| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
२. पञ्चत्तयसुत्तवण्णना
2. Pañcattayasuttavaṇṇanā
२१. एवं मे सुतन्ति पञ्चत्तयसुत्तं। तत्थ एकेति एकच्चे। समणब्राह्मणाति परिब्बजुपगतभावेन समणा जातिया ब्राह्मणा, लोकेन वा समणाति च ब्राह्मणाति च एवं सम्मता। अपरन्तं कप्पेत्वा विकप्पेत्वा गण्हन्तीति अपरन्तकप्पिका। अपरन्तकप्पो वा एतेसं अत्थीतिपि अपरन्तकप्पिका। एत्थ च अन्तोति ‘‘सक्कायो खो, आवुसो, एको अन्तो’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ६.६१) विय इध कोट्ठासो अधिप्पेतो। कप्पोति तण्हादिट्ठियो। वुत्तम्पि चेतं ‘‘कप्पोति उद्दानतो द्वे कप्पा तण्हाकप्पो च दिट्ठिकप्पो चा’’ति। तस्मा तण्हादिट्ठिवसेन अनागतं खन्धकोट्ठासं कप्पेत्वा ठिताति अपरन्तकप्पिकाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। तेसं एवं अपरन्तं कप्पेत्वा ठितानं पुनप्पुनं उप्पज्जनवसेन अपरन्तमेव अनुगता दिट्ठीति अपरन्तानुदिट्ठिनो। ते एवंदिट्ठिनो तं अपरन्तं आरब्भ आगम्म पटिच्च अञ्ञम्पि जनं दिट्ठिगतिकं करोन्ता अनेकविहितानि अधिवुत्तिपदानि अभिवदन्ति। अनेकविहितानीति अनेकविधानि। अधिवुत्तिपदानीति अधिवचनपदानि। अथ वा भूतमत्थं अधिभवित्वा यथासभावतो अग्गहेत्वा वत्तनतो अधिवुत्तियोति दिट्ठियो वुच्चन्ति, अधिवुत्तीनं पदानि अधिवुत्तिपदानि, दिट्ठिदीपकानि वचनानीति अत्थो।
21.Evaṃme sutanti pañcattayasuttaṃ. Tattha eketi ekacce. Samaṇabrāhmaṇāti paribbajupagatabhāvena samaṇā jātiyā brāhmaṇā, lokena vā samaṇāti ca brāhmaṇāti ca evaṃ sammatā. Aparantaṃ kappetvā vikappetvā gaṇhantīti aparantakappikā. Aparantakappo vā etesaṃ atthītipi aparantakappikā. Ettha ca antoti ‘‘sakkāyo kho, āvuso, eko anto’’tiādīsu (a. ni. 6.61) viya idha koṭṭhāso adhippeto. Kappoti taṇhādiṭṭhiyo. Vuttampi cetaṃ ‘‘kappoti uddānato dve kappā taṇhākappo ca diṭṭhikappo cā’’ti. Tasmā taṇhādiṭṭhivasena anāgataṃ khandhakoṭṭhāsaṃ kappetvā ṭhitāti aparantakappikāti evamettha attho daṭṭhabbo. Tesaṃ evaṃ aparantaṃ kappetvā ṭhitānaṃ punappunaṃ uppajjanavasena aparantameva anugatā diṭṭhīti aparantānudiṭṭhino. Te evaṃdiṭṭhino taṃ aparantaṃ ārabbha āgamma paṭicca aññampi janaṃ diṭṭhigatikaṃ karontā anekavihitāni adhivuttipadāni abhivadanti. Anekavihitānīti anekavidhāni. Adhivuttipadānīti adhivacanapadāni. Atha vā bhūtamatthaṃ adhibhavitvā yathāsabhāvato aggahetvā vattanato adhivuttiyoti diṭṭhiyo vuccanti, adhivuttīnaṃ padāni adhivuttipadāni, diṭṭhidīpakāni vacanānīti attho.
सञ्ञीति सञ्ञासमङ्गी। अरोगोति निच्चो। इत्थेकेति इत्थं एके, एवमेकेति अत्थो। इमिना सोळस सञ्ञीवादा कथिता, असञ्ञीति इमिना अट्ठ असञ्ञीवादा, नेवसञ्ञीनासञ्ञीति इमिना अट्ठ नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा, सतो वा पन सत्तस्साति इमिना सत्त उच्छेदवादा। तत्थ सतोति विज्जमानस्स। उच्छेदन्ति उपच्छेदं। विनासन्ति अदस्सनं। विभवन्ति भवविगमं। सब्बानेतानि अञ्ञमञ्ञवेवचनानेव। दिट्ठधम्मनिब्बानं वाति इमिना पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादा कथिता। तत्थ दिट्ठधम्मोति पच्चक्खधम्मो वुच्चति, तत्थ तत्थ पटिलद्धअत्तभावस्सेतं अधिवचनं। दिट्ठधम्मे निब्बानं दिट्ठधम्मनिब्बानं, इमस्मिंयेव अत्तभावे दुक्खवूपसमन्ति अत्थो। सन्तं वाति सञ्ञीतिआदिवसेन तीहाकारेहि सन्तं। तीणि होन्तीति सञ्ञी अत्तातिआदीनि सन्तअत्तवसेन एकं, इतरानि द्वेति एवं तीणि।
Saññīti saññāsamaṅgī. Arogoti nicco. Ittheketi itthaṃ eke, evameketi attho. Iminā soḷasa saññīvādā kathitā, asaññīti iminā aṭṭha asaññīvādā, nevasaññīnāsaññīti iminā aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā, sato vā pana sattassāti iminā satta ucchedavādā. Tattha satoti vijjamānassa. Ucchedanti upacchedaṃ. Vināsanti adassanaṃ. Vibhavanti bhavavigamaṃ. Sabbānetāni aññamaññavevacanāneva. Diṭṭhadhammanibbānaṃvāti iminā pañca diṭṭhadhammanibbānavādā kathitā. Tattha diṭṭhadhammoti paccakkhadhammo vuccati, tattha tattha paṭiladdhaattabhāvassetaṃ adhivacanaṃ. Diṭṭhadhamme nibbānaṃ diṭṭhadhammanibbānaṃ, imasmiṃyeva attabhāve dukkhavūpasamanti attho. Santaṃ vāti saññītiādivasena tīhākārehi santaṃ. Tīṇi hontīti saññī attātiādīni santaattavasena ekaṃ, itarāni dveti evaṃ tīṇi.
२२. रूपिं वाति करजरूपेन वा कसिणरूपेन वा रूपिं। तत्थ लाभी कसिणरूपं अत्ताति गण्हाति, तक्की उभोपि रूपानि गण्हातियेव। अरूपिन्ति अरूपसमापत्तिनिमित्तं वा, ठपेत्वा सञ्ञाक्खन्धं सेसअरूपधम्मे वा अत्ताति पञ्ञपेन्ता लाभिनोपि तक्किकापि एवं पञ्ञपेन्ति। ततियदिट्ठि पन मिस्सकगाहवसेन पवत्ता, चतुत्था तक्कगाहेनेव। दुतियचतुक्के पठमदिट्ठि समापन्नकवारेन कथिता, दुतियदिट्ठि असमापन्नकवारेन, ततियदिट्ठि सुप्पमत्तेन वा सरावमत्तेन वा कसिणपरिकम्मवसेन, चतुत्थदिट्ठि विपुलकसिणवसेन कथिताति वेदितब्बा।
22.Rūpiṃvāti karajarūpena vā kasiṇarūpena vā rūpiṃ. Tattha lābhī kasiṇarūpaṃ attāti gaṇhāti, takkī ubhopi rūpāni gaṇhātiyeva. Arūpinti arūpasamāpattinimittaṃ vā, ṭhapetvā saññākkhandhaṃ sesaarūpadhamme vā attāti paññapentā lābhinopi takkikāpi evaṃ paññapenti. Tatiyadiṭṭhi pana missakagāhavasena pavattā, catutthā takkagāheneva. Dutiyacatukke paṭhamadiṭṭhi samāpannakavārena kathitā, dutiyadiṭṭhi asamāpannakavārena, tatiyadiṭṭhi suppamattena vā sarāvamattena vā kasiṇaparikammavasena, catutthadiṭṭhi vipulakasiṇavasena kathitāti veditabbā.
एतं वा पनेकेसं उपातिवत्ततन्ति सञ्ञीतिपदेन सङ्खेपतो वुत्तं सञ्ञासत्तकं अतिक्कन्तानन्ति अत्थो। अपरे अट्ठकन्ति वदन्ति। तदुभयं परतो आविभविस्सति। अयं पनेत्थ सङ्खेपत्थो – केचि हि एता सत्त वा अट्ठ वा सञ्ञा समतिक्कमितुं सक्कोन्ति, केचि पन न सक्कोन्ति। तत्थ ये सक्कोन्ति, तेव गहिता। तेसं पन एकेसं उपातिवत्ततं अतिक्कमितुं सक्कोन्तानं यथापि नाम गङ्गं उत्तिण्णेसु मनुस्सेसु एको दीघवापिं गन्त्वा तिट्ठेय्य, एको ततो परं महागामं; एवमेव एके विञ्ञाणञ्चायतनं अप्पमाणं आनेञ्जन्ति वत्वा तिट्ठन्ति, एके आकिञ्चञ्ञायतनं। तत्थ विञ्ञाणञ्चायतनं ताव दस्सेतुं विञ्ञाणकसिणमेकेति वुत्तं। परतो ‘‘आकिञ्चञ्ञायतनमेके’’ति वक्खति। तयिदन्ति तं इदं दिट्ठिगतञ्च दिट्ठिपच्चयञ्च दिट्ठारम्मणञ्च। तथागतो अभिजानातीति। इमिना पच्चयेन इदं नाम दस्सनं गहितन्ति अभिविसिट्ठेन ञाणेन जानाति।
Etaṃ vā panekesaṃ upātivattatanti saññītipadena saṅkhepato vuttaṃ saññāsattakaṃ atikkantānanti attho. Apare aṭṭhakanti vadanti. Tadubhayaṃ parato āvibhavissati. Ayaṃ panettha saṅkhepattho – keci hi etā satta vā aṭṭha vā saññā samatikkamituṃ sakkonti, keci pana na sakkonti. Tattha ye sakkonti, teva gahitā. Tesaṃ pana ekesaṃ upātivattataṃ atikkamituṃ sakkontānaṃ yathāpi nāma gaṅgaṃ uttiṇṇesu manussesu eko dīghavāpiṃ gantvā tiṭṭheyya, eko tato paraṃ mahāgāmaṃ; evameva eke viññāṇañcāyatanaṃ appamāṇaṃ āneñjanti vatvā tiṭṭhanti, eke ākiñcaññāyatanaṃ. Tattha viññāṇañcāyatanaṃ tāva dassetuṃ viññāṇakasiṇameketi vuttaṃ. Parato ‘‘ākiñcaññāyatanameke’’ti vakkhati. Tayidanti taṃ idaṃ diṭṭhigatañca diṭṭhipaccayañca diṭṭhārammaṇañca. Tathāgato abhijānātīti. Iminā paccayena idaṃ nāma dassanaṃ gahitanti abhivisiṭṭhena ñāṇena jānāti.
इदानि तदेव वित्थारेन्तो ये खो ते भोन्तोतिआदिमाह। या वा पन एतासं सञ्ञानन्ति या वा पन एतासं ‘‘यदि रूपसञ्ञान’’न्ति एवं वुत्तसञ्ञानं। परिसुद्धाति निरुपक्किलेसा। परमाति उत्तमा। अग्गाति सेट्ठा। अनुत्तरिया अक्खायतीति असदिसा कथीयति। यदि रूपसञ्ञानन्ति इमिना चतस्सो रूपावचरसञ्ञा कथिता। यदि अरूपसञ्ञानन्ति इमिना आकासानञ्चायतनविञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञा। इतरेहि पन द्वीहि पदेहि समापन्नकवारो च असमापन्नकवारो च कथितोति एवमेता कोट्ठासतो अट्ठ, अत्थतो पन सत्त सञ्ञा होन्ति। समापन्नकवारो हि पुरिमाहि छहिसङ्गहितोयेव। तयिदं सङ्खतन्ति तं इदं सब्बम्पि सञ्ञागतं सद्धिं दिट्ठिगतेन सङ्खतं पच्चयेहि समागन्त्वा कतं। ओळारिकन्ति सङ्खतत्ताव ओळारिकं। अत्थि खो पन सङ्खारानं निरोधोति एतेसं पन सङ्खतन्ति वुत्तानं सङ्खारानं निरोधसङ्खातं निब्बानं नाम अत्थि। अत्थेतन्ति इति विदित्वाति तं खो पन निब्बानं ‘‘अत्थि एत’’न्ति एवं जानित्वा। तस्स निस्सरणदस्सावीति तस्स सङ्खतस्स निस्सरणदस्सी निब्बानदस्सी। तथागतो तदुपातिवत्तोति तं सङ्खतं अतिक्कन्तो समतिक्कन्तोति अत्थो।
Idāni tadeva vitthārento ye kho te bhontotiādimāha. Yā vā pana etāsaṃ saññānanti yā vā pana etāsaṃ ‘‘yadi rūpasaññāna’’nti evaṃ vuttasaññānaṃ. Parisuddhāti nirupakkilesā. Paramāti uttamā. Aggāti seṭṭhā. Anuttariyā akkhāyatīti asadisā kathīyati. Yadi rūpasaññānanti iminā catasso rūpāvacarasaññā kathitā. Yadi arūpasaññānanti iminā ākāsānañcāyatanaviññāṇañcāyatanasaññā. Itarehi pana dvīhi padehi samāpannakavāro ca asamāpannakavāro ca kathitoti evametā koṭṭhāsato aṭṭha, atthato pana satta saññā honti. Samāpannakavāro hi purimāhi chahisaṅgahitoyeva. Tayidaṃ saṅkhatanti taṃ idaṃ sabbampi saññāgataṃ saddhiṃ diṭṭhigatena saṅkhataṃ paccayehi samāgantvā kataṃ. Oḷārikanti saṅkhatattāva oḷārikaṃ. Atthi kho pana saṅkhārānaṃ nirodhoti etesaṃ pana saṅkhatanti vuttānaṃ saṅkhārānaṃ nirodhasaṅkhātaṃ nibbānaṃ nāma atthi. Atthetanti iti viditvāti taṃ kho pana nibbānaṃ ‘‘atthi eta’’nti evaṃ jānitvā. Tassa nissaraṇadassāvīti tassa saṅkhatassa nissaraṇadassī nibbānadassī. Tathāgato tadupātivattoti taṃ saṅkhataṃ atikkanto samatikkantoti attho.
२३. तत्राति तेसु अट्ठसु असञ्ञीवादेसु। रूपिं वातिआदीनि सञ्ञीवादे वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि। अयञ्च यस्मा असञ्ञीवादो, तस्मा इध दुतियचतुक्कं न वुत्तं। पटिक्कोसन्तीति पटिबाहन्ति पटिसेधेन्ति। सञ्ञा रोगोतिआदीसु आबाधट्ठेन रोगो, सदोसट्ठेन गण्डो, अनुपविट्ठट्ठेन सल्लं। आगतिं वा गतिं वातिआदीसु पटिसन्धिवसेन आगतिं, चुतिवसेन गतिं, चवनवसेन चुतिं, उपपज्जनवसेन उपपत्तिं, पुनप्पुनं उप्पज्जित्वा अपरापरं वड्ढनवसेन वुड्ढिं विरूळ्हिं वेपुल्लं। कामञ्च चतुवोकारभवे रूपं विनापि विञ्ञाणस्स पवत्ति अत्थि, सेसे पन तयो खन्धे विना नत्थि। अयं पन पञ्हो पञ्चवोकारभववसेन कथितो। पञ्चवोकारे हि एत्तके खन्धे विना विञ्ञाणस्स पवत्ति नाम नत्थि। वितण्डवादी पनेत्थ ‘‘अञ्ञत्र रूपातिआदिवचनतो अरूपभवेपि रूपं, असञ्ञाभवे च विञ्ञाणं अत्थि, तथा निरोधसमापन्नस्सा’’ति वदति। सो वत्तब्बो – ब्यञ्जनच्छायाय चे अत्थं पटिबाहसि, आगतिं वातिआदिवचनतो तं विञ्ञाणं पक्खिद्विपदचतुप्पदा विय उप्पतित्वापि गच्छति, पदसापि गच्छति, गोविसाणवल्लिआदीनि विय च वड्ढतीति आपज्जति। ये च भगवता अनेकसतेसु सुत्तेसु तयो भवा वुत्ता, ते अरूपभवस्स अभावा द्वेव आपज्जन्ति। तस्मा मा एवं अवच, यथा वुत्तमत्थं धारेहीति।
23.Tatrāti tesu aṭṭhasu asaññīvādesu. Rūpiṃ vātiādīni saññīvāde vuttanayeneva veditabbāni. Ayañca yasmā asaññīvādo, tasmā idha dutiyacatukkaṃ na vuttaṃ. Paṭikkosantīti paṭibāhanti paṭisedhenti. Saññārogotiādīsu ābādhaṭṭhena rogo, sadosaṭṭhena gaṇḍo, anupaviṭṭhaṭṭhena sallaṃ. Āgatiṃ vā gatiṃ vātiādīsu paṭisandhivasena āgatiṃ, cutivasena gatiṃ, cavanavasena cutiṃ, upapajjanavasena upapattiṃ, punappunaṃ uppajjitvā aparāparaṃ vaḍḍhanavasena vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ. Kāmañca catuvokārabhave rūpaṃ vināpi viññāṇassa pavatti atthi, sese pana tayo khandhe vinā natthi. Ayaṃ pana pañho pañcavokārabhavavasena kathito. Pañcavokāre hi ettake khandhe vinā viññāṇassa pavatti nāma natthi. Vitaṇḍavādī panettha ‘‘aññatra rūpātiādivacanato arūpabhavepi rūpaṃ, asaññābhave ca viññāṇaṃ atthi, tathā nirodhasamāpannassā’’ti vadati. So vattabbo – byañjanacchāyāya ce atthaṃ paṭibāhasi, āgatiṃ vātiādivacanato taṃ viññāṇaṃ pakkhidvipadacatuppadā viya uppatitvāpi gacchati, padasāpi gacchati, govisāṇavalliādīni viya ca vaḍḍhatīti āpajjati. Ye ca bhagavatā anekasatesu suttesu tayo bhavā vuttā, te arūpabhavassa abhāvā dveva āpajjanti. Tasmā mā evaṃ avaca, yathā vuttamatthaṃ dhārehīti.
२४. तत्राति अट्ठसु नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादेसु भुम्मं। इधापि रूपिं वातिआदीनि वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि। असञ्ञा सम्मोहोति निस्सञ्ञभावो नामेस सम्मोहट्ठानं। यो हि किञ्चि न जानाति, तं असञ्ञी एसोति वदन्ति। दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बसङ्खारमत्तेनाति दिट्ठविञ्ञातब्बमत्तेन सुतविञ्ञातब्बमत्तेन मुतविञ्ञातब्बमत्तेन। एत्थ च विजानातीति विञ्ञातब्बं, दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बमत्तेन पञ्चद्वारिकसञ्ञापवत्तिमत्तेनाति अयञ्हि एत्थ अत्थो। सङ्खारमत्तेनाति ओळारिकसङ्खारपवत्तिमत्तेनाति अत्थो। एतस्स आयतनस्साति एतस्स नेवसञ्ञानासञ्ञायतनस्स । उपसम्पदन्ति पटिलाभं। ब्यसनं हेतन्ति विनासो हेस, वुट्ठानं हेतन्ति अत्थो। पञ्चद्वारिकसञ्ञापवत्तञ्हि ओळारिकसङ्खारपवत्तं वा अप्पवत्तं कत्वा तं समापज्जितब्बं। तस्स पन पवत्तेन ततो वुट्ठानं होतीति दस्सेति। सङ्खारसमापत्तिपत्तब्बमक्खायतीति ओळारिकसङ्खारपवत्तिया पत्तब्बन्ति न अक्खायति। सङ्खारावसेससमापत्तिपत्तब्बन्ति सङ्खारानंयेव अवसेसा भावनावसेन सब्बसुखुमभावं पत्ता सङ्खारा, तेसं पवत्तिया एतं पत्तब्बन्ति अत्थो। एवरूपेसु हि सङ्खारेसु पवत्तेसु एतं पत्तब्बं नाम होति। तयिदन्ति तं इदं एतं सुखुमम्पि समानं सङ्खतं सङ्खतत्ता च ओळारिकं।
24.Tatrāti aṭṭhasu nevasaññīnāsaññīvādesu bhummaṃ. Idhāpi rūpiṃ vātiādīni vuttanayeneva veditabbāni. Asaññā sammohoti nissaññabhāvo nāmesa sammohaṭṭhānaṃ. Yo hi kiñci na jānāti, taṃ asaññī esoti vadanti. Diṭṭhasutamutaviññātabbasaṅkhāramattenāti diṭṭhaviññātabbamattena sutaviññātabbamattena mutaviññātabbamattena. Ettha ca vijānātīti viññātabbaṃ, diṭṭhasutamutaviññātabbamattena pañcadvārikasaññāpavattimattenāti ayañhi ettha attho. Saṅkhāramattenāti oḷārikasaṅkhārapavattimattenāti attho. Etassaāyatanassāti etassa nevasaññānāsaññāyatanassa . Upasampadanti paṭilābhaṃ. Byasanaṃ hetanti vināso hesa, vuṭṭhānaṃ hetanti attho. Pañcadvārikasaññāpavattañhi oḷārikasaṅkhārapavattaṃ vā appavattaṃ katvā taṃ samāpajjitabbaṃ. Tassa pana pavattena tato vuṭṭhānaṃ hotīti dasseti. Saṅkhārasamāpattipattabbamakkhāyatīti oḷārikasaṅkhārapavattiyā pattabbanti na akkhāyati. Saṅkhārāvasesasamāpattipattabbanti saṅkhārānaṃyeva avasesā bhāvanāvasena sabbasukhumabhāvaṃ pattā saṅkhārā, tesaṃ pavattiyā etaṃ pattabbanti attho. Evarūpesu hi saṅkhāresu pavattesu etaṃ pattabbaṃ nāma hoti. Tayidanti taṃ idaṃ etaṃ sukhumampi samānaṃ saṅkhataṃ saṅkhatattā ca oḷārikaṃ.
२५. तत्राति सत्तसु उच्छेदवादेसु भुम्मं। उद्धं सरन्ति उद्धं वुच्चति अनागतसंसारवादो, अनागतं संसारवादं सरन्तीति अत्थो। आसत्तिंयेव अभिवदन्ति लग्गनकंयेव वदन्ति। ‘‘आसत्त’’न्तिपि पाठो, तण्हंयेव वदन्तीति अत्थो। इति पेच्च भविस्सामाति एवं पेच्च भविस्साम। खत्तिया भविस्साम, ब्राह्मणा भविस्सामाति एवमेत्थ नयो नेतब्बो। वाणिजूपमा मञ्ञेति वाणिजूपमा विय वाणिजपटिभागा वाणिजसदिसा मय्हं उपट्ठहन्ति। सक्कायभयाति सक्कायस्स भया। ते हि यथेव ‘‘चत्तारो खो, महाराज, अभयस्स भायन्ति। कतमे चत्तारो? गण्डुप्पादो खो, महाराज, भया पथविं न खादति ‘मा पथवी खियी’ति, कोन्तो खो, महाराज, एकपादेन तिट्ठति ‘मा पथवी ओसीदी’ति, किकी खो, महाराज, उत्ताना सेति ‘मा अम्भा उन्द्रियी’ति, ब्राह्मणधम्मिको खो, महाराज, ब्रह्मचरियं न चरति ‘मा लोको उच्छिज्जी’ति इमे चत्तारो अभयस्स भायन्ति, एवं सक्कायस्स भायन्ति’’। सक्कायपरिजेगुच्छाति तमेव तेभूमकसङ्खातं सक्कायं परिजिगुच्छमाना। सा गद्दुलबद्धोति दण्डके रज्जुं पवेसेत्वा बद्धसुनखो। एवमेविमेति एत्थ दळ्हत्थम्भो विय खीलो विय च तेभूमकधम्मसङ्खातो सक्कायो दट्ठब्बो, सा विय दिट्ठिगतिको, दण्डको विय दिट्ठि, रज्जु विय तण्हा, गद्दुलेन बन्धित्वा थम्भे वा खीले वा उपनिबद्धसुनखस्स अत्तनो धम्मताय छिन्दित्वा गन्तुं असमत्थस्स अनुपरिधावनं विय दिट्ठिगतिकस्स दिट्ठिदण्डके पवेसिताय तण्हारज्जुया बन्धित्वा सक्काये उपनिबद्धस्स अनुपरिधावनं वेदितब्बं।
25.Tatrāti sattasu ucchedavādesu bhummaṃ. Uddhaṃ saranti uddhaṃ vuccati anāgatasaṃsāravādo, anāgataṃ saṃsāravādaṃ sarantīti attho. Āsattiṃyeva abhivadanti lagganakaṃyeva vadanti. ‘‘Āsatta’’ntipi pāṭho, taṇhaṃyeva vadantīti attho. Iti pecca bhavissāmāti evaṃ pecca bhavissāma. Khattiyā bhavissāma, brāhmaṇā bhavissāmāti evamettha nayo netabbo. Vāṇijūpamāmaññeti vāṇijūpamā viya vāṇijapaṭibhāgā vāṇijasadisā mayhaṃ upaṭṭhahanti. Sakkāyabhayāti sakkāyassa bhayā. Te hi yatheva ‘‘cattāro kho, mahārāja, abhayassa bhāyanti. Katame cattāro? Gaṇḍuppādo kho, mahārāja, bhayā pathaviṃ na khādati ‘mā pathavī khiyī’ti, konto kho, mahārāja, ekapādena tiṭṭhati ‘mā pathavī osīdī’ti, kikī kho, mahārāja, uttānā seti ‘mā ambhā undriyī’ti, brāhmaṇadhammiko kho, mahārāja, brahmacariyaṃ na carati ‘mā loko ucchijjī’ti ime cattāro abhayassa bhāyanti, evaṃ sakkāyassa bhāyanti’’. Sakkāyaparijegucchāti tameva tebhūmakasaṅkhātaṃ sakkāyaṃ parijigucchamānā. Sā gaddulabaddhoti daṇḍake rajjuṃ pavesetvā baddhasunakho. Evamevimeti ettha daḷhatthambho viya khīlo viya ca tebhūmakadhammasaṅkhāto sakkāyo daṭṭhabbo, sā viya diṭṭhigatiko, daṇḍako viya diṭṭhi, rajju viya taṇhā, gaddulena bandhitvā thambhe vā khīle vā upanibaddhasunakhassa attano dhammatāya chinditvā gantuṃ asamatthassa anuparidhāvanaṃ viya diṭṭhigatikassa diṭṭhidaṇḍake pavesitāya taṇhārajjuyā bandhitvā sakkāye upanibaddhassa anuparidhāvanaṃ veditabbaṃ.
२६. इमानेव पञ्चायतनानीति इमानेव पञ्च कारणानि। इति मातिकं ठपेन्तेनपि पञ्चेव ठपितानि, निगमेन्तेनपि पञ्चेव निगमितानि, भाजेन्तेन पन चत्तारि भाजितानि। दिट्ठधम्मनिब्बानं कुहिं पविट्ठन्ति। एकत्तनानत्तवसेन द्वीसु पदेसु पविट्ठन्ति वेदितब्बं।
26.Imāneva pañcāyatanānīti imāneva pañca kāraṇāni. Iti mātikaṃ ṭhapentenapi pañceva ṭhapitāni, nigamentenapi pañceva nigamitāni, bhājentena pana cattāri bhājitāni. Diṭṭhadhammanibbānaṃ kuhiṃ paviṭṭhanti. Ekattanānattavasena dvīsu padesu paviṭṭhanti veditabbaṃ.
२७. एवञ्च चतुचत्तालीस अपरन्तकप्पिके दस्सेत्वा इदानि अट्ठारस पुब्बन्तकप्पिके दस्सेतुं सन्ति, भिक्खवेतिआदिमाह। तत्थ अतीतकोट्ठाससङ्खातं पुब्बन्तं कप्पेत्वा विकप्पेत्वा गण्हन्तीति पुब्बन्तकप्पिका। पुब्बन्तकप्पो वा एतेसं अत्थीति पुब्बन्तकप्पिका। एवं सेसम्पि पुब्बे वुत्तप्पकारं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। सस्सतो अत्ता च लोको चाति रूपादीसु अञ्ञतरं अत्ताति च लोकोति च गहेत्वा सस्सतो अमरो निच्चो धुवोति अभिवदन्ति। यथाह ‘‘रूपं अत्ता चेव लोको च सस्सतो चाति अत्तानञ्च लोकञ्च पञ्ञपेन्ती’’ति वित्थारो। असस्सतादीसुपि एसेव नयो। एत्थ च पठमवादेन चत्तारो सस्सतवादा वुत्ता, दुतियवादेन सत्त उच्छेदवादा।
27. Evañca catucattālīsa aparantakappike dassetvā idāni aṭṭhārasa pubbantakappike dassetuṃ santi, bhikkhavetiādimāha. Tattha atītakoṭṭhāsasaṅkhātaṃ pubbantaṃ kappetvā vikappetvā gaṇhantīti pubbantakappikā. Pubbantakappo vā etesaṃ atthīti pubbantakappikā. Evaṃ sesampi pubbe vuttappakāraṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Sassato attā ca loko cāti rūpādīsu aññataraṃ attāti ca lokoti ca gahetvā sassato amaro nicco dhuvoti abhivadanti. Yathāha ‘‘rūpaṃ attā ceva loko ca sassato cāti attānañca lokañca paññapentī’’ti vitthāro. Asassatādīsupi eseva nayo. Ettha ca paṭhamavādena cattāro sassatavādā vuttā, dutiyavādena satta ucchedavādā.
ननु चेते हेट्ठा आगता, इध कस्मा पुन गहिताति। हेट्ठा तत्थ तत्थ मतो तत्थ तत्थेव उच्छिज्जतीति दस्सनत्थं आगता। इध पन पुब्बेनिवासलाभी दिट्ठिगतिको अतीतं पस्सति, न अनागतं, तस्स एवं होति ‘‘पुब्बन्ततो आगतो अत्ता इधेव उच्छिज्जति, इतो परं न गच्छती’’ति इमस्सत्थस्स दस्सनत्थं गहिता। ततियवादेन चत्तारो एकच्चसस्सतवादा वुत्ता, चतुत्थवादेन चत्तारो अमराविक्खेपिका वुत्ता। अन्तवाति सपरियन्तो परिच्छिन्नो परिवटुमो। अवड्ढितकसिणस्स तं कसिणं अत्ताति च लोकोति च गहेत्वा एवं होति। दुतियवादो वड्ढितकसिणस्स वसेन वुत्तो, ततियवादो तिरियं वड्ढेत्वा उद्धमधो अवड्ढितकसिणस्स, चतुत्थवादो तक्किवसेन वुत्तो। अनन्तरचतुक्कं हेट्ठा वुत्तनयमेव।
Nanu cete heṭṭhā āgatā, idha kasmā puna gahitāti. Heṭṭhā tattha tattha mato tattha tattheva ucchijjatīti dassanatthaṃ āgatā. Idha pana pubbenivāsalābhī diṭṭhigatiko atītaṃ passati, na anāgataṃ, tassa evaṃ hoti ‘‘pubbantato āgato attā idheva ucchijjati, ito paraṃ na gacchatī’’ti imassatthassa dassanatthaṃ gahitā. Tatiyavādena cattāro ekaccasassatavādā vuttā, catutthavādena cattāro amarāvikkhepikā vuttā. Antavāti sapariyanto paricchinno parivaṭumo. Avaḍḍhitakasiṇassa taṃ kasiṇaṃ attāti ca lokoti ca gahetvā evaṃ hoti. Dutiyavādo vaḍḍhitakasiṇassa vasena vutto, tatiyavādo tiriyaṃ vaḍḍhetvā uddhamadho avaḍḍhitakasiṇassa, catutthavādo takkivasena vutto. Anantaracatukkaṃ heṭṭhā vuttanayameva.
एकन्तसुखीति निरन्तरसुखी। अयं दिट्ठि लाभीजातिस्सरतक्कीनं वसेन उप्पज्जति। लाभिनो हि पुब्बेनिवासञाणेन खत्तियादिकुले एकन्तसुखमेव अत्तनो जातिं अनुस्सरन्तस्स एवं दिट्ठि उप्पज्जति। तथा जातिस्सरस्स पच्चुप्पन्नं सुखमनुभवतो अतीतासु सत्तसु जातीसु तादिसमेव अत्तभावं अनुस्सरन्तस्स। तक्किस्स पन इध सुखसमङ्गिनो ‘‘अतीतेपाहं एवमेव अहोसि’’न्ति तक्केनेव उप्पज्जति।
Ekantasukhīti nirantarasukhī. Ayaṃ diṭṭhi lābhījātissaratakkīnaṃ vasena uppajjati. Lābhino hi pubbenivāsañāṇena khattiyādikule ekantasukhameva attano jātiṃ anussarantassa evaṃ diṭṭhi uppajjati. Tathā jātissarassa paccuppannaṃ sukhamanubhavato atītāsu sattasu jātīsu tādisameva attabhāvaṃ anussarantassa. Takkissa pana idha sukhasamaṅgino ‘‘atītepāhaṃ evameva ahosi’’nti takkeneva uppajjati.
एकन्तदुक्खीति अयं दिट्ठि लाभिनो नुप्पज्जति। सो हि एकन्तेनेव इध झानसुखेन सुखी होति। इध दुक्खेन फुट्ठस्स पन जातिस्सरस्स तक्किस्सेव च सा उप्पज्जति। ततिया इध वोकिण्णसुखदुक्खानं सब्बेसम्पि तेसं उप्पज्जति, तथा चतुत्था दिट्ठि। लाभिनो हि इदानि चतुत्थज्झानवसेन अदुक्खमसुखस्स, पुब्बे चतुत्थज्झानिकमेव ब्रह्मलोकं अनुस्सरन्तस्स । जातिस्सरस्सापि पच्चुप्पन्ने मज्झत्तस्स, अनुस्सरन्तस्सापि मज्झत्तभूतट्ठानमेव अनुस्सरन्तस्स, तक्किनोपि पच्चुप्पन्ने मज्झत्तस्स, अतीतेपि एवं भविस्सतीति तक्केनेव गण्हन्तस्स एसा दिट्ठि उप्पज्जति। एत्तावता चत्तारो सस्सतवादा, चत्तारो एकच्चसस्सतिका, चत्तारो अन्तानन्तिका, चत्तारो अमराविक्खेपिका , द्वे अधिच्च-समुप्पन्निकाति अट्ठारसपि पुब्बन्तकप्पिका कथिता होन्ति।
Ekantadukkhīti ayaṃ diṭṭhi lābhino nuppajjati. So hi ekanteneva idha jhānasukhena sukhī hoti. Idha dukkhena phuṭṭhassa pana jātissarassa takkisseva ca sā uppajjati. Tatiyā idha vokiṇṇasukhadukkhānaṃ sabbesampi tesaṃ uppajjati, tathā catutthā diṭṭhi. Lābhino hi idāni catutthajjhānavasena adukkhamasukhassa, pubbe catutthajjhānikameva brahmalokaṃ anussarantassa . Jātissarassāpi paccuppanne majjhattassa, anussarantassāpi majjhattabhūtaṭṭhānameva anussarantassa, takkinopi paccuppanne majjhattassa, atītepi evaṃ bhavissatīti takkeneva gaṇhantassa esā diṭṭhi uppajjati. Ettāvatā cattāro sassatavādā, cattāro ekaccasassatikā, cattāro antānantikā, cattāro amarāvikkhepikā , dve adhicca-samuppannikāti aṭṭhārasapi pubbantakappikā kathitā honti.
२८. इदानि दिट्ठुद्धारं उद्धरन्तो तत्र, भिक्खवेतिआदिमाह। तत्थ पच्चत्तंयेव ञाणन्ति पच्चक्खञाणं। परिसुद्धन्ति निरुपक्किलेसं। परियोदातन्ति पभस्सरं। सब्बपदेहि विपस्सनाञाणंयेव कथितं। सद्धादयो हि पञ्च धम्मा बाहिरसमयस्मिम्पि होन्ति, विपस्सनाञाणं सासनस्मिंयेव। तत्थ ञाणभागमत्तमेव परियोदपेन्तीति मयमिदं जानामाति एवं तत्थ ञाणकोट्ठासं ओतारेन्तियेव। उपादानमक्खायतीति न तं ञाणं, मिच्छादस्सनं नामेतं, तस्मा तदपि तेसं भवन्तानं दिट्ठुपादानं अक्खायतीति अत्थो। अथापि तं जाननमत्तलक्खणत्ता ञाणभागमत्तमेव, तथापि तस्स दस्सनस्स अनुपातिवत्तनतो उपादानपच्चयतो च उपादानमेव। तदुपातिवत्तोति तं दिट्ठिं अतिक्कन्तो। एत्तावता चत्तारो सस्सतवादा, चत्तारो एकच्चसस्सतिका, चत्तारो अन्तानन्तिका, चत्तारो अमराविक्खेपिका, द्वे अधिच्चसमुप्पन्निका, सोळस सञ्ञीवादा, अट्ठ असञ्ञीवादा, अट्ठ नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा, सत्त उच्छेदवादा, पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादाति ब्रह्मजाले आगता द्वासट्ठिपि दिट्ठियो कथिता होन्ति। ब्रह्मजाले पन कथिते इदं सुत्तं अकथितमेव होति। कस्मा? इध ततो अतिरेकाय सक्कायदिट्ठिया आगतत्ता। इमस्मिं पन कथिते ब्रह्मजालं कथितमेव होति।
28. Idāni diṭṭhuddhāraṃ uddharanto tatra, bhikkhavetiādimāha. Tattha paccattaṃyeva ñāṇanti paccakkhañāṇaṃ. Parisuddhanti nirupakkilesaṃ. Pariyodātanti pabhassaraṃ. Sabbapadehi vipassanāñāṇaṃyeva kathitaṃ. Saddhādayo hi pañca dhammā bāhirasamayasmimpi honti, vipassanāñāṇaṃ sāsanasmiṃyeva. Tattha ñāṇabhāgamattameva pariyodapentīti mayamidaṃ jānāmāti evaṃ tattha ñāṇakoṭṭhāsaṃ otārentiyeva. Upādānamakkhāyatīti na taṃ ñāṇaṃ, micchādassanaṃ nāmetaṃ, tasmā tadapi tesaṃ bhavantānaṃ diṭṭhupādānaṃ akkhāyatīti attho. Athāpi taṃ jānanamattalakkhaṇattā ñāṇabhāgamattameva, tathāpi tassa dassanassa anupātivattanato upādānapaccayato ca upādānameva. Tadupātivattoti taṃ diṭṭhiṃ atikkanto. Ettāvatā cattāro sassatavādā, cattāro ekaccasassatikā, cattāro antānantikā, cattāro amarāvikkhepikā, dve adhiccasamuppannikā, soḷasa saññīvādā, aṭṭha asaññīvādā, aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā, satta ucchedavādā, pañca diṭṭhadhammanibbānavādāti brahmajāle āgatā dvāsaṭṭhipi diṭṭhiyo kathitā honti. Brahmajāle pana kathite idaṃ suttaṃ akathitameva hoti. Kasmā? Idha tato atirekāya sakkāyadiṭṭhiyā āgatattā. Imasmiṃ pana kathite brahmajālaṃ kathitameva hoti.
३०. इदानि इमा द्वासट्ठि दिट्ठियो उप्पज्जमाना सक्कायदिट्ठिपमुखेनेव उप्पज्जन्तीति दस्सेतुं इध, भिक्खवे, एकच्चोतिआदिमाह। तत्थ पटिनिस्सग्गाति परिच्चागेन। कामसंयोजनानं अनधिट्ठानाति पञ्चकामगुणतण्हानं निस्सट्ठत्ता। पविवेकं पीतिन्ति सप्पीतिकज्झानद्वयपीतिं। निरुज्झतीति झाननिरोधेन निरुज्झति। समापत्तितो पन वुट्ठितस्स निरुद्धा नाम होति। यथेव हि ‘‘अदुक्खमसुखाय वेदनाय निरोधा उप्पज्जति निरामिसं सुखं, निरामिससुखस्स निरोधा उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना’’ति एत्थ न अयमत्थो होति – चतुत्थज्झाननिरोधा ततियज्झानं उपसम्पज्ज विहरतीति। अयं पनेत्थ अत्थो – चतुत्थज्झाना वुट्ठाय ततियं झानं समापज्जति, ततियज्झाना वुट्ठाय चतुत्थं झानं समापज्जतीति, एवंसम्पदमिदं वेदितब्बं। उप्पज्जति दोमनस्सन्ति हीनज्झानपरियादानकदोमनस्सं। समापत्तितो वुट्ठितचित्तस्स पन कम्मनीयभावो कथितो।
30. Idāni imā dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo uppajjamānā sakkāyadiṭṭhipamukheneva uppajjantīti dassetuṃ idha, bhikkhave, ekaccotiādimāha. Tattha paṭinissaggāti pariccāgena. Kāmasaṃyojanānaṃanadhiṭṭhānāti pañcakāmaguṇataṇhānaṃ nissaṭṭhattā. Pavivekaṃ pītinti sappītikajjhānadvayapītiṃ. Nirujjhatīti jhānanirodhena nirujjhati. Samāpattito pana vuṭṭhitassa niruddhā nāma hoti. Yatheva hi ‘‘adukkhamasukhāya vedanāya nirodhā uppajjati nirāmisaṃ sukhaṃ, nirāmisasukhassa nirodhā uppajjati adukkhamasukhā vedanā’’ti ettha na ayamattho hoti – catutthajjhānanirodhā tatiyajjhānaṃ upasampajja viharatīti. Ayaṃ panettha attho – catutthajjhānā vuṭṭhāya tatiyaṃ jhānaṃ samāpajjati, tatiyajjhānā vuṭṭhāya catutthaṃ jhānaṃ samāpajjatīti, evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Uppajjati domanassanti hīnajjhānapariyādānakadomanassaṃ. Samāpattito vuṭṭhitacittassa pana kammanīyabhāvo kathito.
पविवेका पीतीति सा एव झानद्वयपीति। यं छाया जहतीति यं ठानं छाया जहति। किं वुत्तं होति? यस्मिं ठाने छाया अत्थि, तस्मिं आतपो नत्थि। यस्मिं आतपो अत्थि, तस्मिं छाया नत्थीति।
Pavivekā pītīti sā eva jhānadvayapīti. Yaṃ chāyā jahatīti yaṃ ṭhānaṃ chāyā jahati. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yasmiṃ ṭhāne chāyā atthi, tasmiṃ ātapo natthi. Yasmiṃ ātapo atthi, tasmiṃ chāyā natthīti.
३१. निरामिसं सुखन्ति ततियज्झानसुखं।
31.Nirāmisaṃ sukhanti tatiyajjhānasukhaṃ.
३२. अदुक्खमसुखन्ति चतुत्थज्झानवेदनं।
32.Adukkhamasukhanti catutthajjhānavedanaṃ.
३३. अनुपादानोहमस्मीति निग्गहणो अहमस्मि। निब्बानसप्पायन्ति निब्बानस्स सप्पायं उपकारभूतं । ननु च मग्गदस्सनं नाम सब्बत्थ निकन्तिया सुक्खापिताय उप्पज्जति, कथमेतं निब्बानस्स उपकारपटिपदा नाम जातन्ति, सब्बत्थ अनुपादियनवसेन अग्गण्हनवसेन उपकारपटिपदा नाम जातं। अभिवदतीति अभिमानेन उपवदति। पुब्बन्तानुदिट्ठिन्ति अट्ठारसविधम्पि पुब्बन्तानुदिट्ठिं। अपरन्तानुदिट्ठिन्ति चतुचत्तारीसविधम्पि अपरन्तानुदिट्ठिं। उपादानमक्खायतीति अहमस्मीति गहणस्स सक्कायदिट्ठिपरियापन्नत्ता दिट्ठुपादानं अक्खायति।
33.Anupādānohamasmīti niggahaṇo ahamasmi. Nibbānasappāyanti nibbānassa sappāyaṃ upakārabhūtaṃ . Nanu ca maggadassanaṃ nāma sabbattha nikantiyā sukkhāpitāya uppajjati, kathametaṃ nibbānassa upakārapaṭipadā nāma jātanti, sabbattha anupādiyanavasena aggaṇhanavasena upakārapaṭipadā nāma jātaṃ. Abhivadatīti abhimānena upavadati. Pubbantānudiṭṭhinti aṭṭhārasavidhampi pubbantānudiṭṭhiṃ. Aparantānudiṭṭhinti catucattārīsavidhampi aparantānudiṭṭhiṃ. Upādānamakkhāyatīti ahamasmīti gahaṇassa sakkāyadiṭṭhipariyāpannattā diṭṭhupādānaṃ akkhāyati.
सन्तिवरपदन्ति वूपसन्तकिलेसत्ता सन्तं उत्तमपदं। छन्नं फस्सायतनानन्ति भगवता ‘‘यत्थ चक्खु च निरुज्झति रूपसञ्ञा च निरुज्झति सो आयतनो वेदितब्बो’’ति एत्थ द्विन्नं आयतनानं पटिक्खेपेन निब्बानं दस्सितं।
Santivarapadanti vūpasantakilesattā santaṃ uttamapadaṃ. Channaṃ phassāyatanānanti bhagavatā ‘‘yattha cakkhu ca nirujjhati rūpasaññā ca nirujjhati so āyatano veditabbo’’ti ettha dvinnaṃ āyatanānaṃ paṭikkhepena nibbānaṃ dassitaṃ.
‘‘यत्थ आपो च पथवी, तेजो वायो न गाधति।
‘‘Yattha āpo ca pathavī, tejo vāyo na gādhati;
अतो सरा निवत्तन्ति, एत्थ वट्टं न वत्तति।
Ato sarā nivattanti, ettha vaṭṭaṃ na vattati;
एत्थ नामञ्च रूपञ्च, असेसं उपरुज्झती’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२७) –
Ettha nāmañca rūpañca, asesaṃ uparujjhatī’’ti. (saṃ. ni. 1.27) –
एत्थ पन सङ्खारपटिक्खेपेन निब्बानं दस्सितं।
Ettha pana saṅkhārapaṭikkhepena nibbānaṃ dassitaṃ.
‘‘कत्थ आपो च पथवी, तेजो वायो न गाधति।
‘‘Kattha āpo ca pathavī, tejo vāyo na gādhati;
कत्थ दीघञ्च रस्सञ्च, अणुं थूलं सुभासुभं।
Kattha dīghañca rassañca, aṇuṃ thūlaṃ subhāsubhaṃ;
कत्थ नामञ्च रूपञ्च, असेसं उपरुज्झती’’ति॥ (दी॰ नि॰ १.४९८)।
Kattha nāmañca rūpañca, asesaṃ uparujjhatī’’ti. (dī. ni. 1.498);
तत्र वेय्याकरणं भवति –
Tatra veyyākaraṇaṃ bhavati –
‘‘विञ्ञाणं अनिदस्सनं, अनन्तं सब्बतो पभ’’न्ति –
‘‘Viññāṇaṃ anidassanaṃ, anantaṃ sabbato pabha’’nti –
एत्थ सङ्खारपटिक्खेपेन निब्बानं दस्सितं। इमस्मिं पन सुत्ते छआयतनपटिक्खेपेन दस्सितं। अञ्ञत्थ च अनुपादाविमोक्खोति निब्बानमेव दस्सितं, इध पन अरहत्तफलसमापत्ति। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Ettha saṅkhārapaṭikkhepena nibbānaṃ dassitaṃ. Imasmiṃ pana sutte chaāyatanapaṭikkhepena dassitaṃ. Aññattha ca anupādāvimokkhoti nibbānameva dassitaṃ, idha pana arahattaphalasamāpatti. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
पञ्चत्तयसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Pañcattayasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / २. पञ्चत्तयसुत्तं • 2. Pañcattayasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / २. पञ्चत्तयसुत्तवण्णना • 2. Pañcattayasuttavaṇṇanā
