| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
पञ्चकनयवण्णना
Pañcakanayavaṇṇanā
१६७. आकारभेदन्ति आकारविसेसं। अनेकाकारा हि धम्मा, ते च निरवसेसं याथावतो भगवता अभिसम्बुद्धा। यथाह – ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ती’’ति (महानि॰ १५६; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५; पटि॰ ३.५)। दुतियज्झानपक्खिकं न पठमज्झानपक्खिकन्ति अधिप्पायो। तेनेवाह ‘‘पठमज्झानमेव ही’’तिआदि। अत्थतो हि चतुक्कपञ्चकनया अञ्ञमञ्ञानुप्पवेसिनो। पञ्चकनये दुतियज्झानं किं सविचारताय पठमज्झानपक्खिकं उदाहु अवितक्कताय दुतियज्झानपक्खिकन्ति सिया आसङ्काति तदासङ्कानिवत्तनत्थमिदं वुत्तं। कस्मातिआदिना तत्थ कारणमाह। सुत्तन्तदेसनासु च दुतियज्झानमेव भजन्तीति सम्बन्धो। च-सद्देन न केवलं इधेव, अथ खो सुत्तन्तदेसनासुपीति देसनन्तरेपि यथावुत्तज्झानस्स पठमज्झानपक्खिकत्ताभावं दस्सेति। इदानि भजनम्पि दस्सेतुं ‘‘वितक्कवूपसमा’’तिआदि वुत्तं। तेन सुत्तन्तेपि पञ्चकनयस्स लब्भमानतं दस्सेति।
167. Ākārabhedanti ākāravisesaṃ. Anekākārā hi dhammā, te ca niravasesaṃ yāthāvato bhagavatā abhisambuddhā. Yathāha – ‘‘sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī’’ti (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. 3.5). Dutiyajjhānapakkhikaṃ na paṭhamajjhānapakkhikanti adhippāyo. Tenevāha ‘‘paṭhamajjhānameva hī’’tiādi. Atthato hi catukkapañcakanayā aññamaññānuppavesino. Pañcakanaye dutiyajjhānaṃ kiṃ savicāratāya paṭhamajjhānapakkhikaṃ udāhu avitakkatāya dutiyajjhānapakkhikanti siyā āsaṅkāti tadāsaṅkānivattanatthamidaṃ vuttaṃ. Kasmātiādinā tattha kāraṇamāha. Suttantadesanāsu ca dutiyajjhānameva bhajantīti sambandho. Ca-saddena na kevalaṃ idheva, atha kho suttantadesanāsupīti desanantarepi yathāvuttajjhānassa paṭhamajjhānapakkhikattābhāvaṃ dasseti. Idāni bhajanampi dassetuṃ ‘‘vitakkavūpasamā’’tiādi vuttaṃ. Tena suttantepi pañcakanayassa labbhamānataṃ dasseti.
ननु च सुत्तन्ते चत्तारियेव झानानि विभत्तानीति पञ्चकनयो नत्थियेवाति? न, ‘‘सवितक्कसविचारो समाधी’’तिआदिना समाधित्तयापदेसेन पञ्चकनयस्स लब्भमानत्ता। चतुक्कनयनिस्सितो पन कत्वा पञ्चकनयो विभत्तोति तत्थापि पञ्चकनयो निद्धारेतब्बो। वितक्कविचारानं वूपसमाति हि वितक्कस्स विचारस्स वितक्कविचारानञ्च वितक्कविचारानन्ति सक्का वत्तुं। तथा अवितक्कअविचारानन्ति च विना सह च विचारेन वितक्कप्पहानेन अवितक्कं सह विना च वितक्केन विचारप्पहानेन अविचारन्ति अवितक्कं अविचारं अवितक्कअविचारञ्चाति वा तिविधम्पि सक्का सङ्गण्हितुं।
Nanu ca suttante cattāriyeva jhānāni vibhattānīti pañcakanayo natthiyevāti? Na, ‘‘savitakkasavicāro samādhī’’tiādinā samādhittayāpadesena pañcakanayassa labbhamānattā. Catukkanayanissito pana katvā pañcakanayo vibhattoti tatthāpi pañcakanayo niddhāretabbo. Vitakkavicārānaṃ vūpasamāti hi vitakkassa vicārassa vitakkavicārānañca vitakkavicārānanti sakkā vattuṃ. Tathā avitakkaavicārānanti ca vinā saha ca vicārena vitakkappahānena avitakkaṃ saha vinā ca vitakkena vicārappahānena avicāranti avitakkaṃ avicāraṃ avitakkaavicārañcāti vā tividhampi sakkā saṅgaṇhituṃ.
दुतियन्ति च वितक्करहिते वितक्कविचारद्वयरहिते च ञायागता देसना। दुतियं अधिगन्तब्बत्ता विचारमत्तरहितेपि द्वयप्पहानाधिगतसमानधम्मत्ता। एवञ्च कत्वा पञ्चकनयनिद्देसे दुतिये वूपसन्तोपि वितक्को तंसहायविचारावूपसमेन न सम्मावूपसन्तोति वितक्कविचारद्वयरहिते विय विचारवूपसमेनेव तदुपसमं सेसधम्मसमानतञ्च दस्सेन्तेन ‘‘वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरती’’ति ततियं चतुक्कनये दुतियेन निब्बिसेसं विभत्तं। दुविधस्सपि सहायविरहेन अञ्ञथा च वितक्कप्पहानेन अवितक्कत्तं समाधिजं पीतिसुखत्तञ्च समानन्ति समानधम्मत्तापि दुतियन्ति निद्देसो। विचारमत्तम्पि हि वितक्कविचारद्वयरहितं विय ‘‘यस्मिं समये रूपूपपत्तिया मग्गं भावेति अवितक्कविचारमत्तं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरती’’ति अवितक्कं समाधिजं पीतिसुखन्ति विभत्तं। पठमज्झाने वा सहचारीसु वितक्कविचारेसु एकं अतिक्कमित्वा दुतियम्पि तत्रट्ठमेव दोसतो दिस्वा उभयम्पि सहातिक्कमन्तस्स पञ्चकनये ततियं वुत्तं ततियं अधिगन्तब्बत्ता। पठमतो अनन्तरभावेन पनस्स दुतियभावो च उप्पज्जति। कस्मा पनेत्थ सरूपतो पञ्चकनयो न विभत्तोति? विनेय्यज्झासयतो। यथानुलोमदेसना हि सुत्तन्तदेसनाति।
Dutiyanti ca vitakkarahite vitakkavicāradvayarahite ca ñāyāgatā desanā. Dutiyaṃ adhigantabbattā vicāramattarahitepi dvayappahānādhigatasamānadhammattā. Evañca katvā pañcakanayaniddese dutiye vūpasantopi vitakko taṃsahāyavicārāvūpasamena na sammāvūpasantoti vitakkavicāradvayarahite viya vicāravūpasameneva tadupasamaṃ sesadhammasamānatañca dassentena ‘‘vitakkavicārānaṃ vūpasamā ajjhattaṃ sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvaṃ avitakkaṃ avicāraṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ tatiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’ti tatiyaṃ catukkanaye dutiyena nibbisesaṃ vibhattaṃ. Duvidhassapi sahāyavirahena aññathā ca vitakkappahānena avitakkattaṃ samādhijaṃ pītisukhattañca samānanti samānadhammattāpi dutiyanti niddeso. Vicāramattampi hi vitakkavicāradvayarahitaṃ viya ‘‘yasmiṃ samaye rūpūpapattiyā maggaṃ bhāveti avitakkavicāramattaṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ dutiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’ti avitakkaṃ samādhijaṃ pītisukhanti vibhattaṃ. Paṭhamajjhāne vā sahacārīsu vitakkavicāresu ekaṃ atikkamitvā dutiyampi tatraṭṭhameva dosato disvā ubhayampi sahātikkamantassa pañcakanaye tatiyaṃ vuttaṃ tatiyaṃ adhigantabbattā. Paṭhamato anantarabhāvena panassa dutiyabhāvo ca uppajjati. Kasmā panettha sarūpato pañcakanayo na vibhattoti? Vineyyajjhāsayato. Yathānulomadesanā hi suttantadesanāti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपावचरकुसलं • Rūpāvacarakusalaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / पञ्चकनयो • Pañcakanayo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / पञ्चकनयवण्णना • Pañcakanayavaṇṇanā
