| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
(५.) पञ्चकनिद्देसवण्णना
(5.) Pañcakaniddesavaṇṇanā
९४०. पञ्चकनिद्देसे यस्मा येसं सक्कायदिट्ठिआदीनि अप्पहीनानि, ते भवग्गेपि निब्बत्ते एतानि आकड्ढित्वा कामभवेयेव पातेन्ति, तस्मा ओरम्भागियानि संयोजनानीति वुत्तानि। इति एतानि पञ्च गच्छन्तं न वारेन्ति, गतं पन आनेन्ति। रूपरागादीनिपि पञ्च गच्छन्तं न वारेन्ति, आगन्तुं पन न देन्ति। रागादयो पञ्च लग्गनट्ठेन सङ्गा, अनुपविट्ठट्ठेन पन सल्लाति वुत्ता।
940. Pañcakaniddese yasmā yesaṃ sakkāyadiṭṭhiādīni appahīnāni, te bhavaggepi nibbatte etāni ākaḍḍhitvā kāmabhaveyeva pātenti, tasmā orambhāgiyāni saṃyojanānīti vuttāni. Iti etāni pañca gacchantaṃ na vārenti, gataṃ pana ānenti. Rūparāgādīnipi pañca gacchantaṃ na vārenti, āgantuṃ pana na denti. Rāgādayo pañca lagganaṭṭhena saṅgā, anupaviṭṭhaṭṭhena pana sallāti vuttā.
९४१. चेतोखिलाति चित्तस्स थद्धभावा कचवरभावा खाणुकभावा। सत्थरि कङ्खतीति सत्थु सरीरे वा गुणे वा कङ्खति। सरीरे कङ्खमानो ‘द्वत्तिंसवरलक्खणपटिमण्डितं नाम सरीरं अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खति। गुणे कङ्खमानो ‘अतीतानागतपच्चुप्पन्नजाननसमत्थं सब्बञ्ञुतञाणं अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खति। विचिकिच्छतीति विचिनन्तो किच्छति, दुक्खं आपज्जति, विनिच्छेतुं न सक्कोति। नाधिमुच्चतीति ‘एवमेत’न्ति अधिमोक्खं न पटिलभति । न सम्पसीदतीति गुणेसु ओतरित्वा निब्बिचिकिच्छभावेन पसीदितुं अनाविलो भवितुं न सक्कोति।
941. Cetokhilāti cittassa thaddhabhāvā kacavarabhāvā khāṇukabhāvā. Satthari kaṅkhatīti satthu sarīre vā guṇe vā kaṅkhati. Sarīre kaṅkhamāno ‘dvattiṃsavaralakkhaṇapaṭimaṇḍitaṃ nāma sarīraṃ atthi nu kho natthī’ti kaṅkhati. Guṇe kaṅkhamāno ‘atītānāgatapaccuppannajānanasamatthaṃ sabbaññutañāṇaṃ atthi nu kho natthī’ti kaṅkhati. Vicikicchatīti vicinanto kicchati, dukkhaṃ āpajjati, vinicchetuṃ na sakkoti. Nādhimuccatīti ‘evameta’nti adhimokkhaṃ na paṭilabhati . Na sampasīdatīti guṇesu otaritvā nibbicikicchabhāvena pasīdituṃ anāvilo bhavituṃ na sakkoti.
धम्मेति परियत्तिधम्मे च पटिवेधधम्मे च। परियत्तिधम्मे कङ्खमानो ‘तेपिटकं बुद्धवचनं चतुरासीतिधम्मक्खन्धसहस्सानीति वदन्ति, अत्थि नु खो एतं नत्थी’ति कङ्खति। पटिवेधधम्मे कङ्खमानो ‘विपस्सनानिस्सन्दो मग्गो नाम , मग्गनिस्सन्दो फलं नाम, सब्बसङ्खारपटिनिस्सग्गो निब्बानं नामाति वदन्ति, तं अत्थि नु खो नत्थीति कङ्खति’।
Dhammeti pariyattidhamme ca paṭivedhadhamme ca. Pariyattidhamme kaṅkhamāno ‘tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ caturāsītidhammakkhandhasahassānīti vadanti, atthi nu kho etaṃ natthī’ti kaṅkhati. Paṭivedhadhamme kaṅkhamāno ‘vipassanānissando maggo nāma , magganissando phalaṃ nāma, sabbasaṅkhārapaṭinissaggo nibbānaṃ nāmāti vadanti, taṃ atthi nu kho natthīti kaṅkhati’.
सङ्घे कङ्खतीति ‘उजुप्पटिपन्नोतिआदीनं पदानं वसेन एवरूपं पटिपदं पटिपन्ना चत्तारो मग्गट्ठा चत्तारो फलट्ठाति अट्ठन्नं पुग्गलानं समूहभूतो सङ्घो नाम अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खति। सिक्खाय कङ्खमानो ‘अधिसीलसिक्खा नाम अधिचित्तसिक्खा नाम अधिपञ्ञा सिक्खा नामाति वदन्ति, सा अत्थि नु खो नत्थी’ति कङ्खति।
Saṅghe kaṅkhatīti ‘ujuppaṭipannotiādīnaṃ padānaṃ vasena evarūpaṃ paṭipadaṃ paṭipannā cattāro maggaṭṭhā cattāro phalaṭṭhāti aṭṭhannaṃ puggalānaṃ samūhabhūto saṅgho nāma atthi nu kho natthī’ti kaṅkhati. Sikkhāya kaṅkhamāno ‘adhisīlasikkhā nāma adhicittasikkhā nāma adhipaññā sikkhā nāmāti vadanti, sā atthi nu kho natthī’ti kaṅkhati.
चेतसोविनिबन्धाति चित्तं बन्धित्वा मुट्ठियं कत्वा विय गण्हन्तीति चेतसोविनिबन्धा। कामेति वत्थुकामेपि किलेसकामेपि। कायेति अत्तनो काये। रूपेति बहिद्धा रूपे। यावदत्थन्ति यत्तकं इच्छति तत्तकं। उदरावदेहकन्ति उदरपूरं। तञ्हि उदरं अवदेहनतो उदरावदेहकन्ति वुच्चति। सेय्यसुखन्ति मञ्चपीठसुखं उतुसुखं वा। पस्ससुखन्ति यथा सम्परिवत्तकं सयन्तस्स दक्खिणपस्सवामपस्सानं सुखं होति, एवं उप्पन्नसुखं। मिद्धसुखन्ति निद्दासुखं। अनुयुत्तोति युत्तपयुत्तो विहरति। पणिधायाति पत्थयित्वा। सीलेनातिआदीसु सीलन्ति चतुपारिसुद्धिसीलं। वतन्ति वतसमादानं। तपोति तपचरणं। ब्रह्मचरियन्ति मेथुनविरति। देवो वा भविस्सामीति महेसक्खदेवो वा भविस्सामि। देवञ्ञतरो वाति अप्पेसक्खदेवेसु वा अञ्ञतरो। कुसलधम्मे आवरन्ति निवारेन्तीति नीवरणानि।
Cetasovinibandhāti cittaṃ bandhitvā muṭṭhiyaṃ katvā viya gaṇhantīti cetasovinibandhā. Kāmeti vatthukāmepi kilesakāmepi. Kāyeti attano kāye. Rūpeti bahiddhā rūpe. Yāvadatthanti yattakaṃ icchati tattakaṃ. Udarāvadehakanti udarapūraṃ. Tañhi udaraṃ avadehanato udarāvadehakanti vuccati. Seyyasukhanti mañcapīṭhasukhaṃ utusukhaṃ vā. Passasukhanti yathā samparivattakaṃ sayantassa dakkhiṇapassavāmapassānaṃ sukhaṃ hoti, evaṃ uppannasukhaṃ. Middhasukhanti niddāsukhaṃ. Anuyuttoti yuttapayutto viharati. Paṇidhāyāti patthayitvā. Sīlenātiādīsu sīlanti catupārisuddhisīlaṃ. Vatanti vatasamādānaṃ. Tapoti tapacaraṇaṃ. Brahmacariyanti methunavirati. Devo vā bhavissāmīti mahesakkhadevo vā bhavissāmi. Devaññataro vāti appesakkhadevesu vā aññataro. Kusaladhamme āvaranti nivārentīti nīvaraṇāni.
माता जीविता वोरोपिता होतीति मनुस्सेनेव सकजनिका मनुस्समाता जीविता वोरोपिता होति। पितापि मनुस्सपिताव। अरहापि मनुस्सअरहाव। दुट्ठेन चित्तेनाति वधकचित्तेन।
Mātā jīvitā voropitā hotīti manusseneva sakajanikā manussamātā jīvitā voropitā hoti. Pitāpi manussapitāva. Arahāpi manussaarahāva. Duṭṭhena cittenāti vadhakacittena.
सञ्ञीति सञ्ञासमङ्गी। अरोगोति निच्चो। इत्थेके अभिवदन्तीति इत्थं एके अभिवदन्ति, एवमेके अभिवदन्तीति अत्थो। एत्तावता सोळस सञ्ञीवादा कथिता। असञ्ञीति सञ्ञाविरहितो। इमिना पदेन अट्ठ असञ्ञीवादा कथिता। ततियपदेन अट्ठ नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा कथिता। सतो वा पन सत्तस्साति अथवा पन विज्जमानस्सेव सत्तस्स। उच्छेदन्ति उपच्छेदं। विनासन्ति अदस्सनं। विभवन्ति भावविगमं। सब्बानेतानि अञ्ञमञ्ञवेवचनानेव। तत्थ द्वे जना उच्छेददिट्ठिं गण्हन्ति – लाभी च अलाभी च। तत्थ लाभी अरहतो दिब्बेन चक्खुना चुतिं दिस्वा उपपत्तिं अपस्सन्तो, यो वा चुतिमत्तमेव दट्ठुं सक्कोति न उपपातं, सो उच्छेददिट्ठिं गण्हाति। अलाभी ‘को परलोकं जानाती’ति कामसुखगिद्धताय वा ‘यथा रुक्खतो पण्णानि पतितानि न पुन विरुहन्ति, एवं सत्ता’तिआदिना वितक्केन वा उच्छेदं गण्हाति। इध पन तण्हादिट्ठीनं वसेन तथा च अञ्ञथा च विकप्पेत्वाव उप्पन्ना सत्त उच्छेदवादा कथिता। तेसञ्हि इदं सङ्गहवचनं। दिट्ठधम्मनिब्बानं वा पनेकेति एत्थ दिट्ठधम्मोति पच्चक्खधम्मो वुच्चति। तत्थ तत्थ पटिलद्धत्तभावस्सेतं अधिवचनं। दिट्ठधम्मे निब्बानं दिट्ठधम्मनिब्बानं; इमस्मिंयेव अत्तभावे दुक्खा वूपसम्मन्ति अत्थो। इदं पञ्चन्नं दिट्ठधम्मनिब्बानवादानं सङ्गहवचनं।
Saññīti saññāsamaṅgī. Arogoti nicco. Ittheke abhivadantīti itthaṃ eke abhivadanti, evameke abhivadantīti attho. Ettāvatā soḷasa saññīvādā kathitā. Asaññīti saññāvirahito. Iminā padena aṭṭha asaññīvādā kathitā. Tatiyapadena aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā kathitā. Sato vā pana sattassāti athavā pana vijjamānasseva sattassa. Ucchedanti upacchedaṃ. Vināsanti adassanaṃ. Vibhavanti bhāvavigamaṃ. Sabbānetāni aññamaññavevacanāneva. Tattha dve janā ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhanti – lābhī ca alābhī ca. Tattha lābhī arahato dibbena cakkhunā cutiṃ disvā upapattiṃ apassanto, yo vā cutimattameva daṭṭhuṃ sakkoti na upapātaṃ, so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Alābhī ‘ko paralokaṃ jānātī’ti kāmasukhagiddhatāya vā ‘yathā rukkhato paṇṇāni patitāni na puna viruhanti, evaṃ sattā’tiādinā vitakkena vā ucchedaṃ gaṇhāti. Idha pana taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena tathā ca aññathā ca vikappetvāva uppannā satta ucchedavādā kathitā. Tesañhi idaṃ saṅgahavacanaṃ. Diṭṭhadhammanibbānaṃ vā paneketi ettha diṭṭhadhammoti paccakkhadhammo vuccati. Tattha tattha paṭiladdhattabhāvassetaṃ adhivacanaṃ. Diṭṭhadhamme nibbānaṃ diṭṭhadhammanibbānaṃ; imasmiṃyeva attabhāve dukkhā vūpasammanti attho. Idaṃ pañcannaṃ diṭṭhadhammanibbānavādānaṃ saṅgahavacanaṃ.
९४२. वेराति वेरचेतना। ब्यसनाति विनासा। अक्खन्तियाति अनधिवासनाय। अप्पियोति दस्सनसवनपटिकूलताय न पियायितब्बो। चिन्तेतुम्पि पटिकूलत्ता मनो एतस्मिं न अप्पेतीति अमनापो। वेरबहुलोति बहुवेरो। वज्जबहुलोति बहुदोसो।
942. Verāti veracetanā. Byasanāti vināsā. Akkhantiyāti anadhivāsanāya. Appiyoti dassanasavanapaṭikūlatāya na piyāyitabbo. Cintetumpi paṭikūlattā mano etasmiṃ na appetīti amanāpo. Verabahuloti bahuvero. Vajjabahuloti bahudoso.
आजीवकभयन्ति आजीवं जीवितवुत्तिं पटिच्च उप्पन्नं भयं । तं अगारिकस्सपि होति अनगारिकस्सपि। तत्थ अगारिकेन ताव आजीवहेतु बहुं अकुसलं कतं होति। अथस्स मरणसमये निरये उपट्ठहन्ते भयं उप्पज्जति। अनगारिकेनापि बहु अनेसना कता होति। अथस्स मरणकाले निरये उपट्ठहन्ते भयं उप्पज्जति। इदं आजीवकभयं नाम। असिलोकभयन्ति गरहभयं परिससारज्जभयन्ति कतपापस्स पुग्गलस्स सन्निपतितं परिसं उपसङ्कमन्तस्स सारज्जसङ्खातं भयं उप्पज्जति। इदं परिससारज्जभयं नाम। इतरद्वयं पाकटमेव।
Ājīvakabhayanti ājīvaṃ jīvitavuttiṃ paṭicca uppannaṃ bhayaṃ . Taṃ agārikassapi hoti anagārikassapi. Tattha agārikena tāva ājīvahetu bahuṃ akusalaṃ kataṃ hoti. Athassa maraṇasamaye niraye upaṭṭhahante bhayaṃ uppajjati. Anagārikenāpi bahu anesanā katā hoti. Athassa maraṇakāle niraye upaṭṭhahante bhayaṃ uppajjati. Idaṃ ājīvakabhayaṃ nāma. Asilokabhayanti garahabhayaṃ parisasārajjabhayanti katapāpassa puggalassa sannipatitaṃ parisaṃ upasaṅkamantassa sārajjasaṅkhātaṃ bhayaṃ uppajjati. Idaṃ parisasārajjabhayaṃ nāma. Itaradvayaṃ pākaṭameva.
९४३. दिट्ठधम्मनिब्बानवारेसु पञ्चहि कामगुणेहीति मनापियरूपादीहि पञ्चहि कामकोट्ठासेहि बन्धनेहि वा। समप्पितोति सुट्ठु अप्पितो अल्लीनो हुत्वा। समङ्गीभूतोति समन्नागतो। परिचारेतीति तेसु कामगुणेसु यथासुखं इन्द्रियानि चारेति सञ्चारेति इतो चितो च उपनेति; अथ वा पन लळति रमति कीळतीति। एत्थ च दुविधा कामगुणा – मानुस्सका चेव दिब्बा च। मानुस्सका मन्धातुकामगुणसदिसा दट्ठब्बा; दिब्बा परनिम्मितवसवत्तिदेवराजस्स कामगुणसदिसाति। एवरूपे कामे उपगतञ्हि ते परमदिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होतीति वदन्ति। तत्थ परमदिट्ठधम्मनिब्बानन्ति परमं दिट्ठधम्मनिब्बानं, उत्तमन्ति अत्थो।
943. Diṭṭhadhammanibbānavāresu pañcahi kāmaguṇehīti manāpiyarūpādīhi pañcahi kāmakoṭṭhāsehi bandhanehi vā. Samappitoti suṭṭhu appito allīno hutvā. Samaṅgībhūtoti samannāgato. Paricāretīti tesu kāmaguṇesu yathāsukhaṃ indriyāni cāreti sañcāreti ito cito ca upaneti; atha vā pana laḷati ramati kīḷatīti. Ettha ca duvidhā kāmaguṇā – mānussakā ceva dibbā ca. Mānussakā mandhātukāmaguṇasadisā daṭṭhabbā; dibbā paranimmitavasavattidevarājassa kāmaguṇasadisāti. Evarūpe kāme upagatañhi te paramadiṭṭhadhammanibbānappatto hotīti vadanti. Tattha paramadiṭṭhadhammanibbānanti paramaṃ diṭṭhadhammanibbānaṃ, uttamanti attho.
दुतियवारे हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्चा; पटिपीळनट्ठेन दुक्खा; पकतिजहनट्ठेन विपरिणामधम्माति वेदितब्बा। तेसं विपरिणामञ्ञथाभावाति तेसं कामानं विपरिणामसङ्खाता अञ्ञथाभावा। ‘यम्पि मे अहोसि तम्पि मे नत्थी’ति वुत्तनयेन उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। तत्थ अन्तोनिज्झायनलक्खणो सोको; तन्निस्सितलालप्पलक्खणो परिदेवो; कायपटिपीळनलक्खणं दुक्खं; मनोविघातलक्खणं दोमनस्सं; विघातलक्खणो उपायासो।
Dutiyavāre hutvā abhāvaṭṭhena aniccā; paṭipīḷanaṭṭhena dukkhā; pakatijahanaṭṭhena vipariṇāmadhammāti veditabbā. Tesaṃ vipariṇāmaññathābhāvāti tesaṃ kāmānaṃ vipariṇāmasaṅkhātā aññathābhāvā. ‘Yampi me ahosi tampi me natthī’ti vuttanayena uppajjanti sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā. Tattha antonijjhāyanalakkhaṇo soko; tannissitalālappalakkhaṇo paridevo; kāyapaṭipīḷanalakkhaṇaṃ dukkhaṃ; manovighātalakkhaṇaṃ domanassaṃ; vighātalakkhaṇo upāyāso.
वितक्कितन्ति अभिनिरोपनवसेन पवत्तो वितक्को। विचारितन्ति अनुमज्जनवसेन पवत्तो विचारो। एतेन एतन्ति एतेन वितक्केन च विचारेन च एतं पठमज्झानं ओळारिकं सकण्टकं विय खायति।
Vitakkitanti abhiniropanavasena pavatto vitakko. Vicāritanti anumajjanavasena pavatto vicāro. Etena etanti etena vitakkena ca vicārena ca etaṃ paṭhamajjhānaṃ oḷārikaṃ sakaṇṭakaṃ viya khāyati.
पीतिगतन्ति पीतिमेव। चेतसो उप्पिलावितन्ति चित्तस्स उप्पिलभावकरणं। चेतसो आभोगोति झाना वुट्ठाय तस्मिं सुखे पुनप्पुनं चित्तस्स आभोगो मनसिकारोति। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।
Pītigatanti pītimeva. Cetaso uppilāvitanti cittassa uppilabhāvakaraṇaṃ. Cetaso ābhogoti jhānā vuṭṭhāya tasmiṃ sukhe punappunaṃ cittassa ābhogo manasikāroti. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
पञ्चकनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Pañcakaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
