| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
४. पञ्चपुब्बनिमित्तसुत्तवण्णना
4. Pañcapubbanimittasuttavaṇṇanā
८३. चतुत्थे यदाति यस्मिं काले। देवोति उपपत्तिदेवो। तयो हि देवा – सम्मुतिदेवा, उपपत्तिदेवा, विसुद्धिदेवाति। तेसु सम्मुतिदेवा नाम राजानो खत्तिया। उपपत्तिदेवा नाम चातुमहाराजिकतो पट्ठाय तदुपरिदेवा। विसुद्धिदेवा नाम खीणासवा। इध पन कामावचरदेवो अधिप्पेतो। तेन वुत्तं ‘‘देवोति उपपत्तिदेवो’’ति। देवकायाति देवसमूहतो, देवट्ठानतो वा, देवलोकतोति अत्थो। समूहनिवासवाचको हि अयं कायसद्दो। चवनधम्मोति मरणधम्मो, आयुक्खयेन वा पुञ्ञक्खयेन वा उपट्ठितमरणोति अत्थो।
83. Catutthe yadāti yasmiṃ kāle. Devoti upapattidevo. Tayo hi devā – sammutidevā, upapattidevā, visuddhidevāti. Tesu sammutidevā nāma rājāno khattiyā. Upapattidevā nāma cātumahārājikato paṭṭhāya taduparidevā. Visuddhidevā nāma khīṇāsavā. Idha pana kāmāvacaradevo adhippeto. Tena vuttaṃ ‘‘devoti upapattidevo’’ti. Devakāyāti devasamūhato, devaṭṭhānato vā, devalokatoti attho. Samūhanivāsavācako hi ayaṃ kāyasaddo. Cavanadhammoti maraṇadhammo, āyukkhayena vā puññakkhayena vā upaṭṭhitamaraṇoti attho.
पञ्चस्स पुब्बनिमित्तानि पातुभवन्तीति अस्स उपट्ठितमरणस्स देवपुत्तस्स पञ्च मरणस्स पुब्बनिमित्तानि उप्पज्जन्ति, पकासानि वा होन्ति। माला मिलायन्तीति तेन पिळन्धितमाला मज्झन्हिकसमये आतपे खित्ता विय मिलाता विहतसोभा होन्ति।
Pañcassapubbanimittāni pātubhavantīti assa upaṭṭhitamaraṇassa devaputtassa pañca maraṇassa pubbanimittāni uppajjanti, pakāsāni vā honti. Mālā milāyantīti tena piḷandhitamālā majjhanhikasamaye ātape khittā viya milātā vihatasobhā honti.
वत्थानि किलिस्सन्तीति सरदसमये विगतवलाहके आकासे अब्भुस्सक्कमानबालसूरियसदिसप्पभानि नानाविरागवण्णानि तेन निवत्थपारुतवत्थानि तं खणंयेव कद्दमे खिपित्वा मद्दितानि विय विहतप्पभानि मलिनानि होन्ति।
Vatthāni kilissantīti saradasamaye vigatavalāhake ākāse abbhussakkamānabālasūriyasadisappabhāni nānāvirāgavaṇṇāni tena nivatthapārutavatthāni taṃ khaṇaṃyeva kaddame khipitvā madditāni viya vihatappabhāni malināni honti.
कच्छेहि सेदा मुच्चन्तीति सुपरिसुद्धजातिमणि विय सुसिक्खितसिप्पाचरियरचितसुवण्णपटिमा विय च पुब्बे सेदमलजल्लिकारहितसरीरस्स तस्मिं खणे उभोहि कच्छेहि सेदधारा सन्दन्ति पग्घरन्ति। न केवलञ्च कच्छेहियेव, सकलसरीरतोपि पनस्स सेदजलकण्णिका मुच्चतियेव, येन आमुत्तमुत्ताजालगवच्छितो विय तस्स कायो होति।
Kacchehi sedā muccantīti suparisuddhajātimaṇi viya susikkhitasippācariyaracitasuvaṇṇapaṭimā viya ca pubbe sedamalajallikārahitasarīrassa tasmiṃ khaṇe ubhohi kacchehi sedadhārā sandanti paggharanti. Na kevalañca kacchehiyeva, sakalasarīratopi panassa sedajalakaṇṇikā muccatiyeva, yena āmuttamuttājālagavacchito viya tassa kāyo hoti.
काये दुब्बण्णियं ओक्कमतीति पुब्बे पटिसन्धितो पट्ठाय यथानुभावं एकयोजनं द्वियोजनं याव द्वादसयोजनमत्तम्पि पदेसं आभाय फरित्वा विज्जोतमानो कायो होति खण्डिच्चपालिच्चादिविरहितो, न सीतं न उण्हं उपघातकं, देवधीता सोळसवस्सुद्देसिका विय होति, देवपुत्तो वीसतिवस्सुद्देसिको विय, तं खणंयेव निप्पभे नित्तेजे काये विरूपभावो अनुपविसति सण्ठाति।
Kāye dubbaṇṇiyaṃ okkamatīti pubbe paṭisandhito paṭṭhāya yathānubhāvaṃ ekayojanaṃ dviyojanaṃ yāva dvādasayojanamattampi padesaṃ ābhāya pharitvā vijjotamāno kāyo hoti khaṇḍiccapāliccādivirahito, na sītaṃ na uṇhaṃ upaghātakaṃ, devadhītā soḷasavassuddesikā viya hoti, devaputto vīsativassuddesiko viya, taṃ khaṇaṃyeva nippabhe nitteje kāye virūpabhāvo anupavisati saṇṭhāti.
सके देवो देवासने नाभिरमतीति अत्तनो अच्छरागणेहि सद्धिं कीळनपरिचरणकदिब्बासने न रमति, न चित्तस्सादं लभति। तस्स किर मनुस्सगणनाय सत्तहि दिवसेहि मरणं भविस्सतीति इमानि पुब्बनिमित्तानि पातुभवन्ति। सो तेसं उप्पत्तिया ‘‘एवरूपाय नाम सम्पत्तिया विना भविस्सामी’’ति बलवसोकाभिभूतो होति। तेनस्स काये महापरिळाहो उप्पज्जति, तेन सब्बतो गत्तेहि सेदा मुच्चन्ति। चिरतरं कालं अपरिचितदुक्खो तं अधिवासेतुं असक्कोन्तो एकच्चो ‘‘दय्हामि दय्हामी’’ति कन्दन्तो परिदेवन्तो कत्थचि अस्सादं अलभन्तो विजप्पन्तो विलपन्तो तहिं तहिं आहिण्डति। एकच्चो सतिं उपट्ठपेत्वा कायवाचाहि विकारं अकरोन्तोपि पियविप्पयोगदुक्खं असहन्तो विहञ्ञमानो विचरति।
Sake devo devāsane nābhiramatīti attano accharāgaṇehi saddhiṃ kīḷanaparicaraṇakadibbāsane na ramati, na cittassādaṃ labhati. Tassa kira manussagaṇanāya sattahi divasehi maraṇaṃ bhavissatīti imāni pubbanimittāni pātubhavanti. So tesaṃ uppattiyā ‘‘evarūpāya nāma sampattiyā vinā bhavissāmī’’ti balavasokābhibhūto hoti. Tenassa kāye mahāpariḷāho uppajjati, tena sabbato gattehi sedā muccanti. Cirataraṃ kālaṃ aparicitadukkho taṃ adhivāsetuṃ asakkonto ekacco ‘‘dayhāmi dayhāmī’’ti kandanto paridevanto katthaci assādaṃ alabhanto vijappanto vilapanto tahiṃ tahiṃ āhiṇḍati. Ekacco satiṃ upaṭṭhapetvā kāyavācāhi vikāraṃ akarontopi piyavippayogadukkhaṃ asahanto vihaññamāno vicarati.
इमानि पन पुब्बनिमित्तानि यथा लोके महापुञ्ञानं राजराजमहामत्तादीनंयेव उक्कापातभूमिचालचन्दग्गाहादीनि निमित्तानि पञ्ञायन्ति, न सब्बेसं; एवमेव महेसक्खदेवानंयेव पञ्ञायति। उप्पन्नानि च तानि ‘‘इमानि मरणस्स पुब्बनिमित्तानि नामा’’ति केचि देवा जानन्ति, न सब्बे। तत्थ यो मन्देन कुसलकम्मेन निब्बत्तो, सो ‘‘इदानि को जानाति, ‘कुहिं निब्बत्तिस्सामी’’’ति भायति। यो पन महापुञ्ञो, सो ‘‘बहुं मया दानं दिन्नं, सीलं रक्खितं, पुञ्ञं उपचितं, इतो चुतस्स मे सुगतियेव पाटिकङ्खा’’ति न भायति न विकम्पति। एवं उपट्ठितपुब्बनिमित्तं पन तं गहेत्वा देवता नन्दनवनं पवेसेन्ति सब्बदेवलोकेसु नन्दनवनं अत्थियेव।
Imāni pana pubbanimittāni yathā loke mahāpuññānaṃ rājarājamahāmattādīnaṃyeva ukkāpātabhūmicālacandaggāhādīni nimittāni paññāyanti, na sabbesaṃ; evameva mahesakkhadevānaṃyeva paññāyati. Uppannāni ca tāni ‘‘imāni maraṇassa pubbanimittāni nāmā’’ti keci devā jānanti, na sabbe. Tattha yo mandena kusalakammena nibbatto, so ‘‘idāni ko jānāti, ‘kuhiṃ nibbattissāmī’’’ti bhāyati. Yo pana mahāpuñño, so ‘‘bahuṃ mayā dānaṃ dinnaṃ, sīlaṃ rakkhitaṃ, puññaṃ upacitaṃ, ito cutassa me sugatiyeva pāṭikaṅkhā’’ti na bhāyati na vikampati. Evaṃ upaṭṭhitapubbanimittaṃ pana taṃ gahetvā devatā nandanavanaṃ pavesenti sabbadevalokesu nandanavanaṃ atthiyeva.
तीहि वाचाहि अनुमोदेन्तीति इदानि वुच्चमानेहि तीहि वचनेहि अनुमोदेन्ति, मोदं पमोदं उप्पादेन्ति, अस्सासेन्ति, अभिवदनवसेन वा तंखणानुरूपं पमोदं करोन्ति। केचि पन ‘‘अनुमोदेन्ती’’ति पदस्स ‘‘ओवदन्ती’’ति वदन्ति। इतोति देवलोकतो। भोति आलपनं। सुगतिन्ति सुन्दरगतिं, मनुस्सलोकं सन्धाय वदन्ति। गच्छाति पटिसन्धिग्गहणवसेन उपेहि।
Tīhi vācāhi anumodentīti idāni vuccamānehi tīhi vacanehi anumodenti, modaṃ pamodaṃ uppādenti, assāsenti, abhivadanavasena vā taṃkhaṇānurūpaṃ pamodaṃ karonti. Keci pana ‘‘anumodentī’’ti padassa ‘‘ovadantī’’ti vadanti. Itoti devalokato. Bhoti ālapanaṃ. Sugatinti sundaragatiṃ, manussalokaṃ sandhāya vadanti. Gacchāti paṭisandhiggahaṇavasena upehi.
एवं वुत्तेति एवं तदा तेहि देवेहि तस्स ‘‘इतो भो सुगतिं गच्छा’’तिआदिना वत्तब्बवचने भगवता वुत्ते अञ्ञतरो नामगोत्तेन अपाकटो तस्सं परिसायं निसिन्नो अनुसन्धिकुसलो एको भिक्खु ‘‘एते सुगतिआदयो भगवता अविसेसतो वुत्ता अविभूता, हन्द ते विभूततरे कारापेस्सामी’’ति एतं ‘‘किंनु खो, भन्ते’’तिआदिवचनं अवोच। सद्धादिगुणविसेसपटिलाभकारणतो देवूपपत्तिहेतुतो च मनुस्सत्तं देवानं अभिसम्मतन्ति आह ‘‘मनुस्सत्तं खो भिक्खु देवानं सुगतिगमनसङ्खात’’न्ति।
Evaṃ vutteti evaṃ tadā tehi devehi tassa ‘‘ito bho sugatiṃ gacchā’’tiādinā vattabbavacane bhagavatā vutte aññataro nāmagottena apākaṭo tassaṃ parisāyaṃ nisinno anusandhikusalo eko bhikkhu ‘‘ete sugatiādayo bhagavatā avisesato vuttā avibhūtā, handa te vibhūtatare kārāpessāmī’’ti etaṃ ‘‘kiṃnu kho, bhante’’tiādivacanaṃ avoca. Saddhādiguṇavisesapaṭilābhakāraṇato devūpapattihetuto ca manussattaṃ devānaṃ abhisammatanti āha ‘‘manussattaṃ kho bhikkhu devānaṃ sugatigamanasaṅkhāta’’nti.
सुगतिगमनसङ्खातन्ति ‘‘सुगतिगमन’’न्ति सम्मा कथितं, वण्णितं थोमितन्ति अत्थो। यं मनुस्सभूतोति एत्थ यन्ति किरियापरामसनं, तेन पटिलभतीति एत्थ पटिलभनकिरिया आमसीयति, यो सद्धापटिलाभोति अत्थो। मनुस्सभूतोति मनुस्सेसु उप्पन्नो, मनुस्सभावं वा पत्तो। यस्मा देवलोके उप्पन्नानं तथागतस्स धम्मदेसना येभुय्येन दुल्लभा सवनाय, न तथा मनुस्सानं, तस्मा वुत्तं ‘‘मनुस्सभूतो’’ति। तथागतप्पवेदिते धम्मविनयेति तथागतेन भगवता देसिते सिक्खत्तयसङ्गहे सासने। तञ्हि धम्मतो अनपेतत्ता धम्मो च, आसयानुरूपं विनेय्यानं विनयनतो विनयो चाति धम्मविनयो, उपनिस्सयसम्पत्तिया वा धम्मतो अनपेतत्ता धम्मं अप्परजक्खजातिकं विनेतीति धम्मविनयो। धम्मेनेव वा विनयो, न दण्डसत्थेहीति धम्मविनयो, धम्मयुत्तो वा विनयोति धम्मविनयो, धम्माय वा सह मग्गफलनिब्बानाय विनयोति धम्मविनयो, महाकरुणासब्बञ्ञुतञ्ञाणादिधम्मतो वा पवत्तो विनयोति धम्मविनयो। धम्मो वा भगवा धम्मभूतो धम्मकायो धम्मस्सामी, तस्स धम्मस्स विनयो, न तक्कियानन्ति धम्मविनयो, धम्मे वा मग्गफले निप्फादेतब्बविसयभूते वा पवत्तो विनयोति धम्मविनयोति वुच्चति। तस्मिं धम्मविनये।
Sugatigamanasaṅkhātanti ‘‘sugatigamana’’nti sammā kathitaṃ, vaṇṇitaṃ thomitanti attho. Yaṃ manussabhūtoti ettha yanti kiriyāparāmasanaṃ, tena paṭilabhatīti ettha paṭilabhanakiriyā āmasīyati, yo saddhāpaṭilābhoti attho. Manussabhūtoti manussesu uppanno, manussabhāvaṃ vā patto. Yasmā devaloke uppannānaṃ tathāgatassa dhammadesanā yebhuyyena dullabhā savanāya, na tathā manussānaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘manussabhūto’’ti. Tathāgatappavedite dhammavinayeti tathāgatena bhagavatā desite sikkhattayasaṅgahe sāsane. Tañhi dhammato anapetattā dhammo ca, āsayānurūpaṃ vineyyānaṃ vinayanato vinayo cāti dhammavinayo, upanissayasampattiyā vā dhammato anapetattā dhammaṃ apparajakkhajātikaṃ vinetīti dhammavinayo. Dhammeneva vā vinayo, na daṇḍasatthehīti dhammavinayo, dhammayutto vā vinayoti dhammavinayo, dhammāya vā saha maggaphalanibbānāya vinayoti dhammavinayo, mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādidhammato vā pavatto vinayoti dhammavinayo. Dhammo vā bhagavā dhammabhūto dhammakāyo dhammassāmī, tassa dhammassa vinayo, na takkiyānanti dhammavinayo, dhamme vā maggaphale nipphādetabbavisayabhūte vā pavatto vinayoti dhammavinayoti vuccati. Tasmiṃ dhammavinaye.
सद्धं पटिलभतीति ‘‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो’’तिआदिना सद्धं उप्पादेति। सद्धो हि इमस्मिं धम्मविनये यथानुसिट्ठं पटिपज्जमानो दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थे आराधेस्सति। सुलद्धलाभसङ्खातन्ति एत्थ यथा हिरञ्ञसुवण्णखेत्तवत्थादिलाभो सत्तानं उपभोगसुखं आवहति, खुप्पिपासादिदुक्खं पटिबाहति, धनदालिद्दियं वूपसमेति, मुत्तादिरतनपटिलाभहेतु होति, लोकसन्ततिञ्च आवहति; एवं लोकियलोकुत्तरा सद्धापि यथासम्भवं लोकियलोकुत्तरं विपाकसुखमावहति, सद्धाधुरेन पटिपन्नानं जातिजरादिदुक्खं पटिबाहति, गुणदालिद्दियं वूपसमेति, सतिसम्बोज्झङ्गादिरतनपटिलाभहेतु होति, लोकसन्ततिञ्च आवहति। वुत्तञ्हेतं –
Saddhaṃpaṭilabhatīti ‘‘svākkhāto bhagavatā dhammo’’tiādinā saddhaṃ uppādeti. Saddho hi imasmiṃ dhammavinaye yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāno diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthe ārādhessati. Suladdhalābhasaṅkhātanti ettha yathā hiraññasuvaṇṇakhettavatthādilābho sattānaṃ upabhogasukhaṃ āvahati, khuppipāsādidukkhaṃ paṭibāhati, dhanadāliddiyaṃ vūpasameti, muttādiratanapaṭilābhahetu hoti, lokasantatiñca āvahati; evaṃ lokiyalokuttarā saddhāpi yathāsambhavaṃ lokiyalokuttaraṃ vipākasukhamāvahati, saddhādhurena paṭipannānaṃ jātijarādidukkhaṃ paṭibāhati, guṇadāliddiyaṃ vūpasameti, satisambojjhaṅgādiratanapaṭilābhahetu hoti, lokasantatiñca āvahati. Vuttañhetaṃ –
‘‘सद्धो सीलेन सम्पन्नो, यसो भोगसमप्पितो।
‘‘Saddho sīlena sampanno, yaso bhogasamappito;
यं यं पदेसं भजति, तत्थ तत्थेव पूजितो’’ति॥ (ध॰ प॰ ३०३)।
Yaṃ yaṃ padesaṃ bhajati, tattha tattheva pūjito’’ti. (dha. pa. 303);
एवं सद्धापटिलाभस्स सुलद्धलाभता वेदितब्बा। यस्मा पनायं सद्धापटिलाभो अनुगामिको अनञ्ञसाधारणो सब्बसम्पत्तिहेतु, लोकियस्स च हिरञ्ञसुवण्णादिधनलाभस्स कारणं। सद्धोयेव हि दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा उळारुळारवित्तूपकरणानि अधिगच्छति, तेहि च अत्तनो परेसञ्च अत्थमेव सम्पादेति। अस्सद्धस्स पन तानि अनत्थावहानि होन्ति, इध चेव सम्पराये चाति, एवम्पि सद्धाय सुलद्धलाभता वेदितब्बा। तथा हि –
Evaṃ saddhāpaṭilābhassa suladdhalābhatā veditabbā. Yasmā panāyaṃ saddhāpaṭilābho anugāmiko anaññasādhāraṇo sabbasampattihetu, lokiyassa ca hiraññasuvaṇṇādidhanalābhassa kāraṇaṃ. Saddhoyeva hi dānādīni puññāni katvā uḷāruḷāravittūpakaraṇāni adhigacchati, tehi ca attano paresañca atthameva sampādeti. Assaddhassa pana tāni anatthāvahāni honti, idha ceva samparāye cāti, evampi saddhāya suladdhalābhatā veditabbā. Tathā hi –
‘‘सद्धा बन्धति पाथेय्यं’’। (सं॰ नि॰ १.७९)।
‘‘Saddhā bandhati pātheyyaṃ’’. (Saṃ. ni. 1.79).
‘‘सद्धा दुतिया पुरिसस्स होती’’ति च। (सं॰ नि॰ १.३६, ५९)।
‘‘Saddhā dutiyā purisassa hotī’’ti ca. (Saṃ. ni. 1.36, 59).
‘‘सद्धीध वित्तं पुरिसस्स सेट्ठ’’न्ति च। (सं॰ नि॰ १.७३; सु॰ नि॰ १८४)।
‘‘Saddhīdha vittaṃ purisassa seṭṭha’’nti ca. (Saṃ. ni. 1.73; su. ni. 184).
‘‘सद्धाहत्थो महानागो’’ति च। (अ॰ नि॰ ६.४३; थेरगा॰ ६९४)।
‘‘Saddhāhattho mahānāgo’’ti ca. (A. ni. 6.43; theragā. 694).
‘‘सद्धा बीजं तपो वुट्ठी’’ति च। (सं॰ नि॰ १.१९७; सु॰ नि॰ ७७)।
‘‘Saddhā bījaṃ tapo vuṭṭhī’’ti ca. (Saṃ. ni. 1.197; su. ni. 77).
‘‘सद्धेसिको, भिक्खवे, अरियसावको’’ति (अ॰ नि॰ ७.६७) च।
‘‘Saddhesiko, bhikkhave, ariyasāvako’’ti (a. ni. 7.67) ca.
‘‘सद्धाय तरति ओघ’’न्ति च। (सं॰ नि॰ १.२४६) –
‘‘Saddhāya tarati ogha’’nti ca. (Saṃ. ni. 1.246) –
अनेकेसु ठानेसु अनेकेहि कारणेहि सद्धा संवण्णिता।
Anekesu ṭhānesu anekehi kāraṇehi saddhā saṃvaṇṇitā.
इदानि याय सद्धाय सासने कुसलधम्मेसु सुप्पतिट्ठितो नाम होति नियामोक्कन्तिया, तं सद्धं दस्सेतुं ‘‘सा खो पनस्सा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अस्साति इमस्स भवेय्याति अत्थो। निविट्ठाति अभिनिविट्ठा चित्तसन्तानं अनुपविट्ठा। मूलजाताति जातमूला। किं पन सद्धाय मूलं नाम? सद्धेय्यवत्थुस्मिं ओकप्पनहेतुभूतो उपायमनसिकारो। अपिच सप्पुरिससेवना सद्धम्मस्सवनं योनिसोमनसिकारो धम्मानुधम्मप्पटिपत्तीति चत्तारि सोतापत्तियङ्गानि मूलानि वेदितब्बानि। पतिट्ठिताति अरियमग्गाधिगमेन केनचि अकम्पनीयभावेन अवट्ठिता। तेनेवाह ‘‘दळ्हा असंहारिया’’ति। दळ्हाति थिरा। असंहारियाति केनचि संहरितुं वा हापेतुं वा अपनेतुं वा असक्कुणेय्या। इति ते देवा तस्स सोतापत्तिमग्गसमधिगमं आसीसन्ता एवं वदन्ति। अत्तनो देवलोके कामसुखूपभोगारहमेव हि अरियपुग्गलं ते इच्छन्ति। तेनाह ‘‘एहि, देव, पुनप्पुन’’न्ति।
Idāni yāya saddhāya sāsane kusaladhammesu suppatiṭṭhito nāma hoti niyāmokkantiyā, taṃ saddhaṃ dassetuṃ ‘‘sā kho panassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha assāti imassa bhaveyyāti attho. Niviṭṭhāti abhiniviṭṭhā cittasantānaṃ anupaviṭṭhā. Mūlajātāti jātamūlā. Kiṃ pana saddhāya mūlaṃ nāma? Saddheyyavatthusmiṃ okappanahetubhūto upāyamanasikāro. Apica sappurisasevanā saddhammassavanaṃ yonisomanasikāro dhammānudhammappaṭipattīti cattāri sotāpattiyaṅgāni mūlāni veditabbāni. Patiṭṭhitāti ariyamaggādhigamena kenaci akampanīyabhāvena avaṭṭhitā. Tenevāha ‘‘daḷhā asaṃhāriyā’’ti. Daḷhāti thirā. Asaṃhāriyāti kenaci saṃharituṃ vā hāpetuṃ vā apanetuṃ vā asakkuṇeyyā. Iti te devā tassa sotāpattimaggasamadhigamaṃ āsīsantā evaṃ vadanti. Attano devaloke kāmasukhūpabhogārahameva hi ariyapuggalaṃ te icchanti. Tenāha ‘‘ehi, deva, punappuna’’nti.
गाथासु पुञ्ञक्खयमरणम्पि जीवितिन्द्रियुपच्छेदेनेव होतीति आह ‘‘चवति आयुसङ्खया’’ति। अनुमोदतन्ति अनुमोदन्तानं। मनुस्सानं सहब्यतन्ति मनुस्सेहि सहभावं। सह ब्येतीति सहब्यो, सहपवत्तनको, तस्स भावो सहब्यता। निविट्ठस्साति निविट्ठा भवेय्य। यावजीवन्ति याव जीवितप्पवत्तिया, याव परिनिब्बानाति अत्थो।
Gāthāsu puññakkhayamaraṇampi jīvitindriyupacchedeneva hotīti āha ‘‘cavati āyusaṅkhayā’’ti. Anumodatanti anumodantānaṃ. Manussānaṃ sahabyatanti manussehi sahabhāvaṃ. Saha byetīti sahabyo, sahapavattanako, tassa bhāvo sahabyatā. Niviṭṭhassāti niviṭṭhā bhaveyya. Yāvajīvanti yāva jīvitappavattiyā, yāva parinibbānāti attho.
अप्पमाणन्ति सक्कच्चं बहुं उळारं बहुक्खत्तुञ्च करणवसेन पमाणरहितं। निरूपधिन्ति किलेसूपधिरहितं, सुविसुद्धं निम्मलन्ति अत्थो। यस्मा पन ते देवा महग्गतकुसलं न इच्छन्ति कामलोकसमतिक्कमनतो, कामावचरपुञ्ञमेव इच्छन्ति, तस्मा एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो – ‘‘इतो देवलोकतो चुतो मनुस्सेसु उप्पज्जित्वा विञ्ञुतं पत्तो कायदुच्चरितादिं सब्बं दुच्चरितं पहाय कायसुचरितादिं सब्बं सुचरितं उळारं विपुलं उपचिनित्वा अरियमग्गेन आगतसद्धो भवाही’’ति। यस्मा पन लोकुत्तरेसु पठममग्गं दुतियमग्गम्पि वा इच्छन्ति अत्तनो देवलोकूपपत्तिया अनतिवत्तनतो, तस्मा तेसम्पि वसेन ‘‘अप्पमाणं निरूपधि’’न्तिपदानं अत्थो वेदितब्बो – पमाणकरानं दिट्ठेकट्ठओळारिककामरागादिकिलेसानं उपच्छेदेन अप्पमाणं, सत्तमभवतो वा उप्पज्जनारहस्स खन्धूपधिस्स तंनिब्बत्तकअभिसङ्खारूपधिस्स तंतंमग्गवज्झकिलेसूपधिस्स च पहानेन तेसं अनिब्बत्तनतो निरुपधिसङ्खातनिब्बानसन्निस्सितत्ता च निरुपधीति।
Appamāṇanti sakkaccaṃ bahuṃ uḷāraṃ bahukkhattuñca karaṇavasena pamāṇarahitaṃ. Nirūpadhinti kilesūpadhirahitaṃ, suvisuddhaṃ nimmalanti attho. Yasmā pana te devā mahaggatakusalaṃ na icchanti kāmalokasamatikkamanato, kāmāvacarapuññameva icchanti, tasmā evamettha attho veditabbo – ‘‘ito devalokato cuto manussesu uppajjitvā viññutaṃ patto kāyaduccaritādiṃ sabbaṃ duccaritaṃ pahāya kāyasucaritādiṃ sabbaṃ sucaritaṃ uḷāraṃ vipulaṃ upacinitvā ariyamaggena āgatasaddho bhavāhī’’ti. Yasmā pana lokuttaresu paṭhamamaggaṃ dutiyamaggampi vā icchanti attano devalokūpapattiyā anativattanato, tasmā tesampi vasena ‘‘appamāṇaṃ nirūpadhi’’ntipadānaṃ attho veditabbo – pamāṇakarānaṃ diṭṭhekaṭṭhaoḷārikakāmarāgādikilesānaṃ upacchedena appamāṇaṃ, sattamabhavato vā uppajjanārahassa khandhūpadhissa taṃnibbattakaabhisaṅkhārūpadhissa taṃtaṃmaggavajjhakilesūpadhissa ca pahānena tesaṃ anibbattanato nirupadhisaṅkhātanibbānasannissitattā ca nirupadhīti.
एवं अच्चन्तमेव अपायद्वारपिधायकं कम्मं दस्सेत्वा इदानि सग्गसम्पत्तिनिब्बत्तककम्मं दस्सेतुं ‘‘ततो ओपधिक’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ ओपधिकन्ति उपधिवेपक्कं अत्तभावसम्पत्तिया चेव भोगसम्पत्तिया च निब्बत्तकन्ति अत्थो। उपधीति हि अत्तभावो वुच्चति। यथाह ‘‘सन्तेकच्चानि पापकानि कम्मसमादानानि उपधिसम्पत्तिपटिबाहितानि न विपच्चन्ती’’ति (विभ॰ ८१०)। कामगुणापि। यथाह ‘‘उपधीहि नरस्स सोचना’’ति (सं॰ नि॰ १.१२; सु॰ नि॰ ३४)। तत्रायं वचनत्थो – उपधीयति एत्थ सुखदुक्खन्ति उपधि, अत्तभावो कामगुणा च। उपधिकरणं सीलं एतस्स, उपधिं वा अरहतीति ओपधिकं, पुञ्ञं, तं बहुं उळारं कत्वा। कथं? दानेन। दानञ्हि इतरेहि सुकरन्ति एवं वुत्तं। दानेनाति वा पदेन अभयदानम्पि वुत्तं, न आमिसदानमेवाति सीलस्सापि सङ्गहो दट्ठब्बो। यस्मा पन ते देवा असुरकायहानिं एकन्तेनेव देवकायपारिपूरिञ्च इच्छन्ति, तस्मा तस्स उपायं दस्सेन्ता ‘‘अञ्ञेपि मच्चे सद्धम्मे, ब्रह्मचरिये निवेसया’’ति धम्मदाने नियोजेन्ति। यदा विदूति यस्मिं काले देवा देवं चवन्तं विदू विजानेय्युं, तदा इमाय यथावुत्ताय अनुकम्पाय दुक्खापनयनकम्यताय ‘‘देव, इमे देवकाये पुनप्पुनं उप्पज्जनवसेन एहि आगच्छाही’’ति च अनुमोदेन्तीति।
Evaṃ accantameva apāyadvārapidhāyakaṃ kammaṃ dassetvā idāni saggasampattinibbattakakammaṃ dassetuṃ ‘‘tato opadhika’’ntiādi vuttaṃ. Tattha opadhikanti upadhivepakkaṃ attabhāvasampattiyā ceva bhogasampattiyā ca nibbattakanti attho. Upadhīti hi attabhāvo vuccati. Yathāha ‘‘santekaccāni pāpakāni kammasamādānāni upadhisampattipaṭibāhitāni na vipaccantī’’ti (vibha. 810). Kāmaguṇāpi. Yathāha ‘‘upadhīhi narassa socanā’’ti (saṃ. ni. 1.12; su. ni. 34). Tatrāyaṃ vacanattho – upadhīyati ettha sukhadukkhanti upadhi, attabhāvo kāmaguṇā ca. Upadhikaraṇaṃ sīlaṃ etassa, upadhiṃ vā arahatīti opadhikaṃ, puññaṃ, taṃ bahuṃ uḷāraṃ katvā. Kathaṃ? Dānena. Dānañhi itarehi sukaranti evaṃ vuttaṃ. Dānenāti vā padena abhayadānampi vuttaṃ, na āmisadānamevāti sīlassāpi saṅgaho daṭṭhabbo. Yasmā pana te devā asurakāyahāniṃ ekanteneva devakāyapāripūriñca icchanti, tasmā tassa upāyaṃ dassentā ‘‘aññepi macce saddhamme, brahmacariye nivesayā’’ti dhammadāne niyojenti. Yadā vidūti yasmiṃ kāle devā devaṃ cavantaṃ vidū vijāneyyuṃ, tadā imāya yathāvuttāya anukampāya dukkhāpanayanakamyatāya ‘‘deva, ime devakāye punappunaṃ uppajjanavasena ehi āgacchāhī’’ti ca anumodentīti.
चतुत्थसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Catutthasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ४. पञ्चपुब्बनिमित्तसुत्तं • 4. Pañcapubbanimittasuttaṃ
