| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
पञ्चवीसतिअवहारकथावण्णना
Pañcavīsatiavahārakathāvaṇṇanā
कत्थचीति एकिस्सा अट्ठकथायं। एकं पञ्चकं दस्सितन्ति ‘‘परपरिग्गहितञ्च होति, परपरिग्गहितसञ्ञी च, गरुको च होति परिक्खारो पञ्चमासको वा अतिरेकपञ्चमासको वा, थेय्यचित्तञ्च पच्चुपट्ठितं होति, ठाना चावेती’’ति (पारा॰ १२२) वुत्तपञ्चअवहारङ्गानि एकं पञ्चकन्ति दस्सितं। द्वे पञ्चकानि दस्सितानीति ‘‘छहि आकारेहि अदिन्नं आदियन्तस्स आपत्ति पाराजिकस्स। न च सकसञ्ञी, न च विस्सासग्गाही, न च तावकालिकं, गरुको च होति परिक्खारो पञ्चमासको वा अतिरेकपञ्चमासको वा, थेय्यचित्तञ्च पच्चुपट्ठितं होति, ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ १२५) एवं वुत्तेसु छसु पदेसु एकं अपनेत्वा सेसानि पञ्च पदानि एकं पञ्चकं कत्वा हेट्ठा वुत्तपञ्चकञ्च गहेत्वा द्वे पञ्चकानि दस्सितानि। एत्थ पनाति पञ्चहाकारेहीतिआदीसु। सब्बेहिपि पदेहीति परपरिग्गहितञ्च होतीतिआदीहि सब्बेहि पञ्चहि पदेहि।
Katthacīti ekissā aṭṭhakathāyaṃ. Ekaṃ pañcakaṃ dassitanti ‘‘parapariggahitañca hoti, parapariggahitasaññī ca, garuko ca hoti parikkhāro pañcamāsako vā atirekapañcamāsako vā, theyyacittañca paccupaṭṭhitaṃ hoti, ṭhānā cāvetī’’ti (pārā. 122) vuttapañcaavahāraṅgāni ekaṃ pañcakanti dassitaṃ. Dve pañcakāni dassitānīti ‘‘chahi ākārehi adinnaṃ ādiyantassa āpatti pārājikassa. Na ca sakasaññī, na ca vissāsaggāhī, na ca tāvakālikaṃ, garuko ca hoti parikkhāro pañcamāsako vā atirekapañcamāsako vā, theyyacittañca paccupaṭṭhitaṃ hoti, ṭhānā cāveti, āpatti pārājikassā’’ti (pārā. 125) evaṃ vuttesu chasu padesu ekaṃ apanetvā sesāni pañca padāni ekaṃ pañcakaṃ katvā heṭṭhā vuttapañcakañca gahetvā dve pañcakāni dassitāni. Ettha panāti pañcahākārehītiādīsu. Sabbehipi padehīti parapariggahitañca hotītiādīhi sabbehi pañcahi padehi.
पञ्चन्नं अवहारानं समूहो पञ्चकं। सको हत्थो सहत्थो, तेन निब्बत्तो, तस्स वा सम्बन्धीति साहत्थिको, अवहारो। साहत्थिकादि पञ्चकं साहत्थिकपञ्चकन्तिआदिपदवसेन नामलाभो दट्ठब्बो। एवं सेसेसुपि। ततियपञ्चमेसु पञ्चकेसूति साहत्थिकपञ्चकथेय्यावहारपञ्चकेसु। लब्भमानपदवसेनाति साहत्थिकपञ्चके लब्भमानस्स निस्सग्गियावहारपदस्स वसेन, थेय्यावहारपञ्चके लब्भमानस्स परिकप्पावहारपदस्स च वसेन योजेतब्बन्ति अत्थो।
Pañcannaṃ avahārānaṃ samūho pañcakaṃ. Sako hattho sahattho, tena nibbatto, tassa vā sambandhīti sāhatthiko, avahāro. Sāhatthikādi pañcakaṃ sāhatthikapañcakantiādipadavasena nāmalābho daṭṭhabbo. Evaṃ sesesupi. Tatiyapañcamesu pañcakesūti sāhatthikapañcakatheyyāvahārapañcakesu. Labbhamānapadavasenāti sāhatthikapañcake labbhamānassa nissaggiyāvahārapadassa vasena, theyyāvahārapañcake labbhamānassa parikappāvahārapadassa ca vasena yojetabbanti attho.
निस्सग्गियो नाम…पे॰… पाराजिकस्साति इमिना बहिसुङ्कघातपातनं निस्सग्गियपयोगोति दस्सेति। ‘‘हत्थे भारं थेय्यचित्तो भूमियं निक्खिपति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ १०१) वुत्तत्ता पन सुद्धचित्तेन गहितपरभण्डस्स थेय्यचित्तेन गुम्बादिपटिच्छन्नट्ठाने खिपनम्पि इमस्मिं निस्सग्गियपयोगे सङ्गय्हतीति दट्ठब्बं। किरियासिद्धितो पुरेतरमेव पाराजिकापत्तिसङ्खातं अत्थं साधेतीति अत्थसाधको। अथ वा अत्तनो वत्तमानक्खणे अविज्जमानम्पि किरियासिद्धिसङ्खातं अत्थं अवस्सं आपत्तिं साधेतीतिपि अत्थसाधको। असुकं नाम भण्डं यदा सक्कोसीति इदं निदस्सनमत्तं परस्स तेलकुम्भिया उपाहनादीनं निक्खेपपयोगस्सापि अत्थसाधकत्ता। तथा हि वुत्तं मातिकाट्ठकथायं –
Nissaggiyo nāma…pe… pārājikassāti iminā bahisuṅkaghātapātanaṃ nissaggiyapayogoti dasseti. ‘‘Hatthe bhāraṃ theyyacitto bhūmiyaṃ nikkhipati, āpatti pārājikassā’’ti (pārā. 101) vuttattā pana suddhacittena gahitaparabhaṇḍassa theyyacittena gumbādipaṭicchannaṭṭhāne khipanampi imasmiṃ nissaggiyapayoge saṅgayhatīti daṭṭhabbaṃ. Kiriyāsiddhito puretarameva pārājikāpattisaṅkhātaṃ atthaṃ sādhetīti atthasādhako. Atha vā attano vattamānakkhaṇe avijjamānampi kiriyāsiddhisaṅkhātaṃ atthaṃ avassaṃ āpattiṃ sādhetītipi atthasādhako. Asukaṃ nāma bhaṇḍaṃ yadā sakkosīti idaṃ nidassanamattaṃ parassa telakumbhiyā upāhanādīnaṃ nikkhepapayogassāpi atthasādhakattā. Tathā hi vuttaṃ mātikāṭṭhakathāyaṃ –
‘‘अत्थसाधको नाम ‘असुकस्स भण्डं यदा सक्कोति, तदा तं अवहरा’ति अञ्ञं आणापेति। तत्थ सचे परो अनन्तरायिको हुत्वा तं अवहरति, आणापकस्स आणत्तिक्खणेयेव पाराजिकं। परस्स वा पन तेलकुम्भिया पादग्घनकतेलं अवस्सं पिवनकानि उपाहनादीनि पक्खिपति, हत्थतो मुत्तमत्तेयेव पाराजिक’’न्ति (कङ्खा॰ अट्ठ॰ दुतियपाराजिकवण्णना)।
‘‘Atthasādhako nāma ‘asukassa bhaṇḍaṃ yadā sakkoti, tadā taṃ avaharā’ti aññaṃ āṇāpeti. Tattha sace paro anantarāyiko hutvā taṃ avaharati, āṇāpakassa āṇattikkhaṇeyeva pārājikaṃ. Parassa vā pana telakumbhiyā pādagghanakatelaṃ avassaṃ pivanakāni upāhanādīni pakkhipati, hatthato muttamatteyeva pārājika’’nti (kaṅkhā. aṭṭha. dutiyapārājikavaṇṇanā).
इमस्स अत्थसाधकस्स आणत्तिया च को विसेसोति? तङ्खणञ्ञेव गहणे नियुञ्जनं आणत्तिकपयोगो, कालन्तरेन गहणत्थं नियोगो अत्थसाधकोति अयं नेसं विसेसो। तेनेवाह ‘‘असुकं नाम भण्डं यदा सक्कोसी’’तिआदि। धुरनिक्खेपो पन उपनिक्खित्तभण्डवसेन वेदितब्बोति इदं निदस्सनमत्तं, आरामाभियुञ्जनादीसुपि तावकालिकभण्डदेय्यानं अदानेपि एसेव नयो। भण्डग्गहणप्पयोगतो आणत्तिया पुब्बत्ता आह ‘‘आणत्तिवसेन पुब्बपयोगो वेदितब्बो’’ति। पयोगेन सह वत्तमानो अवहारो सहपयोगोति आह ‘‘ठानाचावनवसेना’’ति, इदञ्च निदस्सनमत्तं खीलसङ्कमनादीसुपि असति ठानाचावने सहपयोगत्ता। वुत्तञ्हि मातिकाट्ठकथायं ‘‘ठानाचावनवसेन खीलादीनि सङ्कामेत्वा खेत्तादिग्गहणवसेन च सहपयोगो वेदितब्बो’’ति (कङ्खा॰ अट्ठ॰ दुतियपाराजिकवण्णना)।
Imassa atthasādhakassa āṇattiyā ca ko visesoti? Taṅkhaṇaññeva gahaṇe niyuñjanaṃ āṇattikapayogo, kālantarena gahaṇatthaṃ niyogo atthasādhakoti ayaṃ nesaṃ viseso. Tenevāha ‘‘asukaṃ nāma bhaṇḍaṃ yadā sakkosī’’tiādi. Dhuranikkhepo pana upanikkhittabhaṇḍavasena veditabboti idaṃ nidassanamattaṃ, ārāmābhiyuñjanādīsupi tāvakālikabhaṇḍadeyyānaṃ adānepi eseva nayo. Bhaṇḍaggahaṇappayogato āṇattiyā pubbattā āha ‘‘āṇattivasena pubbapayogo veditabbo’’ti. Payogena saha vattamāno avahāro sahapayogoti āha ‘‘ṭhānācāvanavasenā’’ti, idañca nidassanamattaṃ khīlasaṅkamanādīsupi asati ṭhānācāvane sahapayogattā. Vuttañhi mātikāṭṭhakathāyaṃ ‘‘ṭhānācāvanavasena khīlādīni saṅkāmetvā khettādiggahaṇavasena ca sahapayogo veditabbo’’ti (kaṅkhā. aṭṭha. dutiyapārājikavaṇṇanā).
तुलयित्वाति उपपरिक्खित्वा। सामीचीति वत्तं। सकसञ्ञाय अदेन्तस्स आपत्ति नत्थीति वदन्ति। सम्मद्दोति निविद्धतासङ्खोभो। भट्ठे जनकायेति अपगते जनसमूहे। अत्तनो सन्तकं कत्वा एतस्सेव भिक्खुनो देहीति इदं उभिन्नम्पि कुक्कुच्चविनोदनत्थं वुत्तं। अवहारकस्स हि ‘‘मया सहत्थेन न दिन्नं, भण्डदेय्यं एत’’न्ति कुक्कुच्चं उप्पज्जेय्य, इतरस्स च ‘‘मया पठमं धुरनिक्खेपं कत्वा पच्छा अदिन्नं गहित’’न्ति कुक्कुच्चं उप्पज्जेय्याति।
Tulayitvāti upaparikkhitvā. Sāmīcīti vattaṃ. Sakasaññāya adentassa āpatti natthīti vadanti. Sammaddoti nividdhatāsaṅkhobho. Bhaṭṭhe janakāyeti apagate janasamūhe. Attano santakaṃ katvā etasseva bhikkhuno dehīti idaṃ ubhinnampi kukkuccavinodanatthaṃ vuttaṃ. Avahārakassa hi ‘‘mayā sahatthena na dinnaṃ, bhaṇḍadeyyaṃ eta’’nti kukkuccaṃ uppajjeyya, itarassa ca ‘‘mayā paṭhamaṃ dhuranikkhepaṃ katvā pacchā adinnaṃ gahita’’nti kukkuccaṃ uppajjeyyāti.
समग्घन्ति अप्पग्घं। दारुअत्थं फरतीति दारूहि कत्तब्बकिच्चं साधेति। एकदिवसं दन्तकट्ठच्छेदनादिना या अयं अग्घहानि वुत्ता, सा सब्बा भण्डसामिना किणित्वा गहितमेव सन्धाय वुत्ता। सब्बं पनेतं अट्ठकथाचरियप्पमाणेन वेदितब्बं। पासाणञ्च सक्खरञ्च पासाणसक्खरं।
Samagghanti appagghaṃ. Dāruatthaṃ pharatīti dārūhi kattabbakiccaṃ sādheti. Ekadivasaṃ dantakaṭṭhacchedanādinā yā ayaṃ agghahāni vuttā, sā sabbā bhaṇḍasāminā kiṇitvā gahitameva sandhāya vuttā. Sabbaṃ panetaṃ aṭṭhakathācariyappamāṇena veditabbaṃ. Pāsāṇañca sakkharañca pāsāṇasakkharaṃ.
अक्खदस्साति एत्थ अक्ख-सद्देन किर विनिच्छयसाला वुच्चति, तत्थ निसीदित्वा वज्जावज्जं निरूपयन्तीति ‘‘अक्खदस्सा’’ति वुच्चन्ति धम्मविनिच्छनका। हननं नाम हत्थपादादीहि पोथनञ्चेव हत्थनासादिच्छेदनञ्च होतीति आह ‘‘हनेय्युन्ति पोथेय्युञ्चेव छिन्देय्युञ्चा’’ति।
Akkhadassāti ettha akkha-saddena kira vinicchayasālā vuccati, tattha nisīditvā vajjāvajjaṃ nirūpayantīti ‘‘akkhadassā’’ti vuccanti dhammavinicchanakā. Hananaṃ nāma hatthapādādīhi pothanañceva hatthanāsādicchedanañca hotīti āha ‘‘haneyyunti potheyyuñceva chindeyyuñcā’’ti.
पदभाजनीयञ्च ‘‘हत्थेन वा पादेन वा कसाय वा वेत्तेन वा अड्ढदण्डकेन वा छज्जाय वा हनेय्यु’’न्ति (पारा॰ ९२) वुत्तं। तत्थ अड्ढदण्डकेनाति द्विहत्थप्पमाणेन रस्समुग्गरेन, वेळुपेसिकाय वा। छेज्जाय वाति हत्थादीनं छेदनेन। छिन्दन्ति एताय हत्थपादादीनीति छेज्जा, सत्थं, तेन सत्थेनातिपि अत्थो। नीहरेय्युन्ति रट्ठतो नीहरेय्युं। ‘‘चोरोसि…पे॰… थेनोसी’’ति एत्थ परिभासेय्युन्ति पदं अज्झाहरित्वा अत्थो वेदितब्बोति आह ‘‘चोरोसि…पे॰… परिभासेय्यु’’न्ति। यं तं भण्डं दस्सितन्ति सम्बन्धो।
Padabhājanīyañca ‘‘hatthena vā pādena vā kasāya vā vettena vā aḍḍhadaṇḍakena vā chajjāya vā haneyyu’’nti (pārā. 92) vuttaṃ. Tattha aḍḍhadaṇḍakenāti dvihatthappamāṇena rassamuggarena, veḷupesikāya vā. Chejjāya vāti hatthādīnaṃ chedanena. Chindanti etāya hatthapādādīnīti chejjā, satthaṃ, tena satthenātipi attho. Nīhareyyunti raṭṭhato nīhareyyuṃ. ‘‘Corosi…pe… thenosī’’ti ettha paribhāseyyunti padaṃ ajjhāharitvā attho veditabboti āha ‘‘corosi…pe… paribhāseyyu’’nti. Yaṃ taṃ bhaṇḍaṃ dassitanti sambandho.
९३. यत्थ यत्थ ठितन्ति भूमियादीसु यत्थ यत्थ ठितं। यथा यथा आदानं गच्छतीति येन येन आकारेन गहणं उपगच्छति।
93.Yattha yattha ṭhitanti bhūmiyādīsu yattha yattha ṭhitaṃ. Yathā yathā ādānaṃ gacchatīti yena yena ākārena gahaṇaṃ upagacchati.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / पञ्चवीसतिअवहारकथावण्णना • Pañcavīsatiavahārakathāvaṇṇanā
