Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā

    पञ्‍चवग्गियकथावण्णना

    Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā

    १०. इदानि पन सब्बो जनो सद्धाभाजनं उपनेतु, पूरेस्सामि नेसं सङ्कप्पन्ति। अप्परजक्खजातिकोति समापत्तिया विक्खम्भितकिलेसत्ता निक्‍किलेसजातिको। आजानिस्सतीति चे न निट्ठानमकंसु धम्मसङ्गाहका ते विनयक्‍कमञ्‍ञा, अहं देसेय्यं पटिविज्झिस्सतीति अधिप्पायो, ‘‘मुद्धापि तस्स विपतेय्या’’ति (अ॰ नि॰ ८.११; पारा॰ २) एत्थ विय अभूतपरिकप्पो किरेसो। लोके तस्स अधिमुत्तभावदीपनत्थञ्हि इदं वचनं अत्तनो तदुपदेसेन अविदितभावदीपनत्थं। तस्स अनन्तेवासिकभावदीपनत्थन्ति एवमादीनि पनेत्थ पयोजनानि। भगवतोपि खो ञाणन्ति सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं तस्स मरणारम्मणं उप्पज्‍जि। तेन ततो पुब्बे तस्स सति धम्मदेसनाय खिप्पं जाननभावारम्मणन्ति दीपेति। परोपदेसतो अजानित्वा पच्‍चक्खतो मरणसच्छिकिरियम्पि दस्सेति। बुद्धानम्पि अनेकञाणसमोधानाभावतो सुवुत्तमेतं। चित्तपुब्बिका हि चित्तप्पवत्ति, अञ्‍ञथा नवसत्तपातुभावप्पसङ्गो। सब्बधम्मानं एकतो गहणे विरुद्धकालानं एकतो जाननप्पसङ्गो। ततो एकञाणस्स वितथभावप्पत्तिदोसो, तस्मा सब्बस्स विनानेकञाणसमोधानं आपज्‍जितधम्मेसु अप्पटिहतञाणवन्तत्ता पन सब्बञ्‍ञू एव भगवाति वेदितब्बं, न सब्बकालं एकतो। आळारादीनं मरणाजाननतोति चे? न, तस्स जाननेन पुथुज्‍जनस्सापि सब्बञ्‍ञुतापत्तिप्पसङ्गतो। यदाभावेन यदाभावो तब्भावेन तस्साभावप्पसङ्गो लोके सिद्धोति। ‘‘भगवतोपि खो ञाणं उदपादी’’ति वचनतो तस्स मरणजाननं सिद्धन्ति कत्वा भवं मतेनेव भगवा सब्बञ्‍ञूति सिद्धं न देवतारोचनतो पुब्बे अजाननतोति चे? न, विसेसं परिग्गहेत्वा अन्तरा पजाननतो, देवताय सब्बञ्‍ञुभावप्पत्तिदोसतो च। न हि सो कस्सचि वचनेन अञ्‍ञासीति।

    10. Idāni pana sabbo jano saddhābhājanaṃ upanetu, pūressāmi nesaṃ saṅkappanti. Apparajakkhajātikoti samāpattiyā vikkhambhitakilesattā nikkilesajātiko. Ājānissatīti ce na niṭṭhānamakaṃsu dhammasaṅgāhakā te vinayakkamaññā, ahaṃ deseyyaṃ paṭivijjhissatīti adhippāyo, ‘‘muddhāpi tassa vipateyyā’’ti (a. ni. 8.11; pārā. 2) ettha viya abhūtaparikappo kireso. Loke tassa adhimuttabhāvadīpanatthañhi idaṃ vacanaṃ attano tadupadesena aviditabhāvadīpanatthaṃ. Tassa anantevāsikabhāvadīpanatthanti evamādīni panettha payojanāni. Bhagavatopi kho ñāṇanti sabbaññutaññāṇaṃ tassa maraṇārammaṇaṃ uppajji. Tena tato pubbe tassa sati dhammadesanāya khippaṃ jānanabhāvārammaṇanti dīpeti. Paropadesato ajānitvā paccakkhato maraṇasacchikiriyampi dasseti. Buddhānampi anekañāṇasamodhānābhāvato suvuttametaṃ. Cittapubbikā hi cittappavatti, aññathā navasattapātubhāvappasaṅgo. Sabbadhammānaṃ ekato gahaṇe viruddhakālānaṃ ekato jānanappasaṅgo. Tato ekañāṇassa vitathabhāvappattidoso, tasmā sabbassa vinānekañāṇasamodhānaṃ āpajjitadhammesu appaṭihatañāṇavantattā pana sabbaññū eva bhagavāti veditabbaṃ, na sabbakālaṃ ekato. Āḷārādīnaṃ maraṇājānanatoti ce? Na, tassa jānanena puthujjanassāpi sabbaññutāpattippasaṅgato. Yadābhāvena yadābhāvo tabbhāvena tassābhāvappasaṅgo loke siddhoti. ‘‘Bhagavatopi kho ñāṇaṃ udapādī’’ti vacanato tassa maraṇajānanaṃ siddhanti katvā bhavaṃ mateneva bhagavā sabbaññūti siddhaṃ na devatārocanato pubbe ajānanatoti ce? Na, visesaṃ pariggahetvā antarā pajānanato, devatāya sabbaññubhāvappattidosato ca. Na hi so kassaci vacanena aññāsīti.

    अपिच किमिदं तत्थ जाननं नाम तदारम्मणञाणुप्पत्तीति चे? न, लोके सब्बञ्‍ञुनो अच्‍चन्ताभावप्पसङ्गतो। साधिका हि मया एकञाणक्खणे सब्बं ञाणं, तदञ्‍ञेसञ्‍च तदञ्‍ञाणानुप्पत्ति। अपिच सब्बञ्‍ञुनो सब्बधम्मविसये ञाणपच्‍चुपट्ठानसिद्धि तस्स ञाणस्स अत्तनाव अत्तनो अविसयोति चे? न, हेतुनिदस्सनानुप्पत्तितो। अपिच ‘‘भगवतोपि खो ञाणं उदपादी’’ति एत्थ विसेसवचनं अत्थि। येन देवतारोचनुत्तरकालमेव भगवतो ञाणं उदपादीति पञ्‍ञायति। न हि वचनपुब्बापरियभावमत्तेन तदत्थपुब्बापरियता होति, तस्मा अयुत्तमेतं। अभिदोसकालंकतोति पठमयामे कालंकतो। ‘‘मज्झिमयामे’’तिपि वदन्ति। उभयत्थपि महाजानियो। सत्तदिवसब्भन्तरे, एकदिवसब्भन्तरे च पत्तब्बमग्गफलतो परिहीनत्ता महती जानि अस्साति महाजानि। तेसु हि द्वीसु आळारो आकिञ्‍चञ्‍ञायतनभवे निब्बत्तो, उदको भवग्गे, तस्मा नेसं धम्मदेसनाय अक्खणे निब्बत्तभावं सन्धाय भगवा एवं चिन्तेसि, न इतो मनुस्सलोकतो चुतिभावं सन्धायाति वेदितब्बं। अबुद्धवेनेय्यतञ्‍च सन्धायाति नो तक्‍को, अञ्‍ञथा अनिट्ठप्पसङ्गोति आचरियो।

    Apica kimidaṃ tattha jānanaṃ nāma tadārammaṇañāṇuppattīti ce? Na, loke sabbaññuno accantābhāvappasaṅgato. Sādhikā hi mayā ekañāṇakkhaṇe sabbaṃ ñāṇaṃ, tadaññesañca tadaññāṇānuppatti. Apica sabbaññuno sabbadhammavisaye ñāṇapaccupaṭṭhānasiddhi tassa ñāṇassa attanāva attano avisayoti ce? Na, hetunidassanānuppattito. Apica ‘‘bhagavatopi kho ñāṇaṃ udapādī’’ti ettha visesavacanaṃ atthi. Yena devatārocanuttarakālameva bhagavato ñāṇaṃ udapādīti paññāyati. Na hi vacanapubbāpariyabhāvamattena tadatthapubbāpariyatā hoti, tasmā ayuttametaṃ. Abhidosakālaṃkatoti paṭhamayāme kālaṃkato. ‘‘Majjhimayāme’’tipi vadanti. Ubhayatthapi mahājāniyo. Sattadivasabbhantare, ekadivasabbhantare ca pattabbamaggaphalato parihīnattā mahatī jāni assāti mahājāni. Tesu hi dvīsu āḷāro ākiñcaññāyatanabhave nibbatto, udako bhavagge, tasmā nesaṃ dhammadesanāya akkhaṇe nibbattabhāvaṃ sandhāya bhagavā evaṃ cintesi, na ito manussalokato cutibhāvaṃ sandhāyāti veditabbaṃ. Abuddhaveneyyatañca sandhāyāti no takko, aññathā aniṭṭhappasaṅgoti ācariyo.

    बोधिसत्तस्स जातकाले सुपिनपटिग्गाहका चेव लक्खणपरिग्गाहका च अट्ठ ब्राह्मणा। तेसु तयो द्विधा ब्याकरिंसु ‘‘इमेहि लक्खणेहि समन्‍नागतो अगारं अज्झावसन्तो राजा होति चक्‍कवत्ति, पब्बजन्तो बुद्धो’’ति। पञ्‍च ब्राह्मणा ‘‘अगारे न तिट्ठति, बुद्धोव होती’’ति एकंसब्याकरणाव अहेसुं। तेसु पुरिमा तयो यथामन्तपारं गता। इमे पन मन्तपारं अतिक्‍कमन्ता अत्तना लद्धं पुञ्‍ञमहत्तं विस्सज्‍जेत्वा बोधिसत्तं उद्दिस्स पुरेतरमेव पब्बजिंसु। इमे सन्धाय वुत्तं ‘‘पञ्‍चवग्गिया’’ति। ‘‘तेसं पुत्ता’’तिपि वदन्ति, तं अट्ठकथायं पटिक्खित्तं। कस्मा पनेत्थ भगवा ‘‘बहूपकारा खो मे’’ति चिन्तेसि। किं उपकारकानं एव एस धम्मं देसेति, इतरेसं न देसेतीति? नो न देसेति। उपकारानुस्सरणमत्तकेनेव वुत्तन्ति अट्ठकथानयो। अत्तनो कतञ्‍ञुकतवेदिभावप्पकासनत्थं, कतञ्‍ञुतादिपसंसनत्थं, परेसञ्‍च कतञ्‍ञुभावादिनियोजनत्थं, खिप्पजाननप्पसङ्गनिवारणत्थं।

    Bodhisattassa jātakāle supinapaṭiggāhakā ceva lakkhaṇapariggāhakā ca aṭṭha brāhmaṇā. Tesu tayo dvidhā byākariṃsu ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgato agāraṃ ajjhāvasanto rājā hoti cakkavatti, pabbajanto buddho’’ti. Pañca brāhmaṇā ‘‘agāre na tiṭṭhati, buddhova hotī’’ti ekaṃsabyākaraṇāva ahesuṃ. Tesu purimā tayo yathāmantapāraṃ gatā. Ime pana mantapāraṃ atikkamantā attanā laddhaṃ puññamahattaṃ vissajjetvā bodhisattaṃ uddissa puretarameva pabbajiṃsu. Ime sandhāya vuttaṃ ‘‘pañcavaggiyā’’ti. ‘‘Tesaṃ puttā’’tipi vadanti, taṃ aṭṭhakathāyaṃ paṭikkhittaṃ. Kasmā panettha bhagavā ‘‘bahūpakārā kho me’’ti cintesi. Kiṃ upakārakānaṃ eva esa dhammaṃ deseti, itaresaṃ na desetīti? No na deseti. Upakārānussaraṇamattakeneva vuttanti aṭṭhakathānayo. Attano kataññukatavedibhāvappakāsanatthaṃ, kataññutādipasaṃsanatthaṃ, paresañca kataññubhāvādiniyojanatthaṃ, khippajānanappasaṅganivāraṇatthaṃ.

    ११. अन्तरा च गयं अन्तरा च बोधिन्ति गयाय च बोधिया च मज्झे तिगावुतन्तरे ठाने। बोधिमण्डतो हि गया तीणि गावुतानि। बाराणसिनगरं अट्ठारस योजनानि। उपको पन बोधिमण्डस्स च गयाय च अन्तरे भगवन्तं अद्दस। अन्तरा-सद्देन पन युत्तत्ता उपयोगवचनं कतं। ईदिसेसु च ठानेसु अक्खरचिन्तका एकमेव अन्तरासद्दं पयुज्‍जन्ति, सो दुतियपदेपि योजेतब्बो। अयोजियमाने पन उपयोगवचनं न पापुणाति। इध पन योजेत्वाव वुत्तोति।

    11.Antarā ca gayaṃ antarā ca bodhinti gayāya ca bodhiyā ca majjhe tigāvutantare ṭhāne. Bodhimaṇḍato hi gayā tīṇi gāvutāni. Bārāṇasinagaraṃ aṭṭhārasa yojanāni. Upako pana bodhimaṇḍassa ca gayāya ca antare bhagavantaṃ addasa. Antarā-saddena pana yuttattā upayogavacanaṃ kataṃ. Īdisesu ca ṭhānesu akkharacintakā ekameva antarāsaddaṃ payujjanti, so dutiyapadepi yojetabbo. Ayojiyamāne pana upayogavacanaṃ na pāpuṇāti. Idha pana yojetvāva vuttoti.

    सब्बाभिभूति सब्बं तेभूमकधम्मं अभिभवित्वा ठितो। तण्हक्खयेति निब्बाने। विमुत्तोति आरम्मणतो विमुत्तो। नत्थि मे पटिपुग्गलोति मय्हं पटिपुग्गलो नाम नत्थि, असदिसोति अत्थो, मम सब्बञ्‍ञुभावे दोसं दस्सेत्वा लोके ठातुं असमत्थताय मम पच्‍चत्थिकपुग्गलो वा नत्थीति अत्थो। आहञ्छं अमतदुन्दुभिन्ति धम्मचक्खुपटिलाभाय अमतभेरिं पहरिस्सामीति गच्छामि।

    Sabbābhibhūti sabbaṃ tebhūmakadhammaṃ abhibhavitvā ṭhito. Taṇhakkhayeti nibbāne. Vimuttoti ārammaṇato vimutto. Natthi me paṭipuggaloti mayhaṃ paṭipuggalo nāma natthi, asadisoti attho, mama sabbaññubhāve dosaṃ dassetvā loke ṭhātuṃ asamatthatāya mama paccatthikapuggalo vā natthīti attho. Āhañchaṃ amatadundubhinti dhammacakkhupaṭilābhāya amatabheriṃ paharissāmīti gacchāmi.

    अरहसि अनन्तजिनो भवितुं युत्तो त्वन्ति अत्थो। इदम्पि अत्तनो सत्थुनामं। हुपेय्यासीति आवुसो एवम्पि नाम भवेय्य। पक्‍कामीति वङ्कहारजनपदं नाम अगमासि। भगवापि ‘‘तत्थ तस्स मिगलुद्दकस्स धीतुया चापाय उक्‍कण्ठित्वा पुन आगन्त्वा अनागामी अयं भविस्सती’’ति उपनिस्सयसम्पत्तिं दिस्वा तेन सद्धिं आलपि। सो च तथेवागन्त्वा पब्बजित्वा अनागामी हुत्वा अनुक्‍कमेन कालं कत्वा अविहेसु उप्पज्‍जित्वा अरहत्तं पापुणि।

    Arahasi anantajino bhavituṃ yutto tvanti attho. Idampi attano satthunāmaṃ. Hupeyyāsīti āvuso evampi nāma bhaveyya. Pakkāmīti vaṅkahārajanapadaṃ nāma agamāsi. Bhagavāpi ‘‘tattha tassa migaluddakassa dhītuyā cāpāya ukkaṇṭhitvā puna āgantvā anāgāmī ayaṃ bhavissatī’’ti upanissayasampattiṃ disvā tena saddhiṃ ālapi. So ca tathevāgantvā pabbajitvā anāgāmī hutvā anukkamena kālaṃ katvā avihesu uppajjitvā arahattaṃ pāpuṇi.

    १२. सण्ठपेसुन्ति कतिकं अकंसु। पधानविब्भन्तोति पधानतो भट्ठो परिहीनो। ‘‘अभिजानाथ नु भासितमेत’’न्ति, ‘‘वाचं भासितमेव’’न्ति च एवरूपं कञ्‍चि वचनभेदं अकासीति अधिप्पायो। भगवन्तं सुस्सूसिंसूति भगवतो वचनं सोतुकामा अहेसुं। अञ्‍ञाति अञ्‍ञाय, जानितुन्ति अत्थो।

    12.Saṇṭhapesunti katikaṃ akaṃsu. Padhānavibbhantoti padhānato bhaṭṭho parihīno. ‘‘Abhijānātha nu bhāsitameta’’nti, ‘‘vācaṃ bhāsitameva’’nti ca evarūpaṃ kañci vacanabhedaṃ akāsīti adhippāyo. Bhagavantaṃ sussūsiṃsūti bhagavato vacanaṃ sotukāmā ahesuṃ. Aññāti aññāya, jānitunti attho.

    १३. अथ किमत्थं आमन्तेसीति? ततोपि सुट्ठुतरं पटिजाननत्थं, धम्मस्स अभिभारियदुल्‍लभभावदीपनत्थं, अक्खरविक्खेपनिवारणत्थञ्‍च। तत्थ द्वेमेति अन्तद्वयवचनं अञ्‍ञेसम्पि तदन्तोगधभावतो। अपिच योजनावसेन। तण्हाअविज्‍जाति हि संसारप्पवत्तिया सीसभूता द्वे किलेसा। ते च समथविपस्सनानं पटिपक्खभूतत्ता अन्ता नाम। तेसु तण्हावसेन कामसुखल्‍लिकानुयोगं भजन्तो समथं परिहापेति बालो, तथा अविज्‍जावसेन अत्तकिलमथानुयोगं भजन्तो गच्छन्तो विपस्सनन्ति न सक्‍का उभो द्वे अन्ते अप्पहाय अमतं अधिगन्तुन्ति एवं वुत्ता। अपिच लीनुद्धच्‍चपहानदस्सनमेतं। लीनो हि निक्खित्तवीरियारम्भो कामसुखञ्‍च भजति, इतरो अच्‍चारद्धवीरियो अत्तकिलमथं। उभोपि ते वीरियसमताय पटिपक्खत्ता अन्ता नाम। अपिच तिस्सो सासने पटिपदा वुत्ता आगाळ्हा, निज्झामा, मज्झिमा च। तत्थ आगाळ्हा ‘‘पाणातिपाती होति, नत्थि कामेसु दोसो’’ति एवमादिका। निज्झामा ‘‘अचेलको होति, मुत्ताचारो’’ति एवमादिका, मज्झिमा ‘‘अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति एवमादिका। तत्थ कामसुखल्‍लिकानुयोगो आगाळ्हा नाम पटिपदा होति सब्बाकुसलमूलत्ता। अत्तकिलमथानुयोगो निज्झामा नाम अत्तज्झापनतो। उभोपेते मज्झिमाय पटिपदाय पटिपक्खभूतत्ता अन्ता नाम, तस्मा इमेव सन्धाय द्वेमेति। किमत्थं भगवा ‘‘पब्बजितेन न सेवितब्बा’’ति पब्बजिते एव अधिकरोति, न गहट्ठेति? पब्बजितानं तदधिमुत्तत्ता, सुखपरिवज्‍जनसमत्थताय, तदधिकतत्ता च पब्बजिता एत्थ अधिकता, न गहट्ठा। यदि एवं किमत्थं कामसुखल्‍लिकानुयोगमाह, ननु ते पकतियापि कामपरिच्‍चागं कत्वा तं निस्सरणत्थं पब्बजिताति? न, तेसं अन्तद्वयनिस्सितत्ता। ते हि इध लोके कामेन विसुद्धिमिच्छन्ति अत्तकिलमथानुयोगमनुयुत्ता तस्सेव तपस्स फलेन पेच्‍च दिब्बे कामे आसीसमाना दळ्हतरं कामसुखल्‍लिकानुयोगमनुयुत्ताति वेदितब्बा । अन्तत्थो पन इध कुच्छितट्ठेन वेदितब्बो ‘‘अन्तमिदं, भिक्खवे, जीविकानं, यदिदं पिण्डोल्य’’न्तिआदीसु (इतिवु॰ ९१; सं॰ नि॰ ३.८०) विय।

    13. Atha kimatthaṃ āmantesīti? Tatopi suṭṭhutaraṃ paṭijānanatthaṃ, dhammassa abhibhāriyadullabhabhāvadīpanatthaṃ, akkharavikkhepanivāraṇatthañca. Tattha dvemeti antadvayavacanaṃ aññesampi tadantogadhabhāvato. Apica yojanāvasena. Taṇhāavijjāti hi saṃsārappavattiyā sīsabhūtā dve kilesā. Te ca samathavipassanānaṃ paṭipakkhabhūtattā antā nāma. Tesu taṇhāvasena kāmasukhallikānuyogaṃ bhajanto samathaṃ parihāpeti bālo, tathā avijjāvasena attakilamathānuyogaṃ bhajanto gacchanto vipassananti na sakkā ubho dve ante appahāya amataṃ adhigantunti evaṃ vuttā. Apica līnuddhaccapahānadassanametaṃ. Līno hi nikkhittavīriyārambho kāmasukhañca bhajati, itaro accāraddhavīriyo attakilamathaṃ. Ubhopi te vīriyasamatāya paṭipakkhattā antā nāma. Apica tisso sāsane paṭipadā vuttā āgāḷhā, nijjhāmā, majjhimā ca. Tattha āgāḷhā ‘‘pāṇātipātī hoti, natthi kāmesu doso’’ti evamādikā. Nijjhāmā ‘‘acelako hoti, muttācāro’’ti evamādikā, majjhimā ‘‘ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti evamādikā. Tattha kāmasukhallikānuyogo āgāḷhā nāma paṭipadā hoti sabbākusalamūlattā. Attakilamathānuyogo nijjhāmā nāma attajjhāpanato. Ubhopete majjhimāya paṭipadāya paṭipakkhabhūtattā antā nāma, tasmā imeva sandhāya dvemeti. Kimatthaṃ bhagavā ‘‘pabbajitena na sevitabbā’’ti pabbajite eva adhikaroti, na gahaṭṭheti? Pabbajitānaṃ tadadhimuttattā, sukhaparivajjanasamatthatāya, tadadhikatattā ca pabbajitā ettha adhikatā, na gahaṭṭhā. Yadi evaṃ kimatthaṃ kāmasukhallikānuyogamāha, nanu te pakatiyāpi kāmapariccāgaṃ katvā taṃ nissaraṇatthaṃ pabbajitāti? Na, tesaṃ antadvayanissitattā. Te hi idha loke kāmena visuddhimicchanti attakilamathānuyogamanuyuttā tasseva tapassa phalena pecca dibbe kāme āsīsamānā daḷhataraṃ kāmasukhallikānuyogamanuyuttāti veditabbā . Antattho pana idha kucchitaṭṭhena veditabbo ‘‘antamidaṃ, bhikkhave, jīvikānaṃ, yadidaṃ piṇḍolya’’ntiādīsu (itivu. 91; saṃ. ni. 3.80) viya.

    यो चायं कामेसु कामसुखल्‍लिकानुयोगोति एत्थ कामेसूति वत्थुकामो अधिप्पेतो, दुतियो किलेसकामो । तंसम्पयुत्तसुखमेत्थ कामसुखं नाम। तेन विपाकसुखस्स निरवज्‍जभावं दीपेतीति। अल्‍लीयनं नाम तदभिनन्दना। अनुयोगो नाम भवन्तरे तदनुयोगपत्थना। हानभागियकरत्ता कुसलपक्खस्स, हीनपुग्गलभावितत्ता, हीनधातुपभवत्ता च लामकट्ठेन हीनो। गामनिवासिसत्तधम्मत्ता गम्मो। पुथुज्‍जनसाधारणत्ता पोथुज्‍जनिकोअनरियोति अरियानं अनधिप्पेतत्ता, अरियधम्मपटिपक्खत्ता, अनरियकरत्ता, अनरियधम्मत्ता, अनरियाचिण्णत्ता च वेदितब्बो। अनत्थसङ्खातसंसारभयावहत्ता, अनत्थफलनिब्बत्तकत्ता च अनत्थसंहितो। अत्तनो केवलं खेदूपगमो अत्तकिलमथो नाम। सो दिट्ठिगतपुब्बकत्ततपानुक्‍कमकिरियाविसेसं निस्साय पवत्तति, तस्स दिट्ठिवसेन अनुयोगो अत्तकिलमथानुयोगो नाम। अत्तवियोगवित्तापरिस्समत्ता, अनुपायपवत्तत्ता सम्पज्‍जमानो मिगयोनिगोयोनिकुक्‍कुरयोनिसूकरयोनीसु पातायति। विपच्‍चमानो नरकं नेतीति अनत्थसंहितो। एते त्वाति एते तु। तथागतेनाति अत्तानं अवितथागमनं आवि करोति, तेनेतं दस्सेति ‘‘न मया परिवितक्‍कितमत्तेन वितक्‍किता, किन्तु मया तथागतेनेव सता अभिसम्बोधिञाणेन अभिसम्बुद्धो’’ति। चक्खुकरणीतिआदीहि पन तमेव पटिपदं थोमेति। भेसज्‍जं आतुरस्स विय ‘‘चक्खुकरणी’’ति इमिना ञाणचक्खुविसोधनं वुत्तं। ञाणकरणीति इमिना अन्धकारविधमनं वुत्तं। उपसमायाति किलेसपरिळाहपटिप्पस्सद्धि वुत्ता। अभिञ्‍ञायाति सच्‍चपटिवेधनं वुत्तं। सम्बोधायाति सच्‍चपटिविज्झनं वुत्तं। निब्बानायाति सोपादिसेसनिब्बानधातुया अनुपादिसेसनिब्बानधातुयाति एवं यथासम्भवं योजेत्वा कथेतब्बं।

    Yo cāyaṃ kāmesu kāmasukhallikānuyogoti ettha kāmesūti vatthukāmo adhippeto, dutiyo kilesakāmo . Taṃsampayuttasukhamettha kāmasukhaṃ nāma. Tena vipākasukhassa niravajjabhāvaṃ dīpetīti. Allīyanaṃ nāma tadabhinandanā. Anuyogo nāma bhavantare tadanuyogapatthanā. Hānabhāgiyakarattā kusalapakkhassa, hīnapuggalabhāvitattā, hīnadhātupabhavattā ca lāmakaṭṭhena hīno. Gāmanivāsisattadhammattā gammo. Puthujjanasādhāraṇattā pothujjaniko. Anariyoti ariyānaṃ anadhippetattā, ariyadhammapaṭipakkhattā, anariyakarattā, anariyadhammattā, anariyāciṇṇattā ca veditabbo. Anatthasaṅkhātasaṃsārabhayāvahattā, anatthaphalanibbattakattā ca anatthasaṃhito. Attano kevalaṃ khedūpagamo attakilamatho nāma. So diṭṭhigatapubbakattatapānukkamakiriyāvisesaṃ nissāya pavattati, tassa diṭṭhivasena anuyogo attakilamathānuyogo nāma. Attaviyogavittāparissamattā, anupāyapavattattā sampajjamāno migayonigoyonikukkurayonisūkarayonīsu pātāyati. Vipaccamāno narakaṃ netīti anatthasaṃhito. Ete tvāti ete tu. Tathāgatenāti attānaṃ avitathāgamanaṃ āvi karoti, tenetaṃ dasseti ‘‘na mayā parivitakkitamattena vitakkitā, kintu mayā tathāgateneva satā abhisambodhiñāṇena abhisambuddho’’ti. Cakkhukaraṇītiādīhi pana tameva paṭipadaṃ thometi. Bhesajjaṃ āturassa viya ‘‘cakkhukaraṇī’’ti iminā ñāṇacakkhuvisodhanaṃ vuttaṃ. Ñāṇakaraṇīti iminā andhakāravidhamanaṃ vuttaṃ. Upasamāyāti kilesapariḷāhapaṭippassaddhi vuttā. Abhiññāyāti saccapaṭivedhanaṃ vuttaṃ. Sambodhāyāti saccapaṭivijjhanaṃ vuttaṃ. Nibbānāyāti sopādisesanibbānadhātuyā anupādisesanibbānadhātuyāti evaṃ yathāsambhavaṃ yojetvā kathetabbaṃ.

    १४. कस्मा पनेत्थ भगवा अञ्‍ञत्थ विय अनुपुब्बिं कथं अकथेत्वा पठममेव असेवितब्बमन्तद्वयं वत्वा मज्झिमपटिपदं देसेसीति? अत्तादिमिच्छाभिमाननिवारणत्थं, कुम्मग्गपटिपत्तिनिवारणत्थञ्‍च अन्तद्वयवज्‍जनं वत्वा अत्तनो विसेसाधिगमदीपननयेन अबाहुल्‍लिकादिभावदस्सनत्थं, तेसञ्‍च मज्झिमपटिपदादीपनेन तत्थ अनुयोजनत्थं पच्छा सम्मापटिपदं देसेसि, ततो तस्स मज्झिमपटिपदासङ्खातस्स अरियमग्गस्स विसयदस्सनत्थं चतुसच्‍चधम्मं सङ्खेपवित्थारवसेन देसेतुकामो ‘‘इदं खो पन, भिक्खवे, दुक्ख’’न्तिआदिमाह, अयमेत्थ अनुसन्धि। ‘‘इदं दुक्खं अरियसच्‍चन्ति मे, भिक्खवे’’तिआदि सुत्तानुसन्धिपकआसनत्थं अयमनुक्‍कमो वेदितब्बो। यथावुत्तं पटिपदं सुत्वा किर कोण्डञ्‍ञो आह ‘‘कथं भगवता वुत्तपटिपदाय उप्पत्ति सिया। अयञ्हि पटिपदा किलेसानं अनुप्पत्तिया सति सम्भवति, न अञ्‍ञथा। किलेसानञ्‍च यदि लोभतो उप्पत्ति खुप्पिपासानं विय, तदासेवनाय अनुप्पत्ति सिया, तदवत्थुस्स वा तेसं उप्पत्ति। तदवत्थुविपरीतकायकिलमथासेवनाय अनुप्पत्ति सिया। उभोपेता भगवता ‘अन्ता’ति वुत्ता, तस्मा कथं पनेतिस्साय सम्मापटिपदाय उप्पत्ति सम्भवेय्या’’ति। भगवा आह अनुपायासेवनतो। कथन्ति चे? –

    14. Kasmā panettha bhagavā aññattha viya anupubbiṃ kathaṃ akathetvā paṭhamameva asevitabbamantadvayaṃ vatvā majjhimapaṭipadaṃ desesīti? Attādimicchābhimānanivāraṇatthaṃ, kummaggapaṭipattinivāraṇatthañca antadvayavajjanaṃ vatvā attano visesādhigamadīpananayena abāhullikādibhāvadassanatthaṃ, tesañca majjhimapaṭipadādīpanena tattha anuyojanatthaṃ pacchā sammāpaṭipadaṃ desesi, tato tassa majjhimapaṭipadāsaṅkhātassa ariyamaggassa visayadassanatthaṃ catusaccadhammaṃ saṅkhepavitthāravasena desetukāmo ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkha’’ntiādimāha, ayamettha anusandhi. ‘‘Idaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti me, bhikkhave’’tiādi suttānusandhipakaāsanatthaṃ ayamanukkamo veditabbo. Yathāvuttaṃ paṭipadaṃ sutvā kira koṇḍañño āha ‘‘kathaṃ bhagavatā vuttapaṭipadāya uppatti siyā. Ayañhi paṭipadā kilesānaṃ anuppattiyā sati sambhavati, na aññathā. Kilesānañca yadi lobhato uppatti khuppipāsānaṃ viya, tadāsevanāya anuppatti siyā, tadavatthussa vā tesaṃ uppatti. Tadavatthuviparītakāyakilamathāsevanāya anuppatti siyā. Ubhopetā bhagavatā ‘antā’ti vuttā, tasmā kathaṃ panetissāya sammāpaṭipadāya uppatti sambhaveyyā’’ti. Bhagavā āha anupāyāsevanato. Kathanti ce? –

    ‘‘संसारमूलतो ञाणं, तञ्‍च ञाणा पहिय्यति।

    ‘‘Saṃsāramūlato ñāṇaṃ, tañca ñāṇā pahiyyati;

    जीविते सति तं होति, तञ्‍च जीवितसाधने॥

    Jīvite sati taṃ hoti, tañca jīvitasādhane.

    ‘‘तस्मा ञाणाय मेधावी, रक्खे जीवितमत्तनो।

    ‘‘Tasmā ñāṇāya medhāvī, rakkhe jīvitamattano;

    ञाणसाधनभूतञ्‍च, सीलञ्‍च परिपालये॥

    Ñāṇasādhanabhūtañca, sīlañca paripālaye.

    ‘‘जीवितञ्‍च यथा लोके, भिन्‍ने काये न विज्‍जति।

    ‘‘Jīvitañca yathā loke, bhinne kāye na vijjati;

    तथेव भिन्‍नसीलस्स, नत्थि ञाणस्स सम्भवो॥

    Tatheva bhinnasīlassa, natthi ñāṇassa sambhavo.

    ‘‘तस्मा आयुञ्‍च सीलञ्‍च, ञाणत्थं रक्खता सता।

    ‘‘Tasmā āyuñca sīlañca, ñāṇatthaṃ rakkhatā satā;

    सेवितब्बा न कामापि, नापि कायविनासना॥

    Sevitabbā na kāmāpi, nāpi kāyavināsanā.

    ‘‘कामेसु गेधमुपगम्म हिनो गम्मञ्‍च,

    ‘‘Kāmesu gedhamupagamma hino gammañca,

    अच्‍चुद्धनो किलमथं गमुपेति मूळ्हो।

    Accuddhano kilamathaṃ gamupeti mūḷho;

    यो मज्झिमं पटिपदं परमं उपेति,

    Yo majjhimaṃ paṭipadaṃ paramaṃ upeti,

    सो खिप्पमेव लभते परमं विमोक्ख’’न्ति॥

    So khippameva labhate paramaṃ vimokkha’’nti.

    सुत्वा तदेतं सुगतस्स वाक्यं,

    Sutvā tadetaṃ sugatassa vākyaṃ,

    पञ्‍ञं मुनी सो सुतजं लभित्वा।

    Paññaṃ munī so sutajaṃ labhitvā;

    चिन्तामयं ञाण पवेसमानो,

    Cintāmayaṃ ñāṇa pavesamāno,

    उच्छिन्दयं पञ्हमिमं अपुच्छि॥

    Ucchindayaṃ pañhamimaṃ apucchi.

    ‘‘निब्बेधपदट्ठानं पहाय घोरं,

    ‘‘Nibbedhapadaṭṭhānaṃ pahāya ghoraṃ,

    तपं कथमिवाति सो त्वं।

    Tapaṃ kathamivāti so tvaṃ;

    ब्रूहि तदेव होति भिक्खु चर,

    Brūhi tadeva hoti bhikkhu cara,

    विरागमुपयाति च दुक्खसच्‍चस्स।

    Virāgamupayāti ca dukkhasaccassa;

    दस्सनेनेव दुक्खानुभवना,

    Dassaneneva dukkhānubhavanā,

    तम्हि दोसस्स पच्‍चयो’’ति॥

    Tamhi dosassa paccayo’’ti.

    सुत्वाव कोण्डञ्‍ञो मुनिवचनं,

    Sutvāva koṇḍañño munivacanaṃ,

    वुट्ठाय हट्ठो सहसा अवोच।

    Vuṭṭhāya haṭṭho sahasā avoca;

    ‘‘उदाहर त्वं भगवा ममेतं,

    ‘‘Udāhara tvaṃ bhagavā mametaṃ,

    भिक्खु यथा पस्सति दुक्खसच्‍च’’न्ति॥

    Bhikkhu yathā passati dukkhasacca’’nti.

    चिन्तामयिस्स पञ्‍ञापरिपुण्णा भावनामयिपञ्‍ञासम्पत्ति जानितब्बा इमेहि इति भगवा सुत्तमिदमाहाति किर। कस्मा भगवा कोण्डञ्‍ञस्स पुरिममेव सच्‍चदेसनं अवड्ढेत्वा अत्तनो अधिगतक्‍कममाहाति? नाहं कस्सचि आगमं देसेमि, अपिच खो सयमेव एवमधिगतोम्हीति दस्सनत्थं। तत्थ ‘‘पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसू’’ति इमिना इदं अत्थद्वयं दस्सेति, न मया आळारतो, उदकतो वा अयं धम्मो सुतो, किन्तु पुब्बे अननुस्सुतेस्वेव ञाणं मे उदपादीति मज्झिमाय पटिपदाय आनुभावं पकासेति। अपिच यस्मा एवं पटिपन्‍नो विनापि परोपदेसेन अरियसच्‍चानि पस्सति, तस्मा कथं तुम्हेव ममापदेसेन न पस्सथाति।

    Cintāmayissa paññāparipuṇṇā bhāvanāmayipaññāsampatti jānitabbā imehi iti bhagavā suttamidamāhāti kira. Kasmā bhagavā koṇḍaññassa purimameva saccadesanaṃ avaḍḍhetvā attano adhigatakkamamāhāti? Nāhaṃ kassaci āgamaṃ desemi, apica kho sayameva evamadhigatomhīti dassanatthaṃ. Tattha ‘‘pubbe ananussutesu dhammesū’’ti iminā idaṃ atthadvayaṃ dasseti, na mayā āḷārato, udakato vā ayaṃ dhammo suto, kintu pubbe ananussutesveva ñāṇaṃ me udapādīti majjhimāya paṭipadāya ānubhāvaṃ pakāseti. Apica yasmā evaṃ paṭipanno vināpi paropadesena ariyasaccāni passati, tasmā kathaṃ tumheva mamāpadesena na passathāti.

    १५. चक्खुन्तिआदीनि पञ्‍च पदानि ञाणवेवचनानेव। ञाणञ्हि सच्‍चानं आलोचनतो चक्खुभूतत्थजाननतो ञाणं। पकारेहि जाननतो पञ्‍ञा। किलेसविदारणतो, विज्‍जनतो च विज्‍जा। सच्‍चच्छादकतमविनासनतो, तेसं गतिकोटिपकासनतो आलोकोति वेदितब्बं। तत्थ पठमेन परिवट्टेन सच्‍चानं अञ्‍ञमञ्‍ञं असङ्करतो ठपनपञ्‍ञं दस्सेति, दुतियेन तेसं कत्तब्बाकारपरिच्छिन्दनपञ्‍ञं, ततियेन सच्‍चेसु ञाणकिच्‍चसन्‍निट्ठानं दस्सेति।

    15.Cakkhuntiādīni pañca padāni ñāṇavevacanāneva. Ñāṇañhi saccānaṃ ālocanato cakkhubhūtatthajānanato ñāṇaṃ. Pakārehi jānanato paññā. Kilesavidāraṇato, vijjanato ca vijjā. Saccacchādakatamavināsanato, tesaṃ gatikoṭipakāsanato ālokoti veditabbaṃ. Tattha paṭhamena parivaṭṭena saccānaṃ aññamaññaṃ asaṅkarato ṭhapanapaññaṃ dasseti, dutiyena tesaṃ kattabbākāraparicchindanapaññaṃ, tatiyena saccesu ñāṇakiccasanniṭṭhānaṃ dasseti.

    १६. यावकीवञ्‍चाति द्वीहि पदेहि यावइच्‍चेव वुत्तं होति ‘‘इति चित्तमनो’’तिआदि विय। रागादीहि अकुप्पताय अकुप्पा विमुत्तिवेय्याकरणन्ति धम्मदेसना। सा हि धम्मानं ब्याकरणतो पकासनतो ‘‘वेय्याकरण’’न्ति वुच्‍चति। विरजं वीतमलन्ति एत्थ विरजं विसमहेतुवादविगमतो। वीतमलं अहेतुकवादविगमतो। विरजं सस्सतदिट्ठिप्पहानतो। वीतमलं उच्छेददिट्ठिप्पहानतो। विरजं परियुट्ठानप्पहानतो। वीतमलं अनुसयप्पहानतो। धम्मचक्खुन्ति धम्ममत्तदस्सनं, न तत्थ सत्तो वा जीवो वा कारको वा वेदको वाति, तेनेवाह ‘‘यं किञ्‍चि समुदयधम्मं, सब्बन्तं निरोधधम्म’’न्ति। इदञ्हि तस्स धम्मचक्खुस्स उप्पत्तिआकारदस्सनत्थं वुत्तं। तञ्हि निरोधं आरम्मणं कत्वा किच्‍चवसेन एव सङ्खतं पटिविज्झन्तं उप्पज्‍जति।

    16.Yāvakīvañcāti dvīhi padehi yāvaicceva vuttaṃ hoti ‘‘iti cittamano’’tiādi viya. Rāgādīhi akuppatāya akuppā vimutti. Veyyākaraṇanti dhammadesanā. Sā hi dhammānaṃ byākaraṇato pakāsanato ‘‘veyyākaraṇa’’nti vuccati. Virajaṃ vītamalanti ettha virajaṃ visamahetuvādavigamato. Vītamalaṃ ahetukavādavigamato. Virajaṃ sassatadiṭṭhippahānato. Vītamalaṃ ucchedadiṭṭhippahānato. Virajaṃ pariyuṭṭhānappahānato. Vītamalaṃ anusayappahānato. Dhammacakkhunti dhammamattadassanaṃ, na tattha satto vā jīvo vā kārako vā vedako vāti, tenevāha ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbantaṃ nirodhadhamma’’nti. Idañhi tassa dhammacakkhussa uppattiākāradassanatthaṃ vuttaṃ. Tañhi nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena eva saṅkhataṃ paṭivijjhantaṃ uppajjati.

    १७. धम्मचक्‍कन्ति एत्थ देसनाञाणं अधिप्पेतं, पटिवेधञाणञ्‍च लब्भतेव। एत्थ किमत्थं देवा सद्दमनुस्सावेसुन्ति? नानादिट्ठिगतन्धकारविधमनतो लद्धालोकत्ता, अपायभयसमतिक्‍कमनतो अस्सासं पत्तत्ता, देवकायविमानदस्सनतो पीतिपामोज्‍जचलितत्ता चाति एवमादीनेत्थ कारणानि वदन्ति। पथविकम्पनमहासद्दपातुभावो च धम्मतावसेनेव होतीति एके। देवतानं कीळितुकामताय पथविकम्पो। बहुनो देवसङ्घस्स सन्‍निपाततो, भगवतो सरीरप्पभाजालविसज्‍जनतो चाति एकच्‍चे।

    17.Dhammacakkanti ettha desanāñāṇaṃ adhippetaṃ, paṭivedhañāṇañca labbhateva. Ettha kimatthaṃ devā saddamanussāvesunti? Nānādiṭṭhigatandhakāravidhamanato laddhālokattā, apāyabhayasamatikkamanato assāsaṃ pattattā, devakāyavimānadassanato pītipāmojjacalitattā cāti evamādīnettha kāraṇāni vadanti. Pathavikampanamahāsaddapātubhāvo ca dhammatāvaseneva hotīti eke. Devatānaṃ kīḷitukāmatāya pathavikampo. Bahuno devasaṅghassa sannipātato, bhagavato sarīrappabhājālavisajjanato cāti ekacce.

    १८. पब्बज्‍जुपसम्पदाविसेसन्ति अत्थो। तत्थ इति-सद्दो तस्स एहिभिक्खूपसम्पदापटिलाभनिमित्तवचनपरियोसानदस्सनो। तदवसानो हि तस्स भिक्खुभावो। स्वाक्खातोतिआदि ‘‘एही’’ति आमन्तनाय पयोजनदस्सनवचनं। ‘‘एहिभिक्खू’’ति भगवा अवोच ‘‘स्वाक्खातो धम्मो चर…पे॰… किरियाया’’ति च अवोचाति पदसम्बन्धो। तत्थ चर ब्रह्मचरियन्ति अवसिट्ठं मग्गत्तयब्रह्मचरियं समधिगच्छ। किमत्थं? सम्मादुक्खस्सन्तकिरियायाति अत्थो। ‘‘एहिभिक्खू’’ति इमिना भगवतो वचनेन निप्फन्‍नत्ता कारणूपचारेन ‘‘एहिभिक्खूपसम्पदा’’ति वुत्ता। साव तस्सायस्मतो यावजीवं उपसम्पदा अहोसीति अत्थो। तेन तस्सा उपसम्पदाय सिक्खापच्‍चक्खातादिना विच्छेदा वा तदञ्‍ञाय उपसम्पदाय किच्‍चं वा नत्थीति इदमत्थद्वयं अट्ठकथायं दस्सेति। अट्ठन्‍नम्पि उपसम्पदानं एहिभिक्खुओवादपटिग्गहणपञ्हब्याकरणगरुधम्मपटिग्गहणूपसम्पदानं चतुन्‍नं अञ्‍ञतराय उपसम्पन्‍नस्स अन्तरा विच्छेदो वा तदञ्‍ञूपसम्पदाय किच्‍चं वा नत्थि, इतरस्सत्थीति। निकायन्तरिका पनाहु ‘‘बुद्धपच्‍चेकबुद्धानं नियामोक्‍कन्तिसङ्खाताय उपसम्पदाय ञत्तिचतुत्थकम्मुपसम्पदञ्‍च दसवग्गपञ्‍चवग्गकरणीयवसेन द्विधा भिन्दित्वा दसविधोपसम्पदा’’ति। का पनेत्थ अत्थतो उपसम्पदा नामाति? तदधिगतकिरियावसेन निब्बत्तिया असेक्खा तदधिवासनचेतनाय परिभावितपञ्‍चक्खन्धिका अज्झत्तसन्तति। का पनेत्थ परिभावना नाम? तब्बिपक्खधम्मज्झाचारविरुद्धभावो, तस्स पत्तिया ताय परिभावनाय वसेन कत्थचि ‘‘समन्‍नागतो’’ति वुच्‍चति। यथाह ‘‘लोभेन समन्‍नागतो, भिक्खवे, अभब्बो चत्तारि सतिपट्ठानानि भावेतु’’न्तिआदि। एत्थाहु निकायन्तरिका ‘‘यथावुत्ताय उपसम्पदाय पत्तिसङ्खातो चित्तविप्पयुत्तो सङ्खारक्खन्धपरियापन्‍नो धम्मो अत्थि, तस्स सन्ततिवसेन पुब्बापरियं उप्पज्‍जमानस्स याव अविच्छेदो, ताव उपसम्पन्‍नोति, अञ्‍ञथा ततो धम्मन्तरुप्पत्तिक्खणे तस्स उपसम्पन्‍नस्स अनुपसम्पन्‍नभावप्पसङ्गो आपज्‍जती’’ति। ते वत्तब्बा ‘‘सुत्तं आहरथा’’ति। ते चे वदेय्युं ‘‘यो तेसं दसन्‍नं असेक्खानं धम्मानं उपादाय पटिलाभसमन्‍नागमो अरियो होति विप्पहीनोति एवमादीनि नो सुत्तानी’’ति। एवं सति असन्तधम्मेहि, परसत्तेहि च समन्‍नागमदोसप्पसङ्गो नेसं पापुणाति। किंकारणं? सुत्तसम्भवतो। यथाह – ‘‘राजा, भिक्खवे, चक्‍कवत्ती सत्तहि रतनेहि समन्‍नागतो होती’’ति (दी॰ नि॰ ३.१९९-२०० अत्थतो समानं) वित्थारो। वसिभावो तत्थ समन्‍नागतसद्देन वुत्तो। तस्सहितेसु रतनेसु वसिभावो कामचारो अत्थीति चे? एत्थ वसिभावो समन्‍नागमसद्देन वुत्तो, अञ्‍ञत्थ पत्तिसङ्खातो, तं धम्मन्तरन्ति। किमेत्थ विसेसकारणं? नत्थि च, तस्मा यथावुत्तलक्खणाव उपसम्पदा। अयमेव नयो पब्बज्‍जादीसुपि नेतब्बो।

    18. Pabbajjupasampadāvisesanti attho. Tattha iti-saddo tassa ehibhikkhūpasampadāpaṭilābhanimittavacanapariyosānadassano. Tadavasāno hi tassa bhikkhubhāvo. Svākkhātotiādi ‘‘ehī’’ti āmantanāya payojanadassanavacanaṃ. ‘‘Ehibhikkhū’’ti bhagavā avoca ‘‘svākkhāto dhammo cara…pe… kiriyāyā’’ti ca avocāti padasambandho. Tattha cara brahmacariyanti avasiṭṭhaṃ maggattayabrahmacariyaṃ samadhigaccha. Kimatthaṃ? Sammādukkhassantakiriyāyāti attho. ‘‘Ehibhikkhū’’ti iminā bhagavato vacanena nipphannattā kāraṇūpacārena ‘‘ehibhikkhūpasampadā’’ti vuttā. Sāva tassāyasmato yāvajīvaṃ upasampadā ahosīti attho. Tena tassā upasampadāya sikkhāpaccakkhātādinā vicchedā vā tadaññāya upasampadāya kiccaṃ vā natthīti idamatthadvayaṃ aṭṭhakathāyaṃ dasseti. Aṭṭhannampi upasampadānaṃ ehibhikkhuovādapaṭiggahaṇapañhabyākaraṇagarudhammapaṭiggahaṇūpasampadānaṃ catunnaṃ aññatarāya upasampannassa antarā vicchedo vā tadaññūpasampadāya kiccaṃ vā natthi, itarassatthīti. Nikāyantarikā panāhu ‘‘buddhapaccekabuddhānaṃ niyāmokkantisaṅkhātāya upasampadāya ñatticatutthakammupasampadañca dasavaggapañcavaggakaraṇīyavasena dvidhā bhinditvā dasavidhopasampadā’’ti. Kā panettha atthato upasampadā nāmāti? Tadadhigatakiriyāvasena nibbattiyā asekkhā tadadhivāsanacetanāya paribhāvitapañcakkhandhikā ajjhattasantati. Kā panettha paribhāvanā nāma? Tabbipakkhadhammajjhācāraviruddhabhāvo, tassa pattiyā tāya paribhāvanāya vasena katthaci ‘‘samannāgato’’ti vuccati. Yathāha ‘‘lobhena samannāgato, bhikkhave, abhabbo cattāri satipaṭṭhānāni bhāvetu’’ntiādi. Etthāhu nikāyantarikā ‘‘yathāvuttāya upasampadāya pattisaṅkhāto cittavippayutto saṅkhārakkhandhapariyāpanno dhammo atthi, tassa santativasena pubbāpariyaṃ uppajjamānassa yāva avicchedo, tāva upasampannoti, aññathā tato dhammantaruppattikkhaṇe tassa upasampannassa anupasampannabhāvappasaṅgo āpajjatī’’ti. Te vattabbā ‘‘suttaṃ āharathā’’ti. Te ce vadeyyuṃ ‘‘yo tesaṃ dasannaṃ asekkhānaṃ dhammānaṃ upādāya paṭilābhasamannāgamo ariyo hoti vippahīnoti evamādīni no suttānī’’ti. Evaṃ sati asantadhammehi, parasattehi ca samannāgamadosappasaṅgo nesaṃ pāpuṇāti. Kiṃkāraṇaṃ? Suttasambhavato. Yathāha – ‘‘rājā, bhikkhave, cakkavattī sattahi ratanehi samannāgato hotī’’ti (dī. ni. 3.199-200 atthato samānaṃ) vitthāro. Vasibhāvo tattha samannāgatasaddena vutto. Tassahitesu ratanesu vasibhāvo kāmacāro atthīti ce? Ettha vasibhāvo samannāgamasaddena vutto, aññattha pattisaṅkhāto, taṃ dhammantaranti. Kimettha visesakāraṇaṃ? Natthi ca, tasmā yathāvuttalakkhaṇāva upasampadā. Ayameva nayo pabbajjādīsupi netabbo.

    १९. किञ्‍चापि वप्पत्थेरस्स पाटिपददिवसे…पे॰… अस्सजित्थेरस्स चतुत्थियन्ति एवं नानादिवसेसु पाटेक्‍कं धम्मचक्खुं उदपादि, तथापि ओवादसामञ्‍ञेन वप्पभद्दियानं, महानामअस्सजीनञ्‍चेत्थ एकतो वुत्तन्ति वेदितब्बं।

    19. Kiñcāpi vappattherassa pāṭipadadivase…pe… assajittherassa catutthiyanti evaṃ nānādivasesu pāṭekkaṃ dhammacakkhuṃ udapādi, tathāpi ovādasāmaññena vappabhaddiyānaṃ, mahānāmaassajīnañcettha ekato vuttanti veditabbaṃ.

    २०. ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनत्ता’’ति किमत्थं आदितोव अनत्तलक्खणं दीपेतीति? तेसं पुथुज्‍जनकालेपि इतरलक्खणद्वयस्स पाकटत्ता। ते हि मनापानं कामानं अनिच्‍चतादस्सनेन संविग्गा पब्बजिंसूति अनिच्‍चलक्खणं ताव नेसं एकदेसेन पाकटं, पब्बजितानञ्‍च अत्तकिलमथानुयोगतो कायिकदुक्खं, तञ्‍च मानसस्स पच्‍चयोति मानसिकदुक्खञ्‍च पाकटं, तस्मा तदुभयं वज्‍जित्वा अनत्तलक्खणमेव दीपेतुं आरभि। तञ्‍च दीपेन्तो दुक्खलक्खणेनेव दीपेतुं ‘‘रूपञ्‍च हिदं, भिक्खवे, अत्ता अभविस्सा’’तिआदिमाह। किमत्थन्ति? अनिच्‍चलक्खणतोपि तेसं दुक्खलक्खणस्स सुट्ठुतरं पाकटत्ता। तेसञ्हि अत्तकिलमथानुयोगमनुयुत्तत्ता, तप्परायणभावतो च दुक्खलक्खणं सुट्ठु पाकटं, तस्मा तेन ताव सुट्ठु पाकटेन अनत्तलक्खणं दीपेत्वा पुन तदेव तदुभयेनापि दीपेतुं ‘‘तं किं मञ्‍ञथ, भिक्खवे, रूपं निच्‍चं वा अनिच्‍चं वा’’ति वक्खति। कल्‍लं नूति युत्तं नु। एतं ममाति तण्हाग्गाहो। एसोहमस्मीति मानग्गाहो। एसो मे अत्ताति दिट्ठिग्गाहो। तण्हाग्गाहो चेत्थ अट्ठसततण्हाविचरितवसेन, मानग्गाहो नवविधमानवसेन, दिट्ठिग्गाहो द्वासट्ठिदिट्ठिवसेन वेदितब्बो।

    20. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, anattā’’ti kimatthaṃ āditova anattalakkhaṇaṃ dīpetīti? Tesaṃ puthujjanakālepi itaralakkhaṇadvayassa pākaṭattā. Te hi manāpānaṃ kāmānaṃ aniccatādassanena saṃviggā pabbajiṃsūti aniccalakkhaṇaṃ tāva nesaṃ ekadesena pākaṭaṃ, pabbajitānañca attakilamathānuyogato kāyikadukkhaṃ, tañca mānasassa paccayoti mānasikadukkhañca pākaṭaṃ, tasmā tadubhayaṃ vajjitvā anattalakkhaṇameva dīpetuṃ ārabhi. Tañca dīpento dukkhalakkhaṇeneva dīpetuṃ ‘‘rūpañca hidaṃ, bhikkhave, attā abhavissā’’tiādimāha. Kimatthanti? Aniccalakkhaṇatopi tesaṃ dukkhalakkhaṇassa suṭṭhutaraṃ pākaṭattā. Tesañhi attakilamathānuyogamanuyuttattā, tapparāyaṇabhāvato ca dukkhalakkhaṇaṃ suṭṭhu pākaṭaṃ, tasmā tena tāva suṭṭhu pākaṭena anattalakkhaṇaṃ dīpetvā puna tadeva tadubhayenāpi dīpetuṃ ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti vakkhati. Kallaṃ nūti yuttaṃ nu. Etaṃ mamāti taṇhāggāho. Esohamasmīti mānaggāho. Eso me attāti diṭṭhiggāho. Taṇhāggāho cettha aṭṭhasatataṇhāvicaritavasena, mānaggāho navavidhamānavasena, diṭṭhiggāho dvāsaṭṭhidiṭṭhivasena veditabbo.

    पञ्‍चवग्गियकथावण्णना निट्ठिता।

    Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / ६. पञ्‍चवग्गियकथा • 6. Pañcavaggiyakathā

    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / पञ्‍चवग्गियकथा • Pañcavaggiyakathā

    टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / पञ्‍चवग्गियकथावण्णना • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā

    टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / ६. पञ्‍चवग्गियकथा • 6. Pañcavaggiyakathā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact