| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
पाळिमुत्तकविनिच्छयवण्णना
Pāḷimuttakavinicchayavaṇṇanā
तेन खो पन समयेन छब्बग्गिया भिक्खू उच्चावचे पत्ते धारेन्ति, उच्चावचानि पत्तमण्डलानि धारेन्ती’’ति (चुळव॰ २५३) एवमादीनि वत्थूनि निस्साय ‘‘न, भिक्खवे, उच्चावचा पत्ता धारेतब्बा, यो धारेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदिना नयेन अकप्पियपरिक्खारेसु च दुक्कटं पञ्ञत्तं। कस्मा? तदनुलोमत्ता। यत्थापि न पञ्ञत्तं, तत्थ ‘‘न, भिक्खवे, उच्चावचानि छत्तानि धारेतब्बानि, यो धारेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदिना (चूळव॰ २६९-२७०) नयेन दुक्कटं सम्भवति, तस्मा ‘‘तत्रायं पाळिमुत्तको’’ति आरभित्वा सब्बपरिक्खारेसु वण्णमट्ठं, सविकारं वा करोन्तस्स आपत्ति दुक्कटन्ति दीपेन्तेन ‘‘न वट्टती’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं। एत्थाह – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, ठपेत्वा पहरणिं सब्बं लोहभण्डं, ठपेत्वा आसन्दिं पल्लङ्कं दारुपत्तं दारुपादुकं सब्बं दारुभण्डं, ठपेत्वा कतकञ्च कुम्भकारिकञ्च सब्बं मत्तिकाभण्ड’’न्ति (चूळव॰ २९३) वुत्तत्ता यथाठपितं वज्जेत्वा इतरं सब्बं वण्णमट्ठम्पि सविकारम्पि अविसेसेन वट्टतीति? वुच्चते – तं न युत्तं यथादस्सितपाळिविरोधतो, तस्मा ‘‘ठपेत्वा पहरणि’’न्ति एवं जातिवसेन अयं पाळि पवत्ता, यथादस्सिता पाळि वण्णमट्ठादिविकारपटिसेधनवसेन पवत्ताति एवं उभयम्पि न विरुज्झति, तस्मा यथावुत्तमेव। आरग्गेन निखादनग्गेन, ‘‘आरग्गेरिव सासपो’’ति (म॰ नि॰ २.४५८; ध॰ प॰ ४०१; सु॰ नि॰ ६३०) एत्थ वुत्तनयतो आरग्गेन।
Tena kho pana samayena chabbaggiyā bhikkhū uccāvace patte dhārenti, uccāvacāni pattamaṇḍalāni dhārentī’’ti (cuḷava. 253) evamādīni vatthūni nissāya ‘‘na, bhikkhave, uccāvacā pattā dhāretabbā, yo dhāreyya, āpatti dukkaṭassā’’tiādinā nayena akappiyaparikkhāresu ca dukkaṭaṃ paññattaṃ. Kasmā? Tadanulomattā. Yatthāpi na paññattaṃ, tattha ‘‘na, bhikkhave, uccāvacāni chattāni dhāretabbāni, yo dhāreyya, āpatti dukkaṭassā’’tiādinā (cūḷava. 269-270) nayena dukkaṭaṃ sambhavati, tasmā ‘‘tatrāyaṃ pāḷimuttako’’ti ārabhitvā sabbaparikkhāresu vaṇṇamaṭṭhaṃ, savikāraṃ vā karontassa āpatti dukkaṭanti dīpentena ‘‘na vaṭṭatī’’ti vuttanti veditabbaṃ. Etthāha – ‘‘anujānāmi, bhikkhave, ṭhapetvā paharaṇiṃ sabbaṃ lohabhaṇḍaṃ, ṭhapetvā āsandiṃ pallaṅkaṃ dārupattaṃ dārupādukaṃ sabbaṃ dārubhaṇḍaṃ, ṭhapetvā katakañca kumbhakārikañca sabbaṃ mattikābhaṇḍa’’nti (cūḷava. 293) vuttattā yathāṭhapitaṃ vajjetvā itaraṃ sabbaṃ vaṇṇamaṭṭhampi savikārampi avisesena vaṭṭatīti? Vuccate – taṃ na yuttaṃ yathādassitapāḷivirodhato, tasmā ‘‘ṭhapetvā paharaṇi’’nti evaṃ jātivasena ayaṃ pāḷi pavattā, yathādassitā pāḷi vaṇṇamaṭṭhādivikārapaṭisedhanavasena pavattāti evaṃ ubhayampi na virujjhati, tasmā yathāvuttameva. Āraggena nikhādanaggena, ‘‘āraggeriva sāsapo’’ti (ma. ni. 2.458; dha. pa. 401; su. ni. 630) ettha vuttanayato āraggena.
पट्टमुखे वाति पट्टकोटियं। परियन्तेति चीवरपरियन्ते। वेणिउहुमुनियुपेञ्ञाम। अग्घियन्ति चेतियं। गयमुग्गरन्ति तुलादण्डसण्ठानं, गया सीसे सूचिका होति, मुखपत्ता लद्रा। उक्किरन्ति नीहरन्ति करोन्ति ठपेन्ति। कोणसुत्तपिळका नाम गण्ठिकपट्टादिकोणेसु सुत्तमयपिळका। यं एत्थ चीवरं वा पत्तो वा ‘‘न वट्टती’’ति वुत्तो, तत्थ अधिट्ठानं रुहति, विकप्पनापि रुहतीति वेदितब्बं। देड्डुभोति उदकसप्पो। अच्छीति कुञ्जरक्खि। गोमुत्तकन्ति गोमुत्तसण्ठाना राजियो। कुञ्चिकाय सेनासनपरिक्खारत्ता सुवण्णरूपियमयापि वट्टतीति छाया दिस्सति, ‘‘कुञ्चिकाय वण्णमट्ठकम्मं न वट्टती’’ति वचनतो अञ्ञे कप्पियलोहादिमयाव कुञ्चिका कप्पन्ति परिहरणीयपरिक्खारत्ता। आरकण्टको पोत्थकादिकरणसत्थकजाति। ‘‘आमण्डकसारको आमलकफलमयो’’ति वदन्ति । तालपण्णबीजनीआदीसु ‘‘वण्णमट्ठकम्मं वट्टती’’ति वुत्तं। किञ्चापि तानि कुञ्चिका विय परिहरणीयानि, अथ खो ‘‘उच्चावचानि न धारेतब्बानी’’ति पटिक्खेपाभावतो वुत्तं। केवलञ्हि तानि ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, विधूपनञ्च तालवण्टञ्चा’’तिआदिना (चूळव॰ २६९) वुत्तानि। गण्ठिपदे पन ‘‘तेलभाजनेसु वण्णमट्ठकम्मं वट्टतीति सेनासनपरिक्खारत्ता’’ति वुत्तं। राजवल्लभाति राजकुलूपका। सीमाति इधाधिप्पेता भूमि, बद्धसीमा च। ‘‘येसं सन्तका तेसं सीमा, तत्थ परेहि न कत्तब्ब’’न्ति अनुगण्ठिपदे वुत्तं। ‘‘भूमि च सीमा च येसं सन्तका, तेहि एव वारेतब्बा। येसं पन अञ्ञेसं भूमियं सीमा कता, ते वारेतुं न इस्सरा’’ति वदन्ति । ‘‘सङ्घभेदादीनं कारणत्ता ‘मा करोथा’ति पटिसेधेतब्बा एवा’’ति अन्धकट्ठकथायं वुत्तं किर।
Paṭṭamukhe vāti paṭṭakoṭiyaṃ. Pariyanteti cīvarapariyante. Veṇiuhumuniyupeññāma. Agghiyanti cetiyaṃ. Gayamuggaranti tulādaṇḍasaṇṭhānaṃ, gayā sīse sūcikā hoti, mukhapattā ladrā. Ukkiranti nīharanti karonti ṭhapenti. Koṇasuttapiḷakā nāma gaṇṭhikapaṭṭādikoṇesu suttamayapiḷakā. Yaṃ ettha cīvaraṃ vā patto vā ‘‘na vaṭṭatī’’ti vutto, tattha adhiṭṭhānaṃ ruhati, vikappanāpi ruhatīti veditabbaṃ. Deḍḍubhoti udakasappo. Acchīti kuñjarakkhi. Gomuttakanti gomuttasaṇṭhānā rājiyo. Kuñcikāya senāsanaparikkhārattā suvaṇṇarūpiyamayāpi vaṭṭatīti chāyā dissati, ‘‘kuñcikāya vaṇṇamaṭṭhakammaṃ na vaṭṭatī’’ti vacanato aññe kappiyalohādimayāva kuñcikā kappanti pariharaṇīyaparikkhārattā. Ārakaṇṭako potthakādikaraṇasatthakajāti. ‘‘Āmaṇḍakasārako āmalakaphalamayo’’ti vadanti . Tālapaṇṇabījanīādīsu ‘‘vaṇṇamaṭṭhakammaṃ vaṭṭatī’’ti vuttaṃ. Kiñcāpi tāni kuñcikā viya pariharaṇīyāni, atha kho ‘‘uccāvacāni na dhāretabbānī’’ti paṭikkhepābhāvato vuttaṃ. Kevalañhi tāni ‘‘anujānāmi, bhikkhave, vidhūpanañca tālavaṇṭañcā’’tiādinā (cūḷava. 269) vuttāni. Gaṇṭhipade pana ‘‘telabhājanesu vaṇṇamaṭṭhakammaṃ vaṭṭatīti senāsanaparikkhārattā’’ti vuttaṃ. Rājavallabhāti rājakulūpakā. Sīmāti idhādhippetā bhūmi, baddhasīmā ca. ‘‘Yesaṃ santakā tesaṃ sīmā, tattha parehi na kattabba’’nti anugaṇṭhipade vuttaṃ. ‘‘Bhūmi ca sīmā ca yesaṃ santakā, tehi eva vāretabbā. Yesaṃ pana aññesaṃ bhūmiyaṃ sīmā katā, te vāretuṃ na issarā’’ti vadanti . ‘‘Saṅghabhedādīnaṃ kāraṇattā ‘mā karothā’ti paṭisedhetabbā evā’’ti andhakaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ kira.
८६-७. दारुकुटिकं कातुं, कत्तुन्ति च अत्थि। खण्डाखण्डिकन्ति फलाफलं विय दट्ठब्बं। आणापेहीति वचनं अनिट्ठे एव वुच्चतीति कत्वा बन्धं आणापेसि। इस्सरियमत्तायाति समिद्धियं मत्तासद्दोति ञापेति।
86-7. Dārukuṭikaṃ kātuṃ, kattunti ca atthi. Khaṇḍākhaṇḍikanti phalāphalaṃ viya daṭṭhabbaṃ. Āṇāpehīti vacanaṃ aniṭṭhe eva vuccatīti katvā bandhaṃ āṇāpesi. Issariyamattāyāti samiddhiyaṃ mattāsaddoti ñāpeti.
८८. ‘‘एवरूपं वाचं भासित्वा’’ति च पाठो। लोमेन त्वं मुत्तो, मा पुनपि एवरूपमकासीति इदं किं ब्यापाददीपकं, दारूसुपि लोभक्खन्धदीपकं वचनं सोतापन्नस्स सतो तस्स राजस्स पतिरूपं। ननु नाम ‘‘पुब्बे कतं सुकतं भन्ते, वदेय्याथ पुनपि येनत्थो’’ति पवारेत्वा अतीव पीतिपामोज्जं उप्पादेतब्बं तेन सियाति? सच्चमेतं सोतापन्नत्ता अतीव बुद्धमामको धम्ममामको सङ्घमामको च, तस्मा भिक्खूनं अकप्पियं असहन्तो, सिक्खापदपञ्ञत्तिया च ओकासं कत्तुकामो ‘‘सुपयुत्तानि मे दारूनी’’ति तुट्ठचित्तोपि एवमाहाति वेदितब्बं। इमेहि नाम एवरूपे ठाने। ‘‘आगतपदानुरूपेनाति अञ्ञेहि वा पदेहि, इतो थोकतरेहि वा आगतकाले तदनुरूपा योजना कातब्बा’’ति गण्ठिपदे वुत्तं। ‘‘न केवलं इमस्मिंयेव सिक्खापदे, अञ्ञेसुपि आगच्छन्ति, तस्मा तत्थ तत्थ आगतपदानुरूपेन योजना वेदितब्बा’’ति अनुगण्ठिपदे वुत्तं। उज्झायनत्थो अदिन्नस्सादिन्नत्ताव, ते उज्झायिंसु।
88. ‘‘Evarūpaṃ vācaṃ bhāsitvā’’ti ca pāṭho. Lomena tvaṃ mutto, mā punapi evarūpamakāsīti idaṃ kiṃ byāpādadīpakaṃ, dārūsupi lobhakkhandhadīpakaṃ vacanaṃ sotāpannassa sato tassa rājassa patirūpaṃ. Nanu nāma ‘‘pubbe kataṃ sukataṃ bhante, vadeyyātha punapi yenattho’’ti pavāretvā atīva pītipāmojjaṃ uppādetabbaṃ tena siyāti? Saccametaṃ sotāpannattā atīva buddhamāmako dhammamāmako saṅghamāmako ca, tasmā bhikkhūnaṃ akappiyaṃ asahanto, sikkhāpadapaññattiyā ca okāsaṃ kattukāmo ‘‘supayuttāni me dārūnī’’ti tuṭṭhacittopi evamāhāti veditabbaṃ. Imehi nāma evarūpe ṭhāne. ‘‘Āgatapadānurūpenāti aññehi vā padehi, ito thokatarehi vā āgatakāle tadanurūpā yojanā kātabbā’’ti gaṇṭhipade vuttaṃ. ‘‘Na kevalaṃ imasmiṃyeva sikkhāpade, aññesupi āgacchanti, tasmā tattha tattha āgatapadānurūpena yojanā veditabbā’’ti anugaṇṭhipade vuttaṃ. Ujjhāyanattho adinnassādinnattāva, te ujjhāyiṃsu.
रुद्रदामको नाम रुद्रदामकादीहि उप्पादितो। बाराणसिनगरादीसु तेहि तेहि राजूहि पोराणसत्थानुरूपं लक्खणसम्पन्ना उप्पादिता नीलकहापणा। तेसं किर तिभागं अग्घति रुद्रदामको, तस्मा तस्स पादो थुल्लच्चयवत्थु होति। मासको पन इध अप्पमाणं। कहापणो किञ्चिकाले ऊनवीसतिमासको होति, किञ्चि काले अतिरेकवीसतिमासको। तस्मा तस्स कहापणस्स चतुत्थभागो पञ्चमासको विय अतिरेकपञ्चमासको वा ऊनपञ्चमासको वा पादोति वेदितब्बं। इमस्सत्थस्स दीपनत्थं ‘‘तदा राजगहे वीसतिमासको कहापणो होती’’तिआदि वुत्तं। तत्थ रजतमयो सुवण्णमयो तम्बमयो च कहापणो होति। सुवण्णभूमियं विय पादोपि यत्थ तम्बमयोव कतो होति, तत्थ सोव पादोति आचरियो। यस्मा पादो एकनीलकहापणग्घनको, तस्मा तस्स पादस्स चतुत्थभागोव सिया पादोति एके। इदं न युज्जति। यो च तत्थ पादारहो भण्डो, तस्स चतुत्थभागस्सेव पाराजिकवत्थुभावप्पसङ्गतो। यदि पादारहं भण्डं पाराजिकवत्थु, सिद्धं ‘‘सोव पादो पच्छिमं पाराजिकवत्थू’’ति । न हि सब्बत्थ भण्डं गहेत्वा नीलकहापणग्घेन अग्घापेन्ति। यस्मा तस्स तस्सेव कहापणग्घेन अग्घापेन्ति, तस्मा तस्स तस्स जनपदस्स पादोव पादोति तदग्घनकमेव पादग्घनकन्ति सिद्धं, ‘‘सो च खो पोराणस्स नीलकहापणस्स वसेन, न इतरेसन्ति यत्थ पन नीलकहापणा वळञ्जं गच्छन्ति, तत्थेवा’’ति केचि वदन्ति, उपपरिक्खित्वा गहेतब्बं।
Rudradāmako nāma rudradāmakādīhi uppādito. Bārāṇasinagarādīsu tehi tehi rājūhi porāṇasatthānurūpaṃ lakkhaṇasampannā uppāditā nīlakahāpaṇā. Tesaṃ kira tibhāgaṃ agghati rudradāmako, tasmā tassa pādo thullaccayavatthu hoti. Māsako pana idha appamāṇaṃ. Kahāpaṇo kiñcikāle ūnavīsatimāsako hoti, kiñci kāle atirekavīsatimāsako. Tasmā tassa kahāpaṇassa catutthabhāgo pañcamāsako viya atirekapañcamāsako vā ūnapañcamāsako vā pādoti veditabbaṃ. Imassatthassa dīpanatthaṃ ‘‘tadā rājagahe vīsatimāsako kahāpaṇo hotī’’tiādi vuttaṃ. Tattha rajatamayo suvaṇṇamayo tambamayo ca kahāpaṇo hoti. Suvaṇṇabhūmiyaṃ viya pādopi yattha tambamayova kato hoti, tattha sova pādoti ācariyo. Yasmā pādo ekanīlakahāpaṇagghanako, tasmā tassa pādassa catutthabhāgova siyā pādoti eke. Idaṃ na yujjati. Yo ca tattha pādāraho bhaṇḍo, tassa catutthabhāgasseva pārājikavatthubhāvappasaṅgato. Yadi pādārahaṃ bhaṇḍaṃ pārājikavatthu, siddhaṃ ‘‘sova pādo pacchimaṃ pārājikavatthū’’ti . Na hi sabbattha bhaṇḍaṃ gahetvā nīlakahāpaṇagghena agghāpenti. Yasmā tassa tasseva kahāpaṇagghena agghāpenti, tasmā tassa tassa janapadassa pādova pādoti tadagghanakameva pādagghanakanti siddhaṃ, ‘‘so ca kho porāṇassa nīlakahāpaṇassa vasena, na itaresanti yattha pana nīlakahāpaṇā vaḷañjaṃ gacchanti, tatthevā’’ti keci vadanti, upaparikkhitvā gahetabbaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / पाळिमुत्तकविनिच्छयवण्णना • Pāḷimuttakavinicchayavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / पाळिमुत्तकविनिच्छयवण्णना • Pāḷimuttakavinicchayavaṇṇanā
