| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
६. भेसज्जक्खन्धकवण्णना
6. Bhesajjakkhandhakavaṇṇanā
पञ्चभेसज्जादिकथावण्णना
Pañcabhesajjādikathāvaṇṇanā
२६०. ‘‘यं भेसज्जञ्चेव अस्सा’’ति परतो ‘‘तदुभयेन भिय्योसो मत्ताय किस्सा होन्ती’’तिआदिना विरोधदस्सनतो निदानानपेक्खं यथालाभवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं। यथानिदानं कस्मा न वुत्तन्ति चे? तदञ्ञापेक्खाधिप्पायतो। सब्बबुद्धकालेपि हि सप्पिआदीनं सत्ताहकालिकभावापेक्खाति तथा वचनेन भगवतो अधिप्पायो, तेनेव ‘‘आहारत्थञ्च फरेय्य, न च ओळारिको आहारो पञ्ञायेय्या’’ति वुत्तं। तथा हि काले पटिग्गहेत्वा काले परिभुञ्जितुन्ति एत्थ च कालपरिच्छेदो न कतो। कुतोयेव पन लब्भा तदञ्ञापेक्खाधिप्पायो भगवतो मूलभेसज्जादीनि तानि पटिग्गहेत्वा यावजीवन्ति कालपरिच्छेदो। यं पन ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तानि पञ्च भेसज्जानि काले पटिग्गहेत्वा काले परिभुञ्जितु’’न्ति वचनं, तं ‘‘सन्निधिं कत्वा अपरापरस्मिं दिवसे काले एव परिभुञ्जितुं अनुजानामी’’ति अधिप्पायतो वुत्तन्ति वेदितब्बं। अञ्ञथा अतिसयत्ताभावतो ‘‘यं भेसज्जञ्चेव अस्सा’’तिआदि वितक्कुप्पादो न सम्भवति। पणीतभोजनानुमतिया पसिद्धत्ता आबाधानुरूपसप्पायापेक्खाय वुत्तानीति चे? तञ्च न, भिय्योसो मत्ताय किसादिभावापत्तिदस्सनतो। यथा ‘‘उच्छुरसं उपादाय फाणित’’न्ति वुत्तं, तथा ‘‘नवनीतं उपादाय सप्पि’’न्ति वत्तब्बतो नवनीतं विसुं न वत्तब्बन्ति चे? न, विसेसदस्सनाधिप्पायतो। यथा फाणितग्गहणेन सिद्धेपि परतो उच्छुरसो विसुं अनुञ्ञातो उच्छुसामञ्ञतो गुळोदकट्ठाने ठपनाधिप्पायतो। तथा नवनीते विसेसविधिदस्सनाधिप्पायतो नवनीतं विसुं अनुञ्ञातन्ति वेदितब्बं। विसेसविधि पनस्स भेसज्जसिक्खापदट्ठकथावसेन वेदितब्बं। वुत्तञ्हि तत्थ ‘‘पचित्वा सप्पिं कत्वा परिभुञ्जितुकामेन अधोतम्पि पचितुं वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.६२२)। तत्थ सप्पि पक्काव होति, नापक्का। तथा फाणितम्पि। नवनीतं अपक्कमेव।
260.‘‘Yaṃbhesajjañceva assā’’ti parato ‘‘tadubhayena bhiyyoso mattāya kissā hontī’’tiādinā virodhadassanato nidānānapekkhaṃ yathālābhavasena vuttanti veditabbaṃ. Yathānidānaṃ kasmā na vuttanti ce? Tadaññāpekkhādhippāyato. Sabbabuddhakālepi hi sappiādīnaṃ sattāhakālikabhāvāpekkhāti tathā vacanena bhagavato adhippāyo, teneva ‘‘āhāratthañca phareyya, na ca oḷāriko āhāro paññāyeyyā’’ti vuttaṃ. Tathā hi kāle paṭiggahetvā kāle paribhuñjitunti ettha ca kālaparicchedo na kato. Kutoyeva pana labbhā tadaññāpekkhādhippāyo bhagavato mūlabhesajjādīni tāni paṭiggahetvā yāvajīvanti kālaparicchedo. Yaṃ pana ‘‘anujānāmi, bhikkhave, tāni pañca bhesajjāni kāle paṭiggahetvā kāle paribhuñjitu’’nti vacanaṃ, taṃ ‘‘sannidhiṃ katvā aparāparasmiṃ divase kāle eva paribhuñjituṃ anujānāmī’’ti adhippāyato vuttanti veditabbaṃ. Aññathā atisayattābhāvato ‘‘yaṃ bhesajjañceva assā’’tiādi vitakkuppādo na sambhavati. Paṇītabhojanānumatiyā pasiddhattā ābādhānurūpasappāyāpekkhāya vuttānīti ce? Tañca na, bhiyyoso mattāya kisādibhāvāpattidassanato. Yathā ‘‘ucchurasaṃ upādāya phāṇita’’nti vuttaṃ, tathā ‘‘navanītaṃ upādāya sappi’’nti vattabbato navanītaṃ visuṃ na vattabbanti ce? Na, visesadassanādhippāyato. Yathā phāṇitaggahaṇena siddhepi parato ucchuraso visuṃ anuññāto ucchusāmaññato guḷodakaṭṭhāne ṭhapanādhippāyato. Tathā navanīte visesavidhidassanādhippāyato navanītaṃ visuṃ anuññātanti veditabbaṃ. Visesavidhi panassa bhesajjasikkhāpadaṭṭhakathāvasena veditabbaṃ. Vuttañhi tattha ‘‘pacitvā sappiṃ katvā paribhuñjitukāmena adhotampi pacituṃ vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.622). Tattha sappi pakkāva hoti, nāpakkā. Tathā phāṇitampi. Navanītaṃ apakkameva.
एत्थाह – नवनीतं विय उच्छुरसोपि सत्ताहकालिकपाळियं एव वत्तब्बोति? न वत्तब्बो। कस्मा? सत्ताहकालिकपाळियं वुत्ते उच्छुरसो गुळापदेसेन यथा अगिलानस्स फाणितं पटिसिद्धं, तथा उच्छुरसोपीति आपज्जति, अवुत्ते पन गुळं विय सो फाणितसङ्ख्यं न गच्छति। इध अवत्वा पच्छा वचनेन गुळोदकट्ठानेव ठपितो होति। तदत्थमेव पच्छाभत्तं वट्टनकपानकाधिकारे वुत्तो, तस्मा एव यामकालिकोति चे? न, अट्ठकथाविरोधतो। न उपादायत्थस्स निस्सयत्थत्ताति चे? किं वुत्तं होति – ‘‘उच्छुरसं उपादाय उच्छुविकति फाणितन्ति वेदितब्बा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.६२३) यदेतं निस्सग्गियट्ठकथावचनं, तत्थ ‘‘उपादाया’’ति इमस्स निस्साय पच्चयं कत्वाति अत्थोति। न, परतो अपरकिरियाय अदस्सनतो। यथा ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे चा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२०४, ४००; ३.४२१, ४२५; सं॰ नि॰ २.४३) ‘‘पटिच्चा’’ति इमस्स उस्सुक्कवचनस्स ‘‘उप्पज्जती’’ति अपरकिरिया दिस्सति, न तथा ‘‘उच्छुरसं उपादाया’’ति एत्थ अपरकिरिया दिस्सतीति। अयुत्तमेतं तत्थ तदभावेपि सिद्धत्ता। यथा ‘‘चत्तारो च महाभूता चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादाय रूप’’न्ति (ध॰ स॰ ५८४) एत्थ अपरकिरियाय अभावेपि उस्सुक्कवचनं सिद्धं, तथा एत्थापि सियाति? न, तत्थ पाठसेसापेक्खत्ता। यथा चत्तारो महाभूता उपादाय वुत्तं, पवत्तकं वा रूपन्ति इमं पाठसेसं सा पाळि अपेक्खति, न तथा इदं अट्ठकथावचनं कञ्चि पाठं अपेक्खति। परिपुण्णवादिनो हि अट्ठकथाचरिया। सञ्ञाकरणमत्तं वा तस्स रूपस्स। ‘‘अत्थि रूपं उपादाया’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ५८४) हि सञ्ञाकरणमत्तं, एवमिधापीति वेदितब्बं। इध पन ‘‘उच्छुरसं उपादाया’’ति उच्छुरसं आदिं कत्वा, ततो पट्ठायाति अत्थो, तस्मा ‘‘उच्छुरसेन संसट्ठं भत्तं अगिलानो भिक्खु विञ्ञापेत्वा भुञ्जन्तो पणीतभोजनसिक्खापदेन कारेतब्बो, भिक्खुनी पाटिदेसनियेना’’ति वुत्तं, तं अयुत्तन्ति एके। ते विसेसहेतुनो अभावं दस्सेत्वा पञ्ञापेतब्बा।
Etthāha – navanītaṃ viya ucchurasopi sattāhakālikapāḷiyaṃ eva vattabboti? Na vattabbo. Kasmā? Sattāhakālikapāḷiyaṃ vutte ucchuraso guḷāpadesena yathā agilānassa phāṇitaṃ paṭisiddhaṃ, tathā ucchurasopīti āpajjati, avutte pana guḷaṃ viya so phāṇitasaṅkhyaṃ na gacchati. Idha avatvā pacchā vacanena guḷodakaṭṭhāneva ṭhapito hoti. Tadatthameva pacchābhattaṃ vaṭṭanakapānakādhikāre vutto, tasmā eva yāmakālikoti ce? Na, aṭṭhakathāvirodhato. Na upādāyatthassa nissayatthattāti ce? Kiṃ vuttaṃ hoti – ‘‘ucchurasaṃ upādāya ucchuvikati phāṇitanti veditabbā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.623) yadetaṃ nissaggiyaṭṭhakathāvacanaṃ, tattha ‘‘upādāyā’’ti imassa nissāya paccayaṃ katvāti atthoti. Na, parato aparakiriyāya adassanato. Yathā ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe cā’’tiādīsu (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425; saṃ. ni. 2.43) ‘‘paṭiccā’’ti imassa ussukkavacanassa ‘‘uppajjatī’’ti aparakiriyā dissati, na tathā ‘‘ucchurasaṃ upādāyā’’ti ettha aparakiriyā dissatīti. Ayuttametaṃ tattha tadabhāvepi siddhattā. Yathā ‘‘cattāro ca mahābhūtā catunnañca mahābhūtānaṃ upādāya rūpa’’nti (dha. sa. 584) ettha aparakiriyāya abhāvepi ussukkavacanaṃ siddhaṃ, tathā etthāpi siyāti? Na, tattha pāṭhasesāpekkhattā. Yathā cattāro mahābhūtā upādāya vuttaṃ, pavattakaṃ vā rūpanti imaṃ pāṭhasesaṃ sā pāḷi apekkhati, na tathā idaṃ aṭṭhakathāvacanaṃ kañci pāṭhaṃ apekkhati. Paripuṇṇavādino hi aṭṭhakathācariyā. Saññākaraṇamattaṃ vā tassa rūpassa. ‘‘Atthi rūpaṃ upādāyā’’tiādīsu (dha. sa. 584) hi saññākaraṇamattaṃ, evamidhāpīti veditabbaṃ. Idha pana ‘‘ucchurasaṃ upādāyā’’ti ucchurasaṃ ādiṃ katvā, tato paṭṭhāyāti attho, tasmā ‘‘ucchurasena saṃsaṭṭhaṃ bhattaṃ agilāno bhikkhu viññāpetvā bhuñjanto paṇītabhojanasikkhāpadena kāretabbo, bhikkhunī pāṭidesaniyenā’’ti vuttaṃ, taṃ ayuttanti eke. Te visesahetuno abhāvaṃ dassetvā paññāpetabbā.
एत्तावता ‘‘उच्छुरसं उपादायाति उच्छुरसं आदिं कत्वा’’तिआदीनं पदानं अत्थं मिच्छा गहेत्वा यदि ‘‘उच्छुरसं उपादाया’’ति वचनेन उच्छुरसो फाणितं सिया, ‘‘अपक्का वा’’ति वचनं निरत्थकं अपक्कवचनेन उच्छुरसस्स गहितत्ता। अथ ‘‘पक्का वा’’ति वचनेन उच्छुरसो फाणितन्ति सिद्धं, ‘‘उच्छुरसं उपादाया’’ति वचनं निरत्थकन्ति उत्तरं वुत्तं, तं अनुत्तरन्ति साधितं होति। सो चेतेहि अपक्का वाति सामं भिक्खुना अपक्का वा। अवत्थुकपक्का वाति भिक्खुनाव सामं विना वत्थुना पक्का वाति अत्थो। तस्मा अञ्ञथा ‘‘सवत्थुकपक्का वा’’ति च वत्तब्बन्ति अत्थो दस्सितो, सो दुट्ठु दस्सितो। कस्मा? महाअट्ठकथायं ‘‘झामउच्छुफाणितं वा कोट्टितउच्छुफाणितं वा पुरेभत्तमेव वट्टती’’ति वुत्तत्ता, ‘‘सवत्थुकपक्का वा’’ति वचनस्स च लद्धिविरोधतो अवुत्तत्ता। ‘‘महापच्चरियं पन ‘एतं सवत्थुकपक्कं वट्टति नो वट्टती’ति पुच्छं कत्वा ‘उच्छुफाणितं पच्छाभत्तं नो वट्टनकं नाम नत्थी’ति वुत्तं, तं युत्त’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.६२३) वुत्तत्ता च सवत्थुकपक्का वाति अत्थो च वुत्तोयेव होति, तस्मा दुद्दस्सितोति सिद्धं। आहारत्थन्ति आहारपयोजनं। आहारकिच्चं यापनन्ति अत्थोति च।
Ettāvatā ‘‘ucchurasaṃ upādāyāti ucchurasaṃ ādiṃ katvā’’tiādīnaṃ padānaṃ atthaṃ micchā gahetvā yadi ‘‘ucchurasaṃ upādāyā’’ti vacanena ucchuraso phāṇitaṃ siyā, ‘‘apakkā vā’’ti vacanaṃ niratthakaṃ apakkavacanena ucchurasassa gahitattā. Atha ‘‘pakkā vā’’ti vacanena ucchuraso phāṇitanti siddhaṃ, ‘‘ucchurasaṃ upādāyā’’ti vacanaṃ niratthakanti uttaraṃ vuttaṃ, taṃ anuttaranti sādhitaṃ hoti. So cetehi apakkā vāti sāmaṃ bhikkhunā apakkā vā. Avatthukapakkā vāti bhikkhunāva sāmaṃ vinā vatthunā pakkā vāti attho. Tasmā aññathā ‘‘savatthukapakkā vā’’ti ca vattabbanti attho dassito, so duṭṭhu dassito. Kasmā? Mahāaṭṭhakathāyaṃ ‘‘jhāmaucchuphāṇitaṃ vā koṭṭitaucchuphāṇitaṃ vā purebhattameva vaṭṭatī’’ti vuttattā, ‘‘savatthukapakkā vā’’ti vacanassa ca laddhivirodhato avuttattā. ‘‘Mahāpaccariyaṃ pana ‘etaṃ savatthukapakkaṃ vaṭṭati no vaṭṭatī’ti pucchaṃ katvā ‘ucchuphāṇitaṃ pacchābhattaṃ no vaṭṭanakaṃ nāma natthī’ti vuttaṃ, taṃ yutta’’nti (pārā. aṭṭha. 2.623) vuttattā ca savatthukapakkā vāti attho ca vuttoyeva hoti, tasmā duddassitoti siddhaṃ. Āhāratthanti āhārapayojanaṃ. Āhārakiccaṃ yāpananti atthoti ca.
२६२. तेलपरिभोगेनाति सत्ताहकालिकपरिभोगेन।
262.Telaparibhogenāti sattāhakālikaparibhogena.
२६३. सति पच्चयेति एत्थ सतिपच्चयता गिलानागिलानवसेन द्विधा वेदितब्बा। विकालभोजनसिक्खापदस्स हि अनापत्तिवारे यामकालिकादीनं तिण्णम्पि अविसेसेन सतिपच्चयता वुत्ता। इमस्मिं खन्धके ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, गिलानस्स गुळं, अगिलानस्स गुळोदकं, अनुजानामि, भिक्खवे, गिलानस्स लोणसोवीरकं, अगिलानस्स उदकसम्भिन्न’’न्ति वुत्तं। तस्मा सिद्धं सतिपच्चयता गिलानागिलानवसेन दुविधाति। अञ्ञथा असति पच्चये गुळोदकादीसु आपज्जति। ततो च पाळिविरोधो।
263.Sati paccayeti ettha satipaccayatā gilānāgilānavasena dvidhā veditabbā. Vikālabhojanasikkhāpadassa hi anāpattivāre yāmakālikādīnaṃ tiṇṇampi avisesena satipaccayatā vuttā. Imasmiṃ khandhake ‘‘anujānāmi, bhikkhave, gilānassa guḷaṃ, agilānassa guḷodakaṃ, anujānāmi, bhikkhave, gilānassa loṇasovīrakaṃ, agilānassa udakasambhinna’’nti vuttaṃ. Tasmā siddhaṃ satipaccayatā gilānāgilānavasena duvidhāti. Aññathā asati paccaye guḷodakādīsu āpajjati. Tato ca pāḷivirodho.
पिट्ठेहीति पिसिततेलेहि। कोट्ठफलन्ति कोट्ठरुक्खस्स फलं। ‘‘मदनफलं वा’’ति च लिखितं। हिङ्गुजतु नाम हिङ्गुरुक्खस्स दण्डपल्लवपवाळपाकनिप्फन्ना। हिङ्गुसिपाटिका नाम तस्स मूलसाखपाकनिप्फन्ना। तकं नाम तस्स रुक्खस्स तचपाकोदकं। तकपत्तीति तस्स पत्तपाकोदकं। तकपण्णीति तस्स फलपाकोदकं। अथ वा ‘‘तकं नाम लाखा। तकपत्तीति कित्तिमलोमलाखा। तकपण्णीति पक्कलाखा’’ति लिखितं। उब्भिदं नाम ऊसपंसुमयं।
Piṭṭhehīti pisitatelehi. Koṭṭhaphalanti koṭṭharukkhassa phalaṃ. ‘‘Madanaphalaṃ vā’’ti ca likhitaṃ. Hiṅgujatu nāma hiṅgurukkhassa daṇḍapallavapavāḷapākanipphannā. Hiṅgusipāṭikā nāma tassa mūlasākhapākanipphannā. Takaṃ nāma tassa rukkhassa tacapākodakaṃ. Takapattīti tassa pattapākodakaṃ. Takapaṇṇīti tassa phalapākodakaṃ. Atha vā ‘‘takaṃ nāma lākhā. Takapattīti kittimalomalākhā. Takapaṇṇīti pakkalākhā’’ti likhitaṃ. Ubbhidaṃ nāma ūsapaṃsumayaṃ.
२६४. छकणं गोमयं। पाकतिकचुण्णं नाम अपक्ककसावचुण्णं, तेन ‘‘ठपेत्वा गन्धचुण्णं सब्बं वट्टती’’ति वदन्ति। चालितेहीति परिस्सावितेहि।
264.Chakaṇaṃ gomayaṃ. Pākatikacuṇṇaṃ nāma apakkakasāvacuṇṇaṃ, tena ‘‘ṭhapetvā gandhacuṇṇaṃ sabbaṃ vaṭṭatī’’ti vadanti. Cālitehīti parissāvitehi.
२६५. नानासम्भारेहि कतन्ति नानोसधेहि।
265.Nānāsambhārehi katanti nānosadhehi.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi
१६०. पञ्चभेसज्जकथा • 160. Pañcabhesajjakathā
१६१. मूलादिभेसज्जकथा • 161. Mūlādibhesajjakathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / पञ्चभेसज्जादिकथा • Pañcabhesajjādikathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / पञ्चभेसज्जादिकथावण्णना • Pañcabhesajjādikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / पञ्चभेसज्जादिकथावण्णना • Pañcabhesajjādikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi
१६०. पञ्चभेसज्जादिकथा • 160. Pañcabhesajjādikathā
१६१. मूलादिभेसज्जकथा • 161. Mūlādibhesajjakathā
