पुरिमसामिकानं उप्पन्नताय पुब्बयञ्ञो, अनेकनिधिकुम्भि भावेन महन्तत्ता उळारो, भूमिं खणित्वा ठपितत्ता निखातो, इदानि दायादानं अभावतो अदायादो। इदं वुत्तं होति – एस तं रुक्खमूलं परिक्खिपित्वा गीवाय गीवं पहरन्तीनं निधिकुम्भीनं वसेन महानिधि निखातो असामिको, गच्छ तं उद्धरित्वा गण्हाति।
Yo tindukarukkhassa paro pilakkhoti yo esa tindukarukkhassa parato pilakkharukkho ṭhitoti vimānadvāre ṭhitāva hatthaṃ pasāretvā dasseti. Parivāritotiādīsu tassa pilakkharukkhassa mūle esa taṃ rukkhamūlaṃ parikkhipitvā nihitatāya parivārito, pubbe yiṭṭhayaññavasena purimasāmikānaṃ uppannatāya pubbayañño, anekanidhikumbhi bhāvena mahantattā uḷāro, bhūmiṃ khaṇitvā ṭhapitattā nikhāto, idāni dāyādānaṃ abhāvato adāyādo. Idaṃ vuttaṃ hoti – esa taṃ rukkhamūlaṃ parikkhipitvā gīvāya gīvaṃ paharantīnaṃ nidhikumbhīnaṃ vasena mahānidhi nikhāto asāmiko, gaccha taṃ uddharitvā gaṇhāti.
एवञ्च पन वत्वा सा देवता ‘‘ब्राह्मण, त्वं एतं उद्धरित्वा गण्हन्तो किलमिस्ससि, गच्छ त्वं, अहमेव तं तव घरं नेत्वा असुकस्मिं असुकस्मिञ्च ठाने निदहिस्सामि, त्वं एतं धनं यावजीवं परिभुञ्जन्तो दानं देहि, सीलं रक्खाही’’ति ब्राह्मणस्स ओवादं दत्वा तं धनं अत्तनो आनुभावेन तस्स घरे पतिट्ठापेसि।
Evañca pana vatvā sā devatā ‘‘brāhmaṇa, tvaṃ etaṃ uddharitvā gaṇhanto kilamissasi, gaccha tvaṃ, ahameva taṃ tava gharaṃ netvā asukasmiṃ asukasmiñca ṭhāne nidahissāmi, tvaṃ etaṃ dhanaṃ yāvajīvaṃ paribhuñjanto dānaṃ dehi, sīlaṃ rakkhāhī’’ti brāhmaṇassa ovādaṃ datvā taṃ dhanaṃ attano ānubhāvena tassa ghare patiṭṭhāpesi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा ब्राह्मणो आनन्दो अहोसि, रुक्खदेवता पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā brāhmaṇo ānando ahosi, rukkhadevatā pana ahameva ahosi’’nti.
पलासजातकवण्णना सत्तमा।
Palāsajātakavaṇṇanā sattamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३०७. पलासजातकं • 307. Palāsajātakaṃ
