| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā |
६. भेसज्जक्खन्धकं
6. Bhesajjakkhandhakaṃ
पञ्चभेसज्जादिकथा
Pañcabhesajjādikathā
२६०. भेसज्जक्खन्धके – सारदिकेन आबाधेनाति सरदकाले उप्पन्नेन पित्ताबाधेन, तस्मिञ्हि काले वस्सोदकेनपि तेमेन्ति, कद्दमम्पि मद्दन्ति, अन्तरन्तरा आतपोपि खरो होति, तेन तेसं पित्तं कोट्ठब्भन्तरगतं होति। आहारत्थञ्च फरेय्याति आहारत्थं साधेय्य।
260. Bhesajjakkhandhake – sāradikena ābādhenāti saradakāle uppannena pittābādhena, tasmiñhi kāle vassodakenapi tementi, kaddamampi maddanti, antarantarā ātapopi kharo hoti, tena tesaṃ pittaṃ koṭṭhabbhantaragataṃ hoti. Āhāratthañca phareyyāti āhāratthaṃ sādheyya.
२६१. नच्छादेन्तीति न जिरन्ति, न वातरोगं पटिप्पस्सम्भेतुं सक्कोन्ति। सेनेसितानीति सिनिद्धानि। भत्ताच्छादकेनाति भत्तं अरोचिकेन।
261.Nacchādentīti na jiranti, na vātarogaṃ paṭippassambhetuṃ sakkonti. Senesitānīti siniddhāni. Bhattācchādakenāti bhattaṃ arocikena.
२६२. अच्छवसन्तिआदीसु निस्सग्गियवण्णनायं वुत्तनयेनेव विनिच्छयो वेदितब्बो। काले पटिग्गहितन्तिआदीसु मज्झन्हिके अवीतिवत्ते पटिग्गहेत्वा पचित्वा परिस्सावेत्वा चाति अत्थो। तेलपरिभोगेन परिभुञ्जितुन्ति सत्ताहकालिकतेलपरिभोगेन परिभुञ्जितुं।
262.Acchavasantiādīsu nissaggiyavaṇṇanāyaṃ vuttanayeneva vinicchayo veditabbo. Kāle paṭiggahitantiādīsu majjhanhike avītivatte paṭiggahetvā pacitvā parissāvetvā cāti attho. Telaparibhogenaparibhuñjitunti sattāhakālikatelaparibhogena paribhuñjituṃ.
२६३. मूलभेसज्जादि विनिच्छयोपि खुद्दकवण्णनायं वुत्तोयेव। तस्मा इध यं यं पुब्बे अवुत्तं तं तदेव वण्णयिस्साम। वचत्तन्ति सेतवचं। निसदं निसदपोतकन्ति पिसनसिला च पिसनपोतो च। फग्गवन्ति लताजाति। नत्तमालन्ति करञ्जं। हिङ्गुहिङ्गुजतुहिङ्गुसिपाटिका हिङ्गुजातियोयेव। तकतकपत्तितकपण्णियो लाखाजातियो।
263.Mūlabhesajjādi vinicchayopi khuddakavaṇṇanāyaṃ vuttoyeva. Tasmā idha yaṃ yaṃ pubbe avuttaṃ taṃ tadeva vaṇṇayissāma. Vacattanti setavacaṃ. Nisadaṃ nisadapotakanti pisanasilā ca pisanapoto ca. Phaggavanti latājāti. Nattamālanti karañjaṃ. Hiṅguhiṅgujatuhiṅgusipāṭikā hiṅgujātiyoyeva. Takatakapattitakapaṇṇiyo lākhājātiyo.
सामुद्दन्ति समुद्दतीरे वालुका विय सन्तिट्ठति। काळलोणन्ति पकतिलोणं। सिन्धवन्ति सेतवण्णं पब्बते उट्ठहति। उब्भिदन्ति भूमितो अङ्कुरं उट्ठहति। बिलन्ति दब्बसम्भारेहि सद्धिं पचितं, तं रत्तवण्णं।
Sāmuddanti samuddatīre vālukā viya santiṭṭhati. Kāḷaloṇanti pakatiloṇaṃ. Sindhavanti setavaṇṇaṃ pabbate uṭṭhahati. Ubbhidanti bhūmito aṅkuraṃ uṭṭhahati. Bilanti dabbasambhārehi saddhiṃ pacitaṃ, taṃ rattavaṇṇaṃ.
२६४-६. कायो वा दुग्गन्धोति कस्सचि अस्सादीनं विय कायगन्धो होति, तस्सापि सिरीसकोसुम्बादिचुण्णानि वा गन्धचुण्णानि वा सब्बानि वट्टन्ति। छकणन्ति गोमयं। रजननिप्पक्कन्ति रजनकसटं। पाकतिकचुण्णम्पि कोट्टेत्वा उदकेन तेमेत्वा न्हायितुं वट्टति; एतम्पि रजननिप्पक्कसङ्खेपमेव गच्छति।
264-6.Kāyo vā duggandhoti kassaci assādīnaṃ viya kāyagandho hoti, tassāpi sirīsakosumbādicuṇṇāni vā gandhacuṇṇāni vā sabbāni vaṭṭanti. Chakaṇanti gomayaṃ. Rajananippakkanti rajanakasaṭaṃ. Pākatikacuṇṇampi koṭṭetvā udakena temetvā nhāyituṃ vaṭṭati; etampi rajananippakkasaṅkhepameva gacchati.
आमकमंसञ्च खादि आमकलोहितञ्च पिवीति न तं भिक्खु खादि न पिवि, अमनुस्सो खादित्वा च पिवित्वा च पक्कन्तो, तेन वुत्तं – ‘‘तस्स सो अमनुस्सिकाबाधो पटिप्पस्सम्भी’’ति।
Āmakamaṃsañcakhādi āmakalohitañca pivīti na taṃ bhikkhu khādi na pivi, amanusso khāditvā ca pivitvā ca pakkanto, tena vuttaṃ – ‘‘tassa so amanussikābādho paṭippassambhī’’ti.
अञ्जनन्ति सब्बसङ्गाहिकवचनमेतं। काळ्ञ्जनन्ति एका अञ्जनजाति। रसञ्जनं नानासम्भारेहि कतं। सोतञ्जनन्ति नदीसोतादीसु उप्पज्जनकं अञ्जनं। गेरुको नाम सुवण्णगेरुको। कपल्लन्ति दीपसिखतो गहितमसि। अञ्जनूपपिंसनेहीति अञ्जनेन सद्धिं एकतो पिंसितब्बेहि, न हि किञ्चि अञ्ञनूपपिंसनं न वट्टति। चन्दनन्ति लोहितचन्दनादिकं यंकिञ्चि। तगरादीनि पाकटानि, अञ्ञानिपि नीलुप्पलादीनि वट्टन्तियेव।
Añjananti sabbasaṅgāhikavacanametaṃ. Kāḷñjananti ekā añjanajāti. Rasañjanaṃ nānāsambhārehi kataṃ. Sotañjananti nadīsotādīsu uppajjanakaṃ añjanaṃ. Geruko nāma suvaṇṇageruko. Kapallanti dīpasikhato gahitamasi. Añjanūpapiṃsanehīti añjanena saddhiṃ ekato piṃsitabbehi, na hi kiñci aññanūpapiṃsanaṃ na vaṭṭati. Candananti lohitacandanādikaṃ yaṃkiñci. Tagarādīni pākaṭāni, aññānipi nīluppalādīni vaṭṭantiyeva.
अट्ठिमयन्ति मनुस्सट्ठिं ठपेत्वा अवसेसअट्ठिमयं। दन्तमयन्ति हत्थिदन्तादिसब्बदन्तमयं। विसाणमयेपि अकप्पियं नाम नत्थि, नळमयादयो एकन्तकप्पियायेव। सलाकट्ठानियन्ति यत्थ सलाकं ओदहन्ति, तं सुसिरदण्डकं वा थविकं वा अनुजानामीति अत्थो। अंसबद्धकोति अञ्जनित्थविकाय अंसबद्धको। यमकनत्थुकरणिन्ति समसोताहि द्वीहि पनाळिकाहि एकं नत्थुकरणिं।
Aṭṭhimayanti manussaṭṭhiṃ ṭhapetvā avasesaaṭṭhimayaṃ. Dantamayanti hatthidantādisabbadantamayaṃ. Visāṇamayepi akappiyaṃ nāma natthi, naḷamayādayo ekantakappiyāyeva. Salākaṭṭhāniyanti yattha salākaṃ odahanti, taṃ susiradaṇḍakaṃ vā thavikaṃ vā anujānāmīti attho. Aṃsabaddhakoti añjanitthavikāya aṃsabaddhako. Yamakanatthukaraṇinti samasotāhi dvīhi panāḷikāhi ekaṃ natthukaraṇiṃ.
२६७. अनुजानामि भिक्खवे तेलपाकन्ति यंकिञ्चि भेसज्जपक्खित्तं सब्बं अनुञ्ञातमेव होति। अतिपक्खित्तमज्जानीति अतिविय खित्तमज्जानि; बहुं मज्जं पक्खिपित्वा योजितानीति अत्थो।
267.Anujānāmi bhikkhave telapākanti yaṃkiñci bhesajjapakkhittaṃ sabbaṃ anuññātameva hoti. Atipakkhittamajjānīti ativiya khittamajjāni; bahuṃ majjaṃ pakkhipitvā yojitānīti attho.
अङ्गवातोति हत्थपादे वातो। सम्भारसेदन्ति नानाविधपण्णभङ्गसेदं। महासेदन्ति महन्तं सेदं; पोरिसप्पमाणं आवाटं अङ्गारानं पूरेत्वा पंसुवालिकादीहि पिदहित्वा तत्थ नानाविधानि वातहरणपण्णानि सन्थरित्वा तेलमक्खितेन गत्तेन तत्थ निपज्जित्वा सम्परिवत्तन्तेन सरीरं सेदेतुं अनुजानामीति अत्थो। भङ्गोदकन्ति नानापण्णभङ्गकुथितं उदकं; तेहि पण्णेहि च उदकेन च सिञ्चित्वा सिञ्चित्वा सेदेतब्बो। उदककोट्ठकन्ति उदककोट्ठे चाटिं वा दोणिं वा उण्होदकस्स पूरेत्वा तत्थ पविसित्वा सेदकम्मकरणं अनुजानामीति अत्थो।
Aṅgavātoti hatthapāde vāto. Sambhārasedanti nānāvidhapaṇṇabhaṅgasedaṃ. Mahāsedanti mahantaṃ sedaṃ; porisappamāṇaṃ āvāṭaṃ aṅgārānaṃ pūretvā paṃsuvālikādīhi pidahitvā tattha nānāvidhāni vātaharaṇapaṇṇāni santharitvā telamakkhitena gattena tattha nipajjitvā samparivattantena sarīraṃ sedetuṃ anujānāmīti attho. Bhaṅgodakanti nānāpaṇṇabhaṅgakuthitaṃ udakaṃ; tehi paṇṇehi ca udakena ca siñcitvā siñcitvā sedetabbo. Udakakoṭṭhakanti udakakoṭṭhe cāṭiṃ vā doṇiṃ vā uṇhodakassa pūretvā tattha pavisitvā sedakammakaraṇaṃ anujānāmīti attho.
पब्बवातो होतीति पब्बे पब्बे वातो विज्झति। लोहितं मोचेतुन्ति सत्थकेन लोहितं मोचेतुं। पज्जं अभिसङ्खरितुन्ति येन फालितपादा पाकतिका होन्ति; तं नाळिकेरादीसु नानाभेसज्जानि पक्खिपित्वा पज्जं अभिसङ्खरितुं; पादानं सप्पायभेसज्जं पचितुन्ति अत्थो। तिलकक्केन अत्थोति पिट्ठेहि तिलेहि अत्थो। कबळिकन्ति वणमुखे सत्तुपिण्डं पक्खिपितुं। सासपकुड्डेनाति सासपपिट्ठेन। वड्ढमंसन्ति अधिकमंसं आणि विय उट्ठहति। लोणसक्खरिकाय छिन्दितुन्ति खुरेन छिन्दितुं। विकासिकन्ति तेलरुन्धनपिलोतिकं। सब्बं वणपटिकम्मन्ति यंकिञ्चि वणपरिकम्मं नाम अत्थि; सब्बं अनुजानामीति अत्थो।
Pabbavātohotīti pabbe pabbe vāto vijjhati. Lohitaṃ mocetunti satthakena lohitaṃ mocetuṃ. Pajjaṃ abhisaṅkharitunti yena phālitapādā pākatikā honti; taṃ nāḷikerādīsu nānābhesajjāni pakkhipitvā pajjaṃ abhisaṅkharituṃ; pādānaṃ sappāyabhesajjaṃ pacitunti attho. Tilakakkena atthoti piṭṭhehi tilehi attho. Kabaḷikanti vaṇamukhe sattupiṇḍaṃ pakkhipituṃ. Sāsapakuḍḍenāti sāsapapiṭṭhena. Vaḍḍhamaṃsanti adhikamaṃsaṃ āṇi viya uṭṭhahati. Loṇasakkharikāya chinditunti khurena chindituṃ. Vikāsikanti telarundhanapilotikaṃ. Sabbaṃ vaṇapaṭikammanti yaṃkiñci vaṇaparikammaṃ nāma atthi; sabbaṃ anujānāmīti attho.
२६८. सामं गहेत्वाति इदं न केवलं सप्पदट्ठस्सेव, अञ्ञस्मिम्पि दट्ठविसे सति सामं गहेत्वा परिभुञ्जितब्बं; अञ्ञेसु पन कारणेसु पटिग्गहितमेव वट्टति। कतो न पुन पटिग्गहेतब्बोति सचे भूमिप्पत्तो, पटिग्गहेतब्बो; अप्पत्तं पन गहेतुं वट्टति।
268.Sāmaṃ gahetvāti idaṃ na kevalaṃ sappadaṭṭhasseva, aññasmimpi daṭṭhavise sati sāmaṃ gahetvā paribhuñjitabbaṃ; aññesu pana kāraṇesu paṭiggahitameva vaṭṭati. Kato na puna paṭiggahetabboti sace bhūmippatto, paṭiggahetabbo; appattaṃ pana gahetuṃ vaṭṭati.
२६९. घरदिन्नकाबाधोति वसीकरणपानकसमुट्ठितरोगो। सीतालोळिन्ति नङ्गलेन कसन्तस्स फाले लग्गमत्तिकं उदकेन आलोळेत्वा पायेतुं अनुजानामीति अत्थो।
269.Gharadinnakābādhoti vasīkaraṇapānakasamuṭṭhitarogo. Sītāloḷinti naṅgalena kasantassa phāle laggamattikaṃ udakena āloḷetvā pāyetuṃ anujānāmīti attho.
दुट्ठगहणिकोति विपन्नगहणिको; किच्छेन उच्चारो निक्खमतीति अत्थो। आमिसखारन्ति सुक्खोदनं झापेत्वा ताय छारिकाय पग्घरितं खारोदकं। मुत्तहरीतकन्ति गोमुत्तपरिभावितं हरीतकं। अभिसन्नकायोति उस्सन्नदोसकायो। अच्छकञ्जियन्ति तण्डुलोदकमण्डो। अकटयुसन्ति असिनिद्धो मुग्गपचितपानीयो। कटाकटन्ति सोव धोतसिनिद्धो। पटिच्छादनीयेनाति मंसरसेन।
Duṭṭhagahaṇikoti vipannagahaṇiko; kicchena uccāro nikkhamatīti attho. Āmisakhāranti sukkhodanaṃ jhāpetvā tāya chārikāya paggharitaṃ khārodakaṃ. Muttaharītakanti gomuttaparibhāvitaṃ harītakaṃ. Abhisannakāyoti ussannadosakāyo. Acchakañjiyanti taṇḍulodakamaṇḍo. Akaṭayusanti asiniddho muggapacitapānīyo. Kaṭākaṭanti sova dhotasiniddho. Paṭicchādanīyenāti maṃsarasena.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi
१६०. पञ्चभेसज्जकथा • 160. Pañcabhesajjakathā
१६१. मूलादिभेसज्जकथा • 161. Mūlādibhesajjakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / पञ्चभेसज्जादिकथावण्णना • Pañcabhesajjādikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / पञ्चभेसज्जादिकथावण्णना • Pañcabhesajjādikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / पञ्चभेसज्जादिकथावण्णना • Pañcabhesajjādikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi
१६०. पञ्चभेसज्जादिकथा • 160. Pañcabhesajjādikathā
१६१. मूलादिभेसज्जकथा • 161. Mūlādibhesajjakathā
