| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
१०. पंसुधोवकसुत्तवण्णना
10. Paṃsudhovakasuttavaṇṇanā
१०२. दसमे अनीहतदोसन्ति अनपनीतथूलकाळकं। अनपनीतकसावन्ति अनपगतसुखुमकाळकं। पहटमत्तन्ति आहटमत्तं।
102. Dasame anīhatadosanti anapanītathūlakāḷakaṃ. Anapanītakasāvanti anapagatasukhumakāḷakaṃ. Pahaṭamattanti āhaṭamattaṃ.
दसकुसलकम्मपथवसेन उप्पन्नं चित्तं चित्तमेव, विपस्सनापादकअट्ठसमापत्तिचित्तं विपस्सनाचित्तञ्च ततो चित्ततो अधिकं चित्तन्ति अधिचित्तन्ति आह ‘‘अधिचित्तन्ति समथविपस्सनाचित्त’’न्ति। अनुयुत्तस्साति अनुप्पन्नस्स उप्पादनवसेन उप्पन्नस्स पटिब्रूहनवसेन अनु अनु युत्तस्स, तत्थ युत्तप्पयुत्तस्साति अत्थो। एत्थ च पुरेभत्तं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातप्पटिक्कन्तो निसीदनं आदाय ‘‘असुकस्मिं रुक्खमूले वा वनसण्डे वा पब्भारे वा समणधम्मं करिस्सामी’’ति निक्खमन्तोपि तत्थ गन्त्वा हत्थेहि वा पादेहि वा निसज्जट्ठानतो तिणपण्णानि अपनेन्तोपि अधिचित्तं अनुयुत्तोयेव। निसीदित्वा पन हत्थपादे धोवित्वा मूलकम्मट्ठानं गहेत्वा भावनं अनुयुञ्जन्तो भावनाय अप्पनं अप्पत्तायपि अधिचित्तमनुयुत्तोयेव तदत्थेनपि तंसद्दवोहारतो। चित्तसम्पन्नोति धम्मचित्तस्स समन्नागतत्ता सम्पन्नचित्तो। पण्डितजातिकोति पण्डितसभावो।
Dasakusalakammapathavasena uppannaṃ cittaṃ cittameva, vipassanāpādakaaṭṭhasamāpatticittaṃ vipassanācittañca tato cittato adhikaṃ cittanti adhicittanti āha ‘‘adhicittanti samathavipassanācitta’’nti. Anuyuttassāti anuppannassa uppādanavasena uppannassa paṭibrūhanavasena anu anu yuttassa, tattha yuttappayuttassāti attho. Ettha ca purebhattaṃ piṇḍāya caritvā pacchābhattaṃ piṇḍapātappaṭikkanto nisīdanaṃ ādāya ‘‘asukasmiṃ rukkhamūle vā vanasaṇḍe vā pabbhāre vā samaṇadhammaṃ karissāmī’’ti nikkhamantopi tattha gantvā hatthehi vā pādehi vā nisajjaṭṭhānato tiṇapaṇṇāni apanentopi adhicittaṃ anuyuttoyeva. Nisīditvā pana hatthapāde dhovitvā mūlakammaṭṭhānaṃ gahetvā bhāvanaṃ anuyuñjanto bhāvanāya appanaṃ appattāyapi adhicittamanuyuttoyeva tadatthenapi taṃsaddavohārato. Cittasampannoti dhammacittassa samannāgatattā sampannacitto. Paṇḍitajātikoti paṇḍitasabhāvo.
कामे आरब्भाति वत्थुकामे आरब्भ। कामरागसङ्खातेन वा कामेन पटिसंयुत्तो वितक्को कामवितक्को। ब्यापज्जति चित्तं एतेनाति ब्यापादो, दोसो। विहिंसन्ति एताय सत्ते, विहिंसनं वा तेसं एतन्ति विहिंसा, परेसं विहेठनाकारेन पवत्तस्स करुणापटिपक्खस्स पापधम्मस्सेतं अधिवचनं। ञातके आरब्भ उप्पन्नो वितक्कोति ञातके आरब्भ गेहस्सितपेमवसेन उप्पन्नो वितक्को। जनपदमारब्भ उप्पन्नो वितक्कोति एत्थापि एसेव नयो। अहो वत मं…पे॰… उप्पन्नो वितक्कोति ‘‘अहो वत मं परे न अवजानेय्युं, न हेट्ठा कत्वा मञ्ञेय्युं, पासाणच्छत्तं विय गरुं करेय्यु’’न्ति एवं उप्पन्नवितक्को। दसविपस्सनुपक्किलेसवितक्काति ओभासादिदसविपस्सनुपक्किलेसे आरब्भ उप्पन्नवितक्का।
Kāme ārabbhāti vatthukāme ārabbha. Kāmarāgasaṅkhātena vā kāmena paṭisaṃyutto vitakko kāmavitakko. Byāpajjati cittaṃ etenāti byāpādo, doso. Vihiṃsanti etāya satte, vihiṃsanaṃ vā tesaṃ etanti vihiṃsā, paresaṃ viheṭhanākārena pavattassa karuṇāpaṭipakkhassa pāpadhammassetaṃ adhivacanaṃ. Ñātake ārabbha uppanno vitakkoti ñātake ārabbha gehassitapemavasena uppanno vitakko. Janapadamārabbha uppanno vitakkoti etthāpi eseva nayo. Aho vata maṃ…pe… uppanno vitakkoti ‘‘aho vata maṃ pare na avajāneyyuṃ, na heṭṭhā katvā maññeyyuṃ, pāsāṇacchattaṃ viya garuṃ kareyyu’’nti evaṃ uppannavitakko. Dasavipassanupakkilesavitakkāti obhāsādidasavipassanupakkilese ārabbha uppannavitakkā.
अवसिट्ठा धम्मवितक्का एतस्साति अवसिट्ठधम्मवितक्को, विपस्सनासमाधि। न एकग्गभावप्पत्तो न एकग्गतं पत्तो। एकं उदेतीति हि एकोदि, पटिपक्खेहि अनभिभूतत्ता अग्गं सेट्ठं हुत्वा उदेतीति अत्थो। सेट्ठोपि हि लोके एकोति वुच्चति, एकस्मिं आरम्मणे समाधानवसेन पवत्तचित्तस्सेतं अधिवचनं। एकोदिस्स भावो एकोदिभावो, एकग्गतायेतं अधिवचनं।
Avasiṭṭhā dhammavitakkā etassāti avasiṭṭhadhammavitakko, vipassanāsamādhi. Na ekaggabhāvappatto na ekaggataṃ patto. Ekaṃ udetīti hi ekodi, paṭipakkhehi anabhibhūtattā aggaṃ seṭṭhaṃ hutvā udetīti attho. Seṭṭhopi hi loke ekoti vuccati, ekasmiṃ ārammaṇe samādhānavasena pavattacittassetaṃ adhivacanaṃ. Ekodissa bhāvo ekodibhāvo, ekaggatāyetaṃ adhivacanaṃ.
नियकज्झत्तन्ति अत्तसन्तानस्सेतं अधिवचनं। गोचरज्झत्तन्ति इध निब्बानं अधिप्पेतं। तेनाह ‘‘एकस्मिं निब्बानगोचरेयेव तिट्ठती’’ति। सुट्ठु निसीदतीति समाधिपटिपक्खे किलेसे सन्निसीदेन्तो सुट्ठु निसीदति। एकग्गं होतीति अब्यग्गभावप्पत्तिया एकग्गं होति। सम्मा आधियतीति यथा आरम्मणे सुट्ठु अप्पितं होति, एवं सम्मा सम्मदेव आधियति।
Niyakajjhattanti attasantānassetaṃ adhivacanaṃ. Gocarajjhattanti idha nibbānaṃ adhippetaṃ. Tenāha ‘‘ekasmiṃ nibbānagocareyeva tiṭṭhatī’’ti. Suṭṭhu nisīdatīti samādhipaṭipakkhe kilese sannisīdento suṭṭhu nisīdati. Ekaggaṃ hotīti abyaggabhāvappattiyā ekaggaṃ hoti. Sammā ādhiyatīti yathā ārammaṇe suṭṭhu appitaṃ hoti, evaṃ sammā sammadeva ādhiyati.
अभिञ्ञा सच्छिकरणीयस्साति एत्थ ‘‘अभिञ्ञाय सच्छिकरणीयस्सा’’ति वत्तब्बे ‘‘अभिञ्ञा’’ति य-कारलोपेन पन पुन कालकिरियानिद्देसो कतोति आह ‘‘अभिजानित्वा पच्चक्खं कातब्बस्सा’’ति। अभिञ्ञाय इद्धिविधादिञाणेन सच्छिकिरियं इद्धिविधपच्चनुभवनादिकं अभिञ्ञासच्छिकरणीयन्ति एवं वा एत्थ अत्थो दट्ठब्बो। सक्खिभब्बतं पापुणातीति एत्थ पन यस्स पच्चक्खं अत्थि, सो सक्खी, सक्खिनो भब्बता सक्खिभब्बता, सक्खिभवनन्ति वुत्तं होति। सक्खी च सो भब्बो चाति सक्खिभब्बो। अयञ्हि इद्धिविधादीनं भब्बो तत्थ च सक्खीति सक्खिभब्बो, तस्स भावो सक्खिभब्बता, तं पापुणातीति अत्थो।
Abhiññāsacchikaraṇīyassāti ettha ‘‘abhiññāya sacchikaraṇīyassā’’ti vattabbe ‘‘abhiññā’’ti ya-kāralopena pana puna kālakiriyāniddeso katoti āha ‘‘abhijānitvā paccakkhaṃ kātabbassā’’ti. Abhiññāya iddhividhādiñāṇena sacchikiriyaṃ iddhividhapaccanubhavanādikaṃ abhiññāsacchikaraṇīyanti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Sakkhibhabbataṃ pāpuṇātīti ettha pana yassa paccakkhaṃ atthi, so sakkhī, sakkhino bhabbatā sakkhibhabbatā, sakkhibhavananti vuttaṃ hoti. Sakkhī ca so bhabbo cāti sakkhibhabbo. Ayañhi iddhividhādīnaṃ bhabbo tattha ca sakkhīti sakkhibhabbo, tassa bhāvo sakkhibhabbatā, taṃ pāpuṇātīti attho.
अभिञ्ञापादकज्झानादिभेदेति एत्थ अभिञ्ञापादा च अभिञ्ञापादकज्झानञ्च अभिञ्ञापादकज्झानानि। आदि-सद्देन अरहत्तञ्च अरहत्तस्स विपस्सना च सङ्गहिताति दट्ठब्बं। तेनेव मज्झिमनिकायट्ठकथायं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.१९८) –
Abhiññāpādakajjhānādibhedeti ettha abhiññāpādā ca abhiññāpādakajjhānañca abhiññāpādakajjhānāni. Ādi-saddena arahattañca arahattassa vipassanā ca saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ. Teneva majjhimanikāyaṭṭhakathāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 2.198) –
‘‘सति सतिआयतनेति सति सतिकारणे। किञ्चेत्थ कारणं? अभिञ्ञा वा अभिञ्ञापादकज्झानं वा, अवसाने पन अरहत्तं वा कारणं अरहत्तस्स विपस्सना वाति वेदितब्ब’’न्ति वुत्तं।
‘‘Sati satiāyataneti sati satikāraṇe. Kiñcettha kāraṇaṃ? Abhiññā vā abhiññāpādakajjhānaṃ vā, avasāne pana arahattaṃ vā kāraṇaṃ arahattassa vipassanā vāti veditabba’’nti vuttaṃ.
यञ्हि तं तत्र तत्र सक्खिभब्बतासङ्खातं इद्धिविधपच्चनुभवनादि, तस्स अभिञ्ञा कारणं । अथ इद्धिविधपच्चनुभवनादि अभिञ्ञा, एवं सति अभिञ्ञापादकज्झानं कारणं। अवसाने छट्ठाभिञ्ञाय पन अरहत्तं, अरहत्तस्स विपस्सना वा कारणं। अरहत्तञ्हि ‘‘कुदास्सु नामाहं तदायतनं उपसम्पज्ज विहरिस्सामि, यदरिया एतरहि उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति (म॰ नि॰ १.४६५; ३.३०७) अनुत्तरेसु विमोक्खेसु पिहं उपट्ठपेत्वा अभिञ्ञा निब्बत्तेन्तस्स कारणं। इदञ्च साधारणं न होति, साधारणवसेन पन अरहत्तस्स विपस्सना कारणं। इमस्मिञ्हि सुत्ते अरहत्तफलवसेन छट्ठाभिञ्ञा वुत्ता। तेनेवाह ‘‘आसवानं खयातिआदि चेत्थ फलसमापत्तिवसेन वुत्तन्ति वेदितब्ब’’न्ति।
Yañhi taṃ tatra tatra sakkhibhabbatāsaṅkhātaṃ iddhividhapaccanubhavanādi, tassa abhiññā kāraṇaṃ . Atha iddhividhapaccanubhavanādi abhiññā, evaṃ sati abhiññāpādakajjhānaṃ kāraṇaṃ. Avasāne chaṭṭhābhiññāya pana arahattaṃ, arahattassa vipassanā vā kāraṇaṃ. Arahattañhi ‘‘kudāssu nāmāhaṃ tadāyatanaṃ upasampajja viharissāmi, yadariyā etarahi upasampajja viharantī’’ti (ma. ni. 1.465; 3.307) anuttaresu vimokkhesu pihaṃ upaṭṭhapetvā abhiññā nibbattentassa kāraṇaṃ. Idañca sādhāraṇaṃ na hoti, sādhāraṇavasena pana arahattassa vipassanā kāraṇaṃ. Imasmiñhi sutte arahattaphalavasena chaṭṭhābhiññā vuttā. Tenevāha ‘‘āsavānaṃ khayātiādi cettha phalasamāpattivasena vuttanti veditabba’’nti.
पंसुधोवकसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Paṃsudhovakasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १०. पंसुधोवकसुत्तं • 10. Paṃsudhovakasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / १०. पंसुधोवकसुत्तवण्णना • 10. Paṃsudhovakasuttavaṇṇanā
