| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
६. पञ्चवग्गियकथा
6. Pañcavaggiyakathā
१०. ठानुप्पत्तियाति कारणेन उप्पत्तिया। निक्किलेसो जाति सभावो इमस्साति निक्किलेसजातिको। ‘‘ञाण’’न्ति अविसेसेन वुत्तेपि अत्थतो अनावरणञाणमेवाति आह ‘‘सब्बञ्ञुतञ्ञाण’’न्ति। इतोति ‘‘धम्मं देसेस्सामी’’ति परिवितक्कदिवसतो, हेट्ठाति सम्बन्धो। देवता पन आळारस्स कालङ्करणमेव जानाति, न आकिञ्चञ्ञायतने निब्बत्तभावं। भगवा पन सब्बं जानाति, तेन वुत्तं ‘‘आकिञ्चञ्ञायतने निब्बत्तो’’ति। ‘‘परिहीनत्ता’’ति इमिना महाजानियोति एत्थ हाधातुया अत्थं दस्सेति। अस्साति आळारस्स। महती जानिअस्साति ‘‘महाजानिको’’ति वत्तब्बे ककारस्स यकारं कत्वा ‘‘महाजानियो’’ति वुत्तं। अक्खणेति ब्रह्मचरियवासाय अनोकासे, आकिञ्चञ्ञायतनेति अत्थो। हिय्योति अनन्तरातीताहे। सोपीति उदको रामपुत्तोपि। पिसद्दो आळारापेक्खो। तत्थ आळारो कालामो यावआकिञ्चञ्ञायतनझानलाभी होति, तस्मा आकिञ्चञ्ञायतने निब्बत्तो। उदको रामपुत्तो यावनेवसञ्ञानासञ्ञायतनझानलाभी होति, तस्मा नेवसञ्ञानासञ्ञायतने निब्बत्तोति दट्ठब्बं। ‘‘बहुकारा’’ति च ‘‘बहूपकारा’’ति च पाठस्स द्विधा युत्तभावं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘बहुकाराति बहूपकारा’’ति। पेसितत्तभावं मन्ति योजना। इमिना पहितत्तन्ति एत्थ अत्तसद्दो कायवाचकोति दस्सेति।
10.Ṭhānuppattiyāti kāraṇena uppattiyā. Nikkileso jāti sabhāvo imassāti nikkilesajātiko. ‘‘Ñāṇa’’nti avisesena vuttepi atthato anāvaraṇañāṇamevāti āha ‘‘sabbaññutaññāṇa’’nti. Itoti ‘‘dhammaṃ desessāmī’’ti parivitakkadivasato, heṭṭhāti sambandho. Devatā pana āḷārassa kālaṅkaraṇameva jānāti, na ākiñcaññāyatane nibbattabhāvaṃ. Bhagavā pana sabbaṃ jānāti, tena vuttaṃ ‘‘ākiñcaññāyatane nibbatto’’ti. ‘‘Parihīnattā’’ti iminā mahājāniyoti ettha hādhātuyā atthaṃ dasseti. Assāti āḷārassa. Mahatī jāniassāti ‘‘mahājāniko’’ti vattabbe kakārassa yakāraṃ katvā ‘‘mahājāniyo’’ti vuttaṃ. Akkhaṇeti brahmacariyavāsāya anokāse, ākiñcaññāyataneti attho. Hiyyoti anantarātītāhe. Sopīti udako rāmaputtopi. Pisaddo āḷārāpekkho. Tattha āḷāro kālāmo yāvaākiñcaññāyatanajhānalābhī hoti, tasmā ākiñcaññāyatane nibbatto. Udako rāmaputto yāvanevasaññānāsaññāyatanajhānalābhī hoti, tasmā nevasaññānāsaññāyatane nibbattoti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Bahukārā’’ti ca ‘‘bahūpakārā’’ti ca pāṭhassa dvidhā yuttabhāvaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘bahukārāti bahūpakārā’’ti. Pesitattabhāvaṃ manti yojanā. Iminā pahitattanti ettha attasaddo kāyavācakoti dasseti.
११. अन्तरासद्देन युत्तत्ता ‘‘गयं, बोधि’’न्ति एत्थ साम्यत्थे उपयोगवचनन्ति आह ‘‘गयाय च बोधिमण्डस्स चा’’ति।
11. Antarāsaddena yuttattā ‘‘gayaṃ, bodhi’’nti ettha sāmyatthe upayogavacananti āha ‘‘gayāya ca bodhimaṇḍassa cā’’ti.
गाथाय चतूसु सब्बसद्देसु दुतियो सब्बसद्दो अनवसेसत्थो, सेसा सावसेसत्थाति दस्सेन्तो आह ‘‘सब्बं तेभूमकधम्म’’न्तिआदि। वचनत्थो सुविञ्ञेय्योव। अरहत्तफलस्सापि तण्हाक्खयत्ता वुत्तं ‘‘तण्हाक्खये निब्बाने’’ति। सयंसद्दो अत्तपरियायो, अभिञ्ञायसद्दो तु त्वापच्चयन्तोति आह ‘‘अत्तनाव जानित्वा’’ति। ‘‘सब्बं चतुभूमकधम्म’’न्ति इमिना ञाधातुया कम्मं दस्सेति। ‘‘अयं मे आचरियो’’ति उद्दिसनाकारदस्सनं।
Gāthāya catūsu sabbasaddesu dutiyo sabbasaddo anavasesattho, sesā sāvasesatthāti dassento āha ‘‘sabbaṃ tebhūmakadhamma’’ntiādi. Vacanattho suviññeyyova. Arahattaphalassāpi taṇhākkhayattā vuttaṃ ‘‘taṇhākkhaye nibbāne’’ti. Sayaṃsaddo attapariyāyo, abhiññāyasaddo tu tvāpaccayantoti āha ‘‘attanāva jānitvā’’ti. ‘‘Sabbaṃ catubhūmakadhamma’’nti iminā ñādhātuyā kammaṃ dasseti. ‘‘Ayaṃ me ācariyo’’ti uddisanākāradassanaṃ.
‘‘लोकुत्तरधम्मे’’ति इमिना लोकियधम्मे पन आचरियो (मि॰ प॰ ४.५.११) अत्थीति दस्सेति। पटिपुग्गलोति एत्थ पटिसद्दो पटिभागत्थोति आह ‘‘पटिभागपुग्गलो’’ति। सदिसपुग्गलो नाम नत्थीति अत्थो। सीतिभूतोति सीति हुत्वा भूतो, सीतिभावं वा पत्तो।
‘‘Lokuttaradhamme’’ti iminā lokiyadhamme pana ācariyo (mi. pa. 4.5.11) atthīti dasseti. Paṭipuggaloti ettha paṭisaddo paṭibhāgatthoti āha ‘‘paṭibhāgapuggalo’’ti. Sadisapuggalo nāma natthīti attho. Sītibhūtoti sīti hutvā bhūto, sītibhāvaṃ vā patto.
कासीनन्ति बहुवचनवसेन वुत्तत्ता जनपदानं नामं। जनपदसमूहस्स रट्ठनामत्ता वुत्तं ‘‘कासिरट्ठे’’ति। ‘‘नगर’’न्ति इमिना पुरसद्दो नगरपरियायोति दस्सेति। पटिलाभायाति पटिलाभापनत्थाय। ‘‘भेरि’’न्ति इमिना दुन्दुभिसद्दो भेरिवाचकोति दस्सेति। भेरि हि ‘‘दुंदु’’न्तिसद्देन उभि पूरणमेत्थाति दुन्दुभीति वुच्चति। दकाररकारानं संयोगं कत्वा दुन्द्रुभीतिपि पाठो अत्थि, सो अपाठोयेव। ‘‘पहरिस्सामी’’ति एत्थ पहारसद्देन आहञ्ञिन्ति एत्थ आपुब्बहनधातुया अत्थं दस्सेति, स्सामिसद्देन अज्जतनिइंविभत्तिया अनागतकाले पवत्तभावं, इतिसद्देन गमनाकारवाचकस्स इतिसद्दस्स लोपभावं दस्सेति।
Kāsīnanti bahuvacanavasena vuttattā janapadānaṃ nāmaṃ. Janapadasamūhassa raṭṭhanāmattā vuttaṃ ‘‘kāsiraṭṭhe’’ti. ‘‘Nagara’’nti iminā purasaddo nagarapariyāyoti dasseti. Paṭilābhāyāti paṭilābhāpanatthāya. ‘‘Bheri’’nti iminā dundubhisaddo bherivācakoti dasseti. Bheri hi ‘‘duṃdu’’ntisaddena ubhi pūraṇametthāti dundubhīti vuccati. Dakārarakārānaṃ saṃyogaṃ katvā dundrubhītipi pāṭho atthi, so apāṭhoyeva. ‘‘Paharissāmī’’ti ettha pahārasaddena āhaññinti ettha āpubbahanadhātuyā atthaṃ dasseti, ssāmisaddena ajjataniiṃvibhattiyā anāgatakāle pavattabhāvaṃ, itisaddena gamanākāravācakassa itisaddassa lopabhāvaṃ dasseti.
अनन्तजिनोति अनन्तसङ्खातस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स पदट्ठानभूतेन अरहत्तमग्गञाणेन सब्बकिलेसारीनं जितवा, एतेन फलूपचारेन अनन्तजिनभावं दस्सेति। हुवेय्य पावुसोति एत्थ ‘‘हुवेय्य अपि आवुसो’’ति पदविभागं कत्वा हुधातु सत्तत्थवाचको, अपिसद्दो एवंनामवाचकोति दस्सेन्तो आह आवुसो ‘‘एवं नाम भवेय्या’’ति। वकारस्स पकारं कत्वा ‘‘हुपेय्या’’ति पाठोपि युज्जतियेव।
Anantajinoti anantasaṅkhātassa sabbaññutaññāṇassa padaṭṭhānabhūtena arahattamaggañāṇena sabbakilesārīnaṃ jitavā, etena phalūpacārena anantajinabhāvaṃ dasseti. Huveyya pāvusoti ettha ‘‘huveyya api āvuso’’ti padavibhāgaṃ katvā hudhātu sattatthavācako, apisaddo evaṃnāmavācakoti dassento āha āvuso ‘‘evaṃ nāma bhaveyyā’’ti. Vakārassa pakāraṃ katvā ‘‘hupeyyā’’ti pāṭhopi yujjatiyeva.
१२. ‘‘अत्थाय पटिपन्नो’’ति इमिना बाहुल्लस्स अत्थाय पटिपन्नो बाहुल्लिकोति वचनत्थं दस्सेति। पधानतोति दुक्करचरियाय पदहनतो। ‘‘भट्ठो’’ति इमिना विब्भन्तोति एत्थ विपुब्बभमुधातुया अनवट्ठानत्थो नाम अत्थतो भट्ठोति दस्सेति। सोतन्ति एत्थ सोतसद्दस्स सोतविञ्ञाणादिवाचकत्ता ‘‘सोतिन्द्रिय’’न्ति वुत्तं। इरियायाति एत्थ इरियनं चरणं इरियाति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘दुक्करचरियाया’’ति। अभिजानाथ नोति एत्थ नोसद्दो नुसद्दत्थोति आह ‘‘अभिजानाथ नू’’ति। वाक्यन्ति वाचकं। सञ्ञापेतुन्तिपदस्स सञ्ञापनाकारं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘अहं बुद्धो’’ति।
12. ‘‘Atthāya paṭipanno’’ti iminā bāhullassa atthāya paṭipanno bāhullikoti vacanatthaṃ dasseti. Padhānatoti dukkaracariyāya padahanato. ‘‘Bhaṭṭho’’ti iminā vibbhantoti ettha vipubbabhamudhātuyā anavaṭṭhānattho nāma atthato bhaṭṭhoti dasseti. Sotanti ettha sotasaddassa sotaviññāṇādivācakattā ‘‘sotindriya’’nti vuttaṃ. Iriyāyāti ettha iriyanaṃ caraṇaṃ iriyāti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘dukkaracariyāyā’’ti. Abhijānātha noti ettha nosaddo nusaddatthoti āha ‘‘abhijānātha nū’’ti. Vākyanti vācakaṃ. Saññāpetuntipadassa saññāpanākāraṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘ahaṃ buddho’’ti.
१३. इतोति ‘‘चक्खुकरणी’’तिआदितो। पदत्थतोति पदतो च अत्थतो च, पदानं अत्थतो वा। इतोति यथावुत्ततो। हीति सच्चं। सुत्तन्तकथन्ति सुत्तन्तवसेन वुत्तवचनं।
13.Itoti ‘‘cakkhukaraṇī’’tiādito. Padatthatoti padato ca atthato ca, padānaṃ atthato vā. Itoti yathāvuttato. Hīti saccaṃ. Suttantakathanti suttantavasena vuttavacanaṃ.
१८. देवताकोटीहीति ब्रह्मसङ्खाताहि देवताकोटीहि। पतिट्ठितस्स तस्स आयस्मतोति सम्बन्धो। साव एहिभिक्खुउपसम्पदाति योजना।
18.Devatākoṭīhīti brahmasaṅkhātāhi devatākoṭīhi. Patiṭṭhitassa tassa āyasmatoti sambandho. Sāva ehibhikkhuupasampadāti yojanā.
१९. दुतियदिवसे धम्मचक्खुं उदपादीति सम्बन्धो। ‘‘दुतियदिवसे’’तिआदि पाटिपददिवसं उपनिधाय वुत्तं। पक्खस्साति आसळ्हीमासकाळपक्खस्स। सब्बेव ते भिक्खूति योजना। अनत्तसुत्तेनाति अनत्तलक्खणसुत्तन्तेन (महाव॰ २०; सं॰ नि॰ ३.५९)।
19. Dutiyadivase dhammacakkhuṃ udapādīti sambandho. ‘‘Dutiyadivase’’tiādi pāṭipadadivasaṃ upanidhāya vuttaṃ. Pakkhassāti āsaḷhīmāsakāḷapakkhassa. Sabbeva te bhikkhūti yojanā. Anattasuttenāti anattalakkhaṇasuttantena (mahāva. 20; saṃ. ni. 3.59).
पञ्चमिया पक्खस्साति पक्खस्स पञ्चमिया। लोकस्मिन्ति सत्तलोके। ‘‘मनुस्सअरहन्तोति इमिना देवअरहन्तो बहूति दस्सेति।
Pañcamiyā pakkhassāti pakkhassa pañcamiyā. Lokasminti sattaloke. ‘‘Manussaarahantoti iminā devaarahanto bahūti dasseti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / ६. पञ्चवग्गियकथा • 6. Pañcavaggiyakathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / पञ्चवग्गियकथा • Pañcavaggiyakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
पञ्चवग्गियकथावण्णना • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तवण्णना • Dhammacakkappavattanasuttavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / पञ्चवग्गियकथावण्णना • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / पञ्चवग्गियकथावण्णना • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
