| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५१८] ८. पण्डरनागराजजातकवण्णना
[518] 8. Paṇḍaranāgarājajātakavaṇṇanā
विकिण्णवाचन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो मुसावादं कत्वा देवदत्तस्स पथविप्पवेसनं आरब्भ कथेसि। तदा हि सत्था भिक्खूहि तस्स अवण्णे कथिते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो मुसावादं कत्वा पथविं पविट्ठोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Vikiṇṇavācanti idaṃ satthā jetavane viharanto musāvādaṃ katvā devadattassa pathavippavesanaṃ ārabbha kathesi. Tadā hi satthā bhikkhūhi tassa avaṇṇe kathite ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto musāvādaṃ katvā pathaviṃ paviṭṭhoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते पञ्चसतवाणिजा नावाय समुद्दं पक्खन्दित्वा सत्तमे दिवसे अतीरदस्सनिया नावाय समुद्दपिट्ठे भिन्नाय ठपेत्वा एकं अवसेसा मच्छकच्छपभक्खा अहेसुं, एको पन वातवेगेन करम्पियपट्टनं नाम पापुणि। सो समुद्दतो उत्तरित्वा नग्गभोगो तस्मिं पट्टनेयेव भिक्खाय चरि। तमेनं मनुस्सा ‘‘अयं समणो अप्पिच्छो सन्तुट्ठो’’ति सम्भावेत्वा सक्कारं करिंसु। सो ‘‘लद्धो मे जीविकूपायो’’ति तेसु निवासनपारुपनं देन्तेसुपि न इच्छि। ते ‘‘नत्थि इतो उत्तरि अप्पिच्छो समणो’’ति भिय्यो भिय्यो पसीदित्वा तस्स अस्समपदं कत्वा तत्थ नं निवासापेसुं। सो ‘‘करम्पियअचेलो’’ति पञ्ञायि। तस्स तत्थ वसन्तस्स महालाभसक्कारो उदपादि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente pañcasatavāṇijā nāvāya samuddaṃ pakkhanditvā sattame divase atīradassaniyā nāvāya samuddapiṭṭhe bhinnāya ṭhapetvā ekaṃ avasesā macchakacchapabhakkhā ahesuṃ, eko pana vātavegena karampiyapaṭṭanaṃ nāma pāpuṇi. So samuddato uttaritvā naggabhogo tasmiṃ paṭṭaneyeva bhikkhāya cari. Tamenaṃ manussā ‘‘ayaṃ samaṇo appiccho santuṭṭho’’ti sambhāvetvā sakkāraṃ kariṃsu. So ‘‘laddho me jīvikūpāyo’’ti tesu nivāsanapārupanaṃ dentesupi na icchi. Te ‘‘natthi ito uttari appiccho samaṇo’’ti bhiyyo bhiyyo pasīditvā tassa assamapadaṃ katvā tattha naṃ nivāsāpesuṃ. So ‘‘karampiyaacelo’’ti paññāyi. Tassa tattha vasantassa mahālābhasakkāro udapādi.
एको नागराजापिस्स सुपण्णराजा च उपट्ठानं आगच्छन्ति। तेसु नागराजा नामेन पण्डरो नाम। अथेकदिवसं सुपण्णराजा तस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्नो एवमाह – ‘‘भन्ते, अम्हाकं ञातका नागे गण्हन्ता बहू विनस्सन्ति, एतेसं नागानं गहणनियामं मयं न जानाम, गुय्हकारणं किर तेसं अत्थि, सक्कुणेय्याथ नु खो तुम्हे एते पियायमाना विय तं कारणं पुच्छितु’’न्ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा सुपण्णराजे वन्दित्वा पक्कन्ते नागराजस्स आगतकाले वन्दित्वा निसिन्नं नागराजानं पुच्छि – ‘‘नागराज, सुपण्णा किर तुम्हे गण्हन्ता बहू विनस्सन्ति, तुम्हे गण्हन्ता कथं गण्हितुं न सक्कोन्ती’’ति। भन्ते, इदं अम्हाकं गुय्हं रहस्सं, मया इमं कथेन्तेन ञातिसङ्घस्स मरणं आहटं होतीति। किं पन त्वं, आवुसो, ‘‘अयं अञ्ञस्स कथेस्सती’’ति एवंसञ्ञी होसि, नाहं अञ्ञस्स कथेस्सामि, अत्तना पन जानितुकामताय पुच्छामि, त्वं मय्हं सद्दहित्वा निब्भयो हुत्वा कथेहीति। नागराजा ‘‘न कथेस्सामि, भन्ते’’ति वन्दित्वा पक्कामि। पुनदिवसेपि पुच्छि, तथापिस्स न कथेसि।
Eko nāgarājāpissa supaṇṇarājā ca upaṭṭhānaṃ āgacchanti. Tesu nāgarājā nāmena paṇḍaro nāma. Athekadivasaṃ supaṇṇarājā tassa santikaṃ gantvā vanditvā ekamantaṃ nisinno evamāha – ‘‘bhante, amhākaṃ ñātakā nāge gaṇhantā bahū vinassanti, etesaṃ nāgānaṃ gahaṇaniyāmaṃ mayaṃ na jānāma, guyhakāraṇaṃ kira tesaṃ atthi, sakkuṇeyyātha nu kho tumhe ete piyāyamānā viya taṃ kāraṇaṃ pucchitu’’nti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā supaṇṇarāje vanditvā pakkante nāgarājassa āgatakāle vanditvā nisinnaṃ nāgarājānaṃ pucchi – ‘‘nāgarāja, supaṇṇā kira tumhe gaṇhantā bahū vinassanti, tumhe gaṇhantā kathaṃ gaṇhituṃ na sakkontī’’ti. Bhante, idaṃ amhākaṃ guyhaṃ rahassaṃ, mayā imaṃ kathentena ñātisaṅghassa maraṇaṃ āhaṭaṃ hotīti. Kiṃ pana tvaṃ, āvuso, ‘‘ayaṃ aññassa kathessatī’’ti evaṃsaññī hosi, nāhaṃ aññassa kathessāmi, attanā pana jānitukāmatāya pucchāmi, tvaṃ mayhaṃ saddahitvā nibbhayo hutvā kathehīti. Nāgarājā ‘‘na kathessāmi, bhante’’ti vanditvā pakkāmi. Punadivasepi pucchi, tathāpissa na kathesi.
अथ नं ततियदिवसे आगन्त्वा निसिन्नं, ‘‘नागराज, अज्ज ततियो दिवसो, मम पुच्छन्तस्स किमत्थं न कथेसी’’ति आह। ‘‘तुम्हे अञ्ञस्स आचिक्खिस्सथा’’ति भयेन, भन्तेति। कस्सचि न कथेस्सामि, निब्भयो कथेहीति। ‘‘तेन हि, भन्ते, अञ्ञस्स मा कथयित्था’’ति पटिञ्ञं गहेत्वा, ‘‘भन्ते, मयं महन्ते महन्ते पासाणे गिलित्वा भारिया हुत्वा निपज्जित्वा सुपण्णानं आगमनकाले मुखं निब्बाहेत्वा दन्ते विवरित्वा सुपण्णे डंसितुं अच्छाम, ते आगन्त्वा अम्हाकं सीसं गण्हन्ति, तेसं अम्हे गरुभारे हुत्वा निपन्ने उद्धरितुं वायमन्तानञ्ञेव उदकं ओत्थरति। ते सीदन्ता अन्तोउदकेयेव मरन्ति, इमिना कारणेन बहू सुपण्णा विनस्सन्ति, तेसं अम्हे गण्हन्तानं किं सीसेन गहितेन, बाला नङ्गुट्ठे गहेत्वा अम्हे हेट्ठासीसके कत्वा गहितं गोचरं मुखेन छड्डापेत्वा लहुके कत्वा गन्तुं सक्कोन्ती’’ति सो अत्तनो रहस्सकारणं तस्स दुस्सीलस्स कथेसि।
Atha naṃ tatiyadivase āgantvā nisinnaṃ, ‘‘nāgarāja, ajja tatiyo divaso, mama pucchantassa kimatthaṃ na kathesī’’ti āha. ‘‘Tumhe aññassa ācikkhissathā’’ti bhayena, bhanteti. Kassaci na kathessāmi, nibbhayo kathehīti. ‘‘Tena hi, bhante, aññassa mā kathayitthā’’ti paṭiññaṃ gahetvā, ‘‘bhante, mayaṃ mahante mahante pāsāṇe gilitvā bhāriyā hutvā nipajjitvā supaṇṇānaṃ āgamanakāle mukhaṃ nibbāhetvā dante vivaritvā supaṇṇe ḍaṃsituṃ acchāma, te āgantvā amhākaṃ sīsaṃ gaṇhanti, tesaṃ amhe garubhāre hutvā nipanne uddharituṃ vāyamantānaññeva udakaṃ ottharati. Te sīdantā antoudakeyeva maranti, iminā kāraṇena bahū supaṇṇā vinassanti, tesaṃ amhe gaṇhantānaṃ kiṃ sīsena gahitena, bālā naṅguṭṭhe gahetvā amhe heṭṭhāsīsake katvā gahitaṃ gocaraṃ mukhena chaḍḍāpetvā lahuke katvā gantuṃ sakkontī’’ti so attano rahassakāraṇaṃ tassa dussīlassa kathesi.
अथ तस्मिं पक्कन्ते सुपण्णराजा आगन्त्वा करम्पियअचेलं वन्दित्वा ‘‘किं, भन्ते, पुच्छितं ते नागराजस्स गुय्हकारण’’न्ति आह। सो ‘‘आमावुसो’’ति वत्वा सब्बं तेन कथितनियामेनेव कथेसि। तं सुत्वा सुपण्णो ‘‘नागराजेन अयुत्तं कतं, ञातीनं नाम नस्सननियामो परस्स न कथेतब्बो, होतु, अज्जेव मया सुपण्णवातं कत्वा पठमं एतमेव गहेतुं वट्टती’’ति सुपण्णवातं कत्वा पण्डरनागराजानं नङ्गुट्ठे गहेत्वा हेट्ठासीसं कत्वा गहितगोचरं छड्डापेत्वा उप्पतित्वा आकासं पक्खन्दि। पण्डरो आकासे हेट्ठासीसकं ओलम्बन्तो ‘‘मयाव मम दुक्खं आभत’’न्ति परिदेवन्तो आह –
Atha tasmiṃ pakkante supaṇṇarājā āgantvā karampiyaacelaṃ vanditvā ‘‘kiṃ, bhante, pucchitaṃ te nāgarājassa guyhakāraṇa’’nti āha. So ‘‘āmāvuso’’ti vatvā sabbaṃ tena kathitaniyāmeneva kathesi. Taṃ sutvā supaṇṇo ‘‘nāgarājena ayuttaṃ kataṃ, ñātīnaṃ nāma nassananiyāmo parassa na kathetabbo, hotu, ajjeva mayā supaṇṇavātaṃ katvā paṭhamaṃ etameva gahetuṃ vaṭṭatī’’ti supaṇṇavātaṃ katvā paṇḍaranāgarājānaṃ naṅguṭṭhe gahetvā heṭṭhāsīsaṃ katvā gahitagocaraṃ chaḍḍāpetvā uppatitvā ākāsaṃ pakkhandi. Paṇḍaro ākāse heṭṭhāsīsakaṃ olambanto ‘‘mayāva mama dukkhaṃ ābhata’’nti paridevanto āha –
२५८.
258.
‘‘विकिण्णवाचं अनिगुय्हमन्तं, असञ्ञतं अपरिचक्खितारं।
‘‘Vikiṇṇavācaṃ aniguyhamantaṃ, asaññataṃ aparicakkhitāraṃ;
भयं तमन्वेति सयं अबोधं, नागं यथा पण्डरकं सुपण्णो॥
Bhayaṃ tamanveti sayaṃ abodhaṃ, nāgaṃ yathā paṇḍarakaṃ supaṇṇo.
२५९.
259.
‘‘यो गुय्हमन्तं परिरक्खणेय्यं, मोहा नरो संसति हासमानो।
‘‘Yo guyhamantaṃ parirakkhaṇeyyaṃ, mohā naro saṃsati hāsamāno;
तं भिन्नमन्तं भयमन्वेति खिप्पं, नागं यथा पण्डरकं सुपण्णो॥
Taṃ bhinnamantaṃ bhayamanveti khippaṃ, nāgaṃ yathā paṇḍarakaṃ supaṇṇo.
२६०.
260.
‘‘नानुमित्तो गरुं अत्थं, गुय्हं वेदितुमरहति।
‘‘Nānumitto garuṃ atthaṃ, guyhaṃ veditumarahati;
सुमित्तो च असम्बुद्धं, सम्बुद्धं वा अनत्थवा॥
Sumitto ca asambuddhaṃ, sambuddhaṃ vā anatthavā.
२६१.
261.
‘‘विस्सासमापज्जिमहं अचेलं, समणो अयं सम्मतो भावितत्तो।
‘‘Vissāsamāpajjimahaṃ acelaṃ, samaṇo ayaṃ sammato bhāvitatto;
तस्साहमक्खिं विवरिं गुय्हमत्थं, अतीतमत्थो कपणं रुदामि॥
Tassāhamakkhiṃ vivariṃ guyhamatthaṃ, atītamattho kapaṇaṃ rudāmi.
२६२.
262.
‘‘तस्साहं परमं ब्रह्मे गुय्हं, वाचं हिमं नासक्खिं संयमेतुं।
‘‘Tassāhaṃ paramaṃ brahme guyhaṃ, vācaṃ himaṃ nāsakkhiṃ saṃyametuṃ;
तप्पक्खतो हि भयमागतं ममं, अतीतमत्थो कपणं रुदामि॥
Tappakkhato hi bhayamāgataṃ mamaṃ, atītamattho kapaṇaṃ rudāmi.
२६३.
263.
‘‘यो वे नरो सुहदं मञ्ञमानो, गुय्हमत्थं संसति दुक्कुलीने।
‘‘Yo ve naro suhadaṃ maññamāno, guyhamatthaṃ saṃsati dukkulīne;
दोसा भया अथवा रागरत्ता, पल्लत्थितो बालो असंसयं सो॥
Dosā bhayā athavā rāgarattā, pallatthito bālo asaṃsayaṃ so.
२६४.
264.
‘‘तिरोक्खवाचो असतं पविट्ठो, यो सङ्गतीसु मुदीरेति वाक्यं।
‘‘Tirokkhavāco asataṃ paviṭṭho, yo saṅgatīsu mudīreti vākyaṃ;
आसीविसो दुम्मुखोत्याहु तं नरं, आरा आरा संयमे तादिसम्हा॥
Āsīviso dummukhotyāhu taṃ naraṃ, ārā ārā saṃyame tādisamhā.
२६५.
265.
‘‘अन्नं पानं कासिकचन्दनञ्च, मनापित्थियो मालमुच्छादनञ्च।
‘‘Annaṃ pānaṃ kāsikacandanañca, manāpitthiyo mālamucchādanañca;
ओहाय गच्छामसे सब्बकामे, सुपण्ण पाणूपगताव त्यम्हा’’ति॥
Ohāya gacchāmase sabbakāme, supaṇṇa pāṇūpagatāva tyamhā’’ti.
तत्थ विकिण्णवाचन्ति पत्थटवचनं। अनिगुय्हमन्तन्ति अप्पटिच्छन्नमन्तं। असञ्ञतन्ति कायद्वारादीनि रक्खितुं असक्कोन्तं। अपरिचक्खितारन्ति ‘‘अयं मया कथितमन्तं रक्खितुं सक्खिस्सति, न सक्खिस्सती’’ति पुग्गलं ओलोकेतुं उपपरिक्खितुं असक्कोन्तं। भयं तमन्वेतीति तं इमेहि चतूहि अङ्गेहि समन्नागतं अबोधं दुप्पञ्ञं पुग्गलं सयंकतमेव भयं अन्वेति, यथा मं पण्डरकनागं सुपण्णो अन्वागतोति। संसति हासमानोति रक्खितुं असमत्थस्स पापपुरिसस्स हासमानो कथेति। नानुमित्तोति अनुवत्तनमत्तेन यो मित्तो, न हदयेन, सो गुय्हं अत्थं जानितुं नारहतीति परिदेवति। असम्बुद्धन्ति असम्बुद्धन्तो अजानन्तो, अप्पञ्ञोति अत्थो। सम्बुद्धन्ति सम्बुद्धन्तो जानन्तो, सप्पञ्ञोति अत्थो। इदं वुत्तं होति – ‘‘योपि सुहदयो मित्तो वा अमित्तो वा अप्पञ्ञो सप्पञ्ञोपि वा यो अनत्थवा अनत्थचरो, सोपि गुय्हं वेदितुं नारहते’’ति।
Tattha vikiṇṇavācanti patthaṭavacanaṃ. Aniguyhamantanti appaṭicchannamantaṃ. Asaññatanti kāyadvārādīni rakkhituṃ asakkontaṃ. Aparicakkhitāranti ‘‘ayaṃ mayā kathitamantaṃ rakkhituṃ sakkhissati, na sakkhissatī’’ti puggalaṃ oloketuṃ upaparikkhituṃ asakkontaṃ. Bhayaṃ tamanvetīti taṃ imehi catūhi aṅgehi samannāgataṃ abodhaṃ duppaññaṃ puggalaṃ sayaṃkatameva bhayaṃ anveti, yathā maṃ paṇḍarakanāgaṃ supaṇṇo anvāgatoti. Saṃsati hāsamānoti rakkhituṃ asamatthassa pāpapurisassa hāsamāno katheti. Nānumittoti anuvattanamattena yo mitto, na hadayena, so guyhaṃ atthaṃ jānituṃ nārahatīti paridevati. Asambuddhanti asambuddhanto ajānanto, appaññoti attho. Sambuddhanti sambuddhanto jānanto, sappaññoti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yopi suhadayo mitto vā amitto vā appañño sappaññopi vā yo anatthavā anatthacaro, sopi guyhaṃ vedituṃ nārahate’’ti.
समणो अयन्ति अयं समणोति च लोकसम्मतोति च भावितत्तोति च मञ्ञमानो अहं एतस्मिं विस्सासमापज्जिं। अक्खिन्ति कथेसिं। अतीतमत्थोति अतीतत्थो, अतिक्कन्तत्थो हुत्वा इदानि कपणं रुदामीति परिदेवति। तस्साति तस्स अचेलकस्स। ब्रह्मेति सुपण्णं आलपति। संयमेतुन्ति इमं गुय्हवाचं रहस्सकारणं रक्खितुं नासक्खिं। तप्पक्खतो हीति इदानि इदं भयं मम तस्स अचेलकस्स पक्खतो कोट्ठासतो सन्तिका आगतं, इति अतीतत्थो कपणं रुदामीति। सुहदन्ति ‘‘सुहदो मम अय’’न्ति मञ्ञमानो। दुक्कुलीनेति अकुलजे नीचे। दोसाति एतेहि दोसादीहि कारणेहि यो एवरूपं गुय्हं संसति, सो बालो असंसयं पल्लत्थितो परिवत्तेत्वा पापितो, हतोयेव नामाति अत्थो।
Samaṇo ayanti ayaṃ samaṇoti ca lokasammatoti ca bhāvitattoti ca maññamāno ahaṃ etasmiṃ vissāsamāpajjiṃ. Akkhinti kathesiṃ. Atītamatthoti atītattho, atikkantattho hutvā idāni kapaṇaṃ rudāmīti paridevati. Tassāti tassa acelakassa. Brahmeti supaṇṇaṃ ālapati. Saṃyametunti imaṃ guyhavācaṃ rahassakāraṇaṃ rakkhituṃ nāsakkhiṃ. Tappakkhato hīti idāni idaṃ bhayaṃ mama tassa acelakassa pakkhato koṭṭhāsato santikā āgataṃ, iti atītattho kapaṇaṃ rudāmīti. Suhadanti ‘‘suhado mama aya’’nti maññamāno. Dukkulīneti akulaje nīce. Dosāti etehi dosādīhi kāraṇehi yo evarūpaṃ guyhaṃ saṃsati, so bālo asaṃsayaṃ pallatthito parivattetvā pāpito, hatoyeva nāmāti attho.
तिरोक्खवाचोति अत्तनो यं वाचं कथेतुकामो, तस्सा तिरोक्खकतत्ता पटिच्छन्नवाचो। असतं पविट्ठोति असप्पुरिसानं अन्तरं पविट्ठो असप्पुरिसेसु परियापन्नो। सङ्गतीसु मुदीरेतीति यो एवरूपो परेसं रहस्सं सुत्वाव परिसमज्झेसु ‘‘असुकेन असुकं नाम कतं वा वुत्तं वा’’ति वाक्यं उदीरेति, तं नरं ‘‘आसीविसो दुम्मुखो पूतिमुखो’’ति आहु, तादिसम्हा पुरिसा आरा आरा संयमे, दूरतो दूरतोव विरमेय्य, परिवज्जेय्य नन्ति अत्थो। मालमुच्छादनञ्चाति मालञ्च दिब्बं चतुज्जातियगन्धञ्च उच्छादनञ्च। ओहायाति एते दिब्बअन्नादयो सब्बकामे अज्ज मयं ओहाय छड्डेत्वा गमिस्साम। सुपण्ण, पाणूपगताव त्यम्हाति, भो सुपण्ण, पाणेहि उपगताव ते अम्हा, सरणं नो होहीति।
Tirokkhavācoti attano yaṃ vācaṃ kathetukāmo, tassā tirokkhakatattā paṭicchannavāco. Asataṃ paviṭṭhoti asappurisānaṃ antaraṃ paviṭṭho asappurisesu pariyāpanno. Saṅgatīsu mudīretīti yo evarūpo paresaṃ rahassaṃ sutvāva parisamajjhesu ‘‘asukena asukaṃ nāma kataṃ vā vuttaṃ vā’’ti vākyaṃ udīreti, taṃ naraṃ ‘‘āsīviso dummukho pūtimukho’’ti āhu, tādisamhā purisā ārā ārā saṃyame, dūrato dūratova virameyya, parivajjeyya nanti attho. Mālamucchādanañcāti mālañca dibbaṃ catujjātiyagandhañca ucchādanañca. Ohāyāti ete dibbaannādayo sabbakāme ajja mayaṃ ohāya chaḍḍetvā gamissāma. Supaṇṇa, pāṇūpagatāva tyamhāti, bho supaṇṇa, pāṇehi upagatāva te amhā, saraṇaṃ no hohīti.
एवं पण्डरको आकासे हेट्ठासीसको ओलम्बन्तो अट्ठहि गाथाहि परिदेवि। सुपण्णो तस्स परिदेवनसद्दं सुत्वा, ‘‘नागराज अत्तनो रहस्सं अचेलकस्स कथेत्वा इदानि किमत्थं परिदेवसी’’ति तं गरहित्वा गाथमाह –
Evaṃ paṇḍarako ākāse heṭṭhāsīsako olambanto aṭṭhahi gāthāhi paridevi. Supaṇṇo tassa paridevanasaddaṃ sutvā, ‘‘nāgarāja attano rahassaṃ acelakassa kathetvā idāni kimatthaṃ paridevasī’’ti taṃ garahitvā gāthamāha –
२६६.
266.
‘‘को नीध तिण्णं गरहं उपेति, अस्मिंध लोके पाणभू नागराज।
‘‘Ko nīdha tiṇṇaṃ garahaṃ upeti, asmiṃdha loke pāṇabhū nāgarāja;
समणो सुपण्णो अथवा त्वमेव, किंकारणा पण्डरकग्गहीतो’’ति॥
Samaṇo supaṇṇo athavā tvameva, kiṃkāraṇā paṇḍarakaggahīto’’ti.
तत्थ को नीधाति इध अम्हेसु तीसु जनेसु को नु। अस्मिंधाति एत्थ इधाति निपातमत्तं, अस्मिं लोकेति अत्थो। पाणभूति पाणभूतो। अथवा त्वमेवाति उदाहु त्वंयेव। तत्थ समणं ताव मा गरह, सो हि उपायेन तं रहस्सं पुच्छि। सुपण्णम्पि मा गरह, अहञ्हि तव पच्चत्थिकोव। पण्डरकग्गहीतोति, सम्म पण्डरक, ‘‘अहं किंकारणा सुपण्णेन गहितो’’ति चिन्तेत्वा च पन अत्तानमेव गरह, तया हि रहस्सं कथेन्तेन अत्तनाव अत्तनो अनत्थो कतोति अयमेत्थ अधिप्पायो।
Tattha ko nīdhāti idha amhesu tīsu janesu ko nu. Asmiṃdhāti ettha idhāti nipātamattaṃ, asmiṃ loketi attho. Pāṇabhūti pāṇabhūto. Athavā tvamevāti udāhu tvaṃyeva. Tattha samaṇaṃ tāva mā garaha, so hi upāyena taṃ rahassaṃ pucchi. Supaṇṇampi mā garaha, ahañhi tava paccatthikova. Paṇḍarakaggahītoti, samma paṇḍaraka, ‘‘ahaṃ kiṃkāraṇā supaṇṇena gahito’’ti cintetvā ca pana attānameva garaha, tayā hi rahassaṃ kathentena attanāva attano anattho katoti ayamettha adhippāyo.
तं सुत्वा पण्डरको इतरं गाथमाह –
Taṃ sutvā paṇḍarako itaraṃ gāthamāha –
२६७.
267.
‘‘समणोति मे सम्मतत्तो अहोसि, पियो च मे मनसा भावितत्तो।
‘‘Samaṇoti me sammatatto ahosi, piyo ca me manasā bhāvitatto;
तस्साहमक्खिं विवरिं गुय्हमत्थं, अतीतमत्थो कपणं रुदामी’’ति॥
Tassāhamakkhiṃ vivariṃ guyhamatthaṃ, atītamattho kapaṇaṃ rudāmī’’ti.
तत्थ सम्मतत्तोति सो समणो मय्हं ‘‘सप्पुरिसो अय’’न्ति सम्मतभावो अहोसि। भावितत्तोति सम्भावितभावो च मे अहोसीति।
Tattha sammatattoti so samaṇo mayhaṃ ‘‘sappuriso aya’’nti sammatabhāvo ahosi. Bhāvitattoti sambhāvitabhāvo ca me ahosīti.
ततो सुपण्णो चतस्सो गाथा अभासि –
Tato supaṇṇo catasso gāthā abhāsi –
२६८.
268.
‘‘न चत्थि सत्तो अमरो पथब्या, पञ्ञाविधा नत्थि न निन्दितब्बा।
‘‘Na catthi satto amaro pathabyā, paññāvidhā natthi na ninditabbā;
सच्चेन धम्मेन धितिया दमेन, अलब्भमब्याहरती नरो इध॥
Saccena dhammena dhitiyā damena, alabbhamabyāharatī naro idha.
२६९.
269.
‘‘माता पिता परमा बन्धवानं, नास्स ततियो अनुकम्पकत्थि।
‘‘Mātā pitā paramā bandhavānaṃ, nāssa tatiyo anukampakatthi;
तेसम्पि गुय्हं परमं न संसे, मन्तस्स भेदं परिसङ्कमानो॥
Tesampi guyhaṃ paramaṃ na saṃse, mantassa bhedaṃ parisaṅkamāno.
२७०.
270.
‘‘माता पिता भगिनी भातरो च, सहाया वा यस्स होन्ति सपक्खा।
‘‘Mātā pitā bhaginī bhātaro ca, sahāyā vā yassa honti sapakkhā;
तेसम्पि गुय्हं परमं न संसे, मन्तस्स भेदं परिसङ्कमानो॥
Tesampi guyhaṃ paramaṃ na saṃse, mantassa bhedaṃ parisaṅkamāno.
२७१.
271.
‘‘भरिया चे पुरिसं वज्जा, कोमारी पियभाणिनी।
‘‘Bhariyā ce purisaṃ vajjā, komārī piyabhāṇinī;
पुत्तरूपयसूपेता, ञातिसङ्घपुरक्खता।
Puttarūpayasūpetā, ñātisaṅghapurakkhatā;
तस्सापि गुय्हं परमं न संसे, मन्तस्स भेदं परिसङ्कमानो’’ति॥
Tassāpi guyhaṃ paramaṃ na saṃse, mantassa bhedaṃ parisaṅkamāno’’ti.
तत्थ अमरोति अमरणसभावो सत्तो नाम नत्थि। पञ्ञाविधा नत्थीति न-कारो पदसन्धिकरो, पञ्ञाविधा अत्थीति अत्थो। इदं वुत्तं होति – नागराज , लोके अमरोपि नत्थि, पञ्ञाविधापि अत्थि, सा अञ्ञेसं पञ्ञाकोट्ठाससङ्खाता पञ्ञाविधा अत्तनो जीवितहेतु न निन्दितब्बाति। अथ वा पञ्ञाविधाति पञ्ञासदिसा न निन्दितब्बा नाम अञ्ञा धम्मजाति नत्थि, तं कस्मा निन्दसीति। येसं पन ‘‘पञ्ञाविधानम्पि न निन्दितब्ब’’न्तिपि पाठो, तेसं उजुकमेव। सच्चेनातिआदीसु वचीसच्चेन च सुचरितधम्मेन च पञ्ञासङ्खाताय धितिया च इन्द्रियदमेन च अलब्भं दुल्लभं अट्ठसमापत्तिमग्गफलनिब्बानसङ्खातम्पि विसेसं अब्याहरति आवहति तं निप्फादेति नरो इध, तस्मा नारहसि अचेलं निन्दितुं, अत्तानमेव गरह। अचेलेन हि अत्तनो पञ्ञवन्तताय उपायकुसलताय च वञ्चेत्वा त्वं रहस्सं गुय्हं मन्तं पुच्छितोति अत्थो।
Tattha amaroti amaraṇasabhāvo satto nāma natthi. Paññāvidhā natthīti na-kāro padasandhikaro, paññāvidhā atthīti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – nāgarāja , loke amaropi natthi, paññāvidhāpi atthi, sā aññesaṃ paññākoṭṭhāsasaṅkhātā paññāvidhā attano jīvitahetu na ninditabbāti. Atha vā paññāvidhāti paññāsadisā na ninditabbā nāma aññā dhammajāti natthi, taṃ kasmā nindasīti. Yesaṃ pana ‘‘paññāvidhānampi na ninditabba’’ntipi pāṭho, tesaṃ ujukameva. Saccenātiādīsu vacīsaccena ca sucaritadhammena ca paññāsaṅkhātāya dhitiyā ca indriyadamena ca alabbhaṃ dullabhaṃ aṭṭhasamāpattimaggaphalanibbānasaṅkhātampi visesaṃ abyāharati āvahati taṃ nipphādeti naro idha, tasmā nārahasi acelaṃ nindituṃ, attānameva garaha. Acelena hi attano paññavantatāya upāyakusalatāya ca vañcetvā tvaṃ rahassaṃ guyhaṃ mantaṃ pucchitoti attho.
परमाति एते उभो बन्धवानं उत्तमबन्धवा नाम। नास्स ततियोति अस्स पुग्गलस्स मातापितूहि अञ्ञो ततियो सत्तो अनुकम्पको नाम नत्थि, मन्तस्स भेदं परिसङ्कमानो पण्डितो तेसं मातापितूनम्पि परमं गुय्हं न संसेय्य, त्वं पन मातापितूनम्पि अकथेतब्बं अचेलकस्स कथेसीति अत्थो। सहाया वाति सुहदयमित्ता वा। सपक्खाति पेत्तेय्यमातुलपितुच्छादयो समानपक्खा ञातयो। तेसम्पीति एतेसम्पि ञातिमित्तानं न कथेय्य, त्वं पन अचेलकस्स कथेसि, अत्तनोव कुज्झस्सूति दीपेति। भरिया चेति कोमारी पियभाणिनी पुत्तेहि च रूपेन च यसेन च उपेता एवरूपा भरियापि चे ‘‘आचिक्खाहि मे तव गुय्ह’’न्ति वदेय्य, तस्सापि न संसेय्य।
Paramāti ete ubho bandhavānaṃ uttamabandhavā nāma. Nāssa tatiyoti assa puggalassa mātāpitūhi añño tatiyo satto anukampako nāma natthi, mantassa bhedaṃ parisaṅkamāno paṇḍito tesaṃ mātāpitūnampi paramaṃ guyhaṃ na saṃseyya, tvaṃ pana mātāpitūnampi akathetabbaṃ acelakassa kathesīti attho. Sahāyā vāti suhadayamittā vā. Sapakkhāti petteyyamātulapitucchādayo samānapakkhā ñātayo. Tesampīti etesampi ñātimittānaṃ na katheyya, tvaṃ pana acelakassa kathesi, attanova kujjhassūti dīpeti. Bhariyā ceti komārī piyabhāṇinī puttehi ca rūpena ca yasena ca upetā evarūpā bhariyāpi ce ‘‘ācikkhāhi me tava guyha’’nti vadeyya, tassāpi na saṃseyya.
ततो परा –
Tato parā –
२७२.
272.
‘‘न गुय्हमत्थं विवरेय्य, रक्खेय्य नं यथा निधिं।
‘‘Na guyhamatthaṃ vivareyya, rakkheyya naṃ yathā nidhiṃ;
न हि पातुकतो साधु, गुय्हो अत्थो पजानता॥
Na hi pātukato sādhu, guyho attho pajānatā.
२७३.
273.
‘‘थिया गुय्हं न संसेय्य, अमित्तस्स च पण्डितो।
‘‘Thiyā guyhaṃ na saṃseyya, amittassa ca paṇḍito;
यो चामिसेन संहीरो, हदयत्थेनो च यो नरो॥
Yo cāmisena saṃhīro, hadayattheno ca yo naro.
२७४.
274.
‘‘गुय्हमत्थं असम्बुद्धं, सम्बोधयति यो नरो।
‘‘Guyhamatthaṃ asambuddhaṃ, sambodhayati yo naro;
मन्तभेदभया तस्स, दासभूतो तितिक्खति॥
Mantabhedabhayā tassa, dāsabhūto titikkhati.
२७५.
275.
‘‘यावन्तो पुरिसस्सत्थं, गुय्हं जानन्ति मन्तिनं।
‘‘Yāvanto purisassatthaṃ, guyhaṃ jānanti mantinaṃ;
तावन्तो तस्स उब्बेगा, तस्मा गुय्हं न विस्सजे।
Tāvanto tassa ubbegā, tasmā guyhaṃ na vissaje;
२७६.
276.
‘‘विविच्च भासेय्य दिवा रहस्सं, रत्तिं गिरं नातिवेलं पमुञ्चे।
‘‘Vivicca bhāseyya divā rahassaṃ, rattiṃ giraṃ nātivelaṃ pamuñce;
उपस्सुतिका हि सुणन्ति मन्तं, तस्मा मन्तो खिप्पमुपेति भेद’’न्ति॥ –
Upassutikā hi suṇanti mantaṃ, tasmā manto khippamupeti bheda’’nti. –
पञ्च गाथा उमङ्गजातके पञ्चपण्डितपञ्हे आवि भविस्सन्ति।
Pañca gāthā umaṅgajātake pañcapaṇḍitapañhe āvi bhavissanti.
ततो परासु –
Tato parāsu –
२७७.
277.
‘‘यथापि अस्स नगरं महन्तं, अद्वारकं आयसं भद्दसालं।
‘‘Yathāpi assa nagaraṃ mahantaṃ, advārakaṃ āyasaṃ bhaddasālaṃ;
समन्तखातापरिखाउपेतं , एवम्पि मे ते इध गुय्हमन्ता॥
Samantakhātāparikhāupetaṃ , evampi me te idha guyhamantā.
२७८.
278.
‘‘ये गुय्हमन्ता अविकिण्णवाचा, दळ्हा सदत्थेसु नरा दुजिव्ह।
‘‘Ye guyhamantā avikiṇṇavācā, daḷhā sadatthesu narā dujivha;
आरा अमित्ता ब्यवजन्ति तेहि, आसीविसा वा रिव सत्तुसङ्घा’’ति॥ –
Ārā amittā byavajanti tehi, āsīvisā vā riva sattusaṅghā’’ti. –
द्वीसु गाथासु भद्दसालन्ति आपणादीहि सालाहि सम्पन्नं। समन्तखातापरिखाउपेतन्ति समन्तखाताहि तीहि परिखाहि उपगतं। एवम्पि मेति एवम्पि मय्हं ते पुरिसा खायन्ति। कतरे? ये इध गुय्हमन्ता। इदं वुत्तं होति – यथा अद्वारकस्स अयोमयनगरस्स मनुस्सानं उपभोगपरिभोगो अन्तोव होति, न अब्भन्तरिमा बहि निक्खमन्ति, न बाहिरा अन्तो पविसन्ति, अपरापरं सञ्चारो छिज्जति, गुय्हमन्ता पुरिसा एवरूपा होन्ति, अत्तनो गुय्हं अत्तनो अन्तोयेव जीरापेन्ति, न अञ्ञस्स कथेन्तीति। दळ्हा सदत्थेसूति अत्तनो अत्थेसु थिरा। दुजिव्हाति पण्डरकनागं आलपति। ब्यवजन्तीति पटिक्कमन्ति। आसीविसा वा रिव सत्तुसङ्घाति एत्थ वाति निपातमत्तं, आसीविसा सत्तुसङ्घा रिवाति अत्थो। यथा आसीविसतो सत्तुसङ्घा जीवितुकामा मनुस्सा आरा पटिक्कमन्ति, एवं तेहि गुय्हमन्तेहि नरेहि आरा अमित्ता पटिक्कमन्ति, उपगन्तुं ओकासं न लभन्तीति वुत्तं होति।
Dvīsu gāthāsu bhaddasālanti āpaṇādīhi sālāhi sampannaṃ. Samantakhātāparikhāupetanti samantakhātāhi tīhi parikhāhi upagataṃ. Evampi meti evampi mayhaṃ te purisā khāyanti. Katare? Ye idha guyhamantā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā advārakassa ayomayanagarassa manussānaṃ upabhogaparibhogo antova hoti, na abbhantarimā bahi nikkhamanti, na bāhirā anto pavisanti, aparāparaṃ sañcāro chijjati, guyhamantā purisā evarūpā honti, attano guyhaṃ attano antoyeva jīrāpenti, na aññassa kathentīti. Daḷhā sadatthesūti attano atthesu thirā. Dujivhāti paṇḍarakanāgaṃ ālapati. Byavajantīti paṭikkamanti. Āsīvisā vā riva sattusaṅghāti ettha vāti nipātamattaṃ, āsīvisā sattusaṅghā rivāti attho. Yathā āsīvisato sattusaṅghā jīvitukāmā manussā ārā paṭikkamanti, evaṃ tehi guyhamantehi narehi ārā amittā paṭikkamanti, upagantuṃ okāsaṃ na labhantīti vuttaṃ hoti.
एवं सुपण्णेन धम्मे कथिते पण्डरको आह –
Evaṃ supaṇṇena dhamme kathite paṇḍarako āha –
२७९.
279.
‘‘हित्वा घरं पब्बजितो अचेलो, नग्गो मुण्डो चरति घासहेतु।
‘‘Hitvā gharaṃ pabbajito acelo, naggo muṇḍo carati ghāsahetu;
तम्हि नु खो विवरिं गुय्हमत्थं, अत्था च धम्मा च अपग्गताम्हा॥
Tamhi nu kho vivariṃ guyhamatthaṃ, atthā ca dhammā ca apaggatāmhā.
२८०.
280.
‘‘कथंकरो होति सुपण्णराज, किंसीलो केन वतेन वत्तं।
‘‘Kathaṃkaro hoti supaṇṇarāja, kiṃsīlo kena vatena vattaṃ;
समणो चरं हित्वा ममायितानि, कथंकरो सग्गमुपेति ठान’’न्ति॥
Samaṇo caraṃ hitvā mamāyitāni, kathaṃkaro saggamupeti ṭhāna’’nti.
तत्थ घासहेतूति निस्सिरिको कुच्छिपूरणत्थाय खादनीयभोजनीये परियेसन्तो चरति। अपग्गताम्हाति अपगता परिहीनाम्हा। कथंकरोति इदं नागराजा तस्स नग्गस्स समणभावं ञत्वा समणपटिपत्तिं पुच्छन्तो आह। तत्थ किंसीलोति कतरेन आचारेन समन्नागतो। केन वतेनाति कतरेन वतसमादानेन वत्तन्तो। समणो चरन्ति पब्बज्जाय चरन्तो तण्हाममायितानि हित्वा कथं समितपापसमणो नाम होति। सग्गन्ति कथं करोन्तो च सुट्ठु अग्गं देवनगरं सो समणो उपेतीति।
Tattha ghāsahetūti nissiriko kucchipūraṇatthāya khādanīyabhojanīye pariyesanto carati. Apaggatāmhāti apagatā parihīnāmhā. Kathaṃkaroti idaṃ nāgarājā tassa naggassa samaṇabhāvaṃ ñatvā samaṇapaṭipattiṃ pucchanto āha. Tattha kiṃsīloti katarena ācārena samannāgato. Kena vatenāti katarena vatasamādānena vattanto. Samaṇo caranti pabbajjāya caranto taṇhāmamāyitāni hitvā kathaṃ samitapāpasamaṇo nāma hoti. Sagganti kathaṃ karonto ca suṭṭhu aggaṃ devanagaraṃ so samaṇo upetīti.
सुपण्णो आह –
Supaṇṇo āha –
२८१.
281.
‘‘हिरिया तितिक्खाय दमेनुपेतो, अक्कोधनो पेसुणियं पहाय।
‘‘Hiriyā titikkhāya damenupeto, akkodhano pesuṇiyaṃ pahāya;
समणो चरं हित्वा ममायितानि, एवंकरो सग्गमुपेति ठान’’न्ति॥
Samaṇo caraṃ hitvā mamāyitāni, evaṃkaro saggamupeti ṭhāna’’nti.
तत्थ हिरियाति, सम्म नागराज, अज्झत्तबहिद्धासमुट्ठानेहि हिरोत्तप्पेहि तितिक्खासङ्खाताय अधिवासनखन्तिया इन्द्रियदमेन च उपेतो अकुज्झनसीलो पिसुणवाचं पहाय तण्हाममायितानि च हित्वा पब्बज्जाय चरन्तो समणो नाम होति, एवंकरोयेव च एतानि हिरीआदीनि कुसलानि करोन्तो सग्गमुपेति ठानन्ति।
Tattha hiriyāti, samma nāgarāja, ajjhattabahiddhāsamuṭṭhānehi hirottappehi titikkhāsaṅkhātāya adhivāsanakhantiyā indriyadamena ca upeto akujjhanasīlo pisuṇavācaṃ pahāya taṇhāmamāyitāni ca hitvā pabbajjāya caranto samaṇo nāma hoti, evaṃkaroyeva ca etāni hirīādīni kusalāni karonto saggamupeti ṭhānanti.
इदं सुपण्णराजस्स धम्मकथं सुत्वा पण्डरको जीवितं याचन्तो गाथमाह –
Idaṃ supaṇṇarājassa dhammakathaṃ sutvā paṇḍarako jīvitaṃ yācanto gāthamāha –
२८२.
282.
‘‘माताव पुत्तं तरुणं तनुज्जं, सम्फस्सता सब्बगत्तं फरेति।
‘‘Mātāva puttaṃ taruṇaṃ tanujjaṃ, samphassatā sabbagattaṃ phareti;
एवम्पि मे त्वं पातुरहु दिजिन्द, माताव पुत्तं अनुकम्पमानो’’ति॥
Evampi me tvaṃ pāturahu dijinda, mātāva puttaṃ anukampamāno’’ti.
तस्सत्थो – यथा माता तनुजं अत्तनो सरीरजातं तरुणं पुत्तं सम्फस्सतं दिस्वा तं उरे निपज्जापेत्वा थञ्ञं पायेन्ती पुत्तसम्फस्सेन सब्बं अत्तनो गत्तं फरेति, नपि माता पुत्ततो भायति नपि पुत्तो मातितो, एवम्पि मे त्वं पातुरहु पातुभूतो दिजिन्द दिजराज, तस्मा माताव पुत्तं मुदुकेन हदयेन अनुकम्पमानो मं पस्स, जीवितं मे देहीति।
Tassattho – yathā mātā tanujaṃ attano sarīrajātaṃ taruṇaṃ puttaṃ samphassataṃ disvā taṃ ure nipajjāpetvā thaññaṃ pāyentī puttasamphassena sabbaṃ attano gattaṃ phareti, napi mātā puttato bhāyati napi putto mātito, evampi me tvaṃ pāturahu pātubhūto dijinda dijarāja, tasmā mātāva puttaṃ mudukena hadayena anukampamāno maṃ passa, jīvitaṃ me dehīti.
अथस्स सुपण्णो जीवितं देन्तो इतरं गाथमाह –
Athassa supaṇṇo jīvitaṃ dento itaraṃ gāthamāha –
२८३.
283.
‘‘हन्दज्ज त्वं मुञ्च वधा दुजिव्ह, तयो हि पुत्ता न हि अञ्ञो अत्थि।
‘‘Handajja tvaṃ muñca vadhā dujivha, tayo hi puttā na hi añño atthi;
अन्तेवासी दिन्नको अत्रजो च, रज्जस्सु पुत्तञ्ञतरो मे अहोसी’’ति॥
Antevāsī dinnako atrajo ca, rajjassu puttaññataro me ahosī’’ti.
तत्थ मुञ्चाति मुच्च, अयमेव वा पाठो। दुजिव्हाति तं आलपति। अञ्ञोति अञ्ञो चतुत्थो पुत्तो नाम नत्थि। अन्तेवासीति सिप्पं वा उग्गण्हमानो पञ्हं वा सुणन्तो सन्तिके निवुत्थो। दिन्नकोति ‘‘अयं ते पुत्तो होतू’’ति परेहि दिन्नो। रज्जस्सूति अभिरमस्सु। अञ्ञतरोति तीसु पुत्तेसु अञ्ञतरो अन्तेवासी पुत्तो मे त्वं जातोति दीपेति।
Tattha muñcāti mucca, ayameva vā pāṭho. Dujivhāti taṃ ālapati. Aññoti añño catuttho putto nāma natthi. Antevāsīti sippaṃ vā uggaṇhamāno pañhaṃ vā suṇanto santike nivuttho. Dinnakoti ‘‘ayaṃ te putto hotū’’ti parehi dinno. Rajjassūti abhiramassu. Aññataroti tīsu puttesu aññataro antevāsī putto me tvaṃ jātoti dīpeti.
एवञ्च पन वत्वा आकासा ओतरित्वा तं भूमियं पतिट्ठापेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था द्वे गाथा अभासि –
Evañca pana vatvā ākāsā otaritvā taṃ bhūmiyaṃ patiṭṭhāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā dve gāthā abhāsi –
२८४.
284.
‘‘इच्चेव वाक्यं विसज्जी सुपण्णो, भुम्यं पतिट्ठाय दिजो दुजिव्हं।
‘‘Icceva vākyaṃ visajjī supaṇṇo, bhumyaṃ patiṭṭhāya dijo dujivhaṃ;
मुत्तज्ज त्वं सब्बभयातिवत्तो, थलूदके होहि मयाभिगुत्तो॥
Muttajja tvaṃ sabbabhayātivatto, thalūdake hohi mayābhigutto.
२८५.
285.
‘‘आतङ्किनं यथा कुसलो भिसक्को, पिपासितानं रहदोव सीतो।
‘‘Ātaṅkinaṃ yathā kusalo bhisakko, pipāsitānaṃ rahadova sīto;
वेस्मं यथा हिमसीतट्टितानं, एवम्पि ते सरणमहं भवामी’’ति॥
Vesmaṃ yathā himasītaṭṭitānaṃ, evampi te saraṇamahaṃ bhavāmī’’ti.
तत्थ इच्चेव वाक्यन्ति इति एवं वचनं वत्वा तं नागराजं विस्सज्जि। भुम्यन्ति सो सयम्पि भूमियं पतिट्ठाय दिजो तं दुजिव्हं समस्सासेन्तो मुत्तो अज्ज त्वं इतो पट्ठाय सब्बभयानि अतिवत्तो थले च उदके च मया अभिगुत्तो रक्खितो होहीति आह। आतङ्किनन्ति गिलानानं। एवम्पि तेति एवं अहं तव सरणं भवामि।
Tattha icceva vākyanti iti evaṃ vacanaṃ vatvā taṃ nāgarājaṃ vissajji. Bhumyanti so sayampi bhūmiyaṃ patiṭṭhāya dijo taṃ dujivhaṃ samassāsento mutto ajja tvaṃ ito paṭṭhāya sabbabhayāni ativatto thale ca udake ca mayā abhigutto rakkhito hohīti āha. Ātaṅkinanti gilānānaṃ. Evampi teti evaṃ ahaṃ tava saraṇaṃ bhavāmi.
गच्छ त्वन्ति उय्योजेसि। सो नागराजा नागभवनं पाविसि। इतरोपि सुपण्णभवनं गन्त्वा ‘‘मया पण्डरकनागो सपथं कत्वा सद्दहापेत्वा विस्सज्जितो, कीदिसं नु खो मयि तस्स हदयं, वीमंसिस्सामि न’’न्ति नागभवनं गन्त्वा सुपण्णवातं अकासि। तं दिस्वा नागो ‘‘सुपण्णराजा मं गहेतुं आगतो भविस्सती’’ति मञ्ञमानो ब्यामसहस्समत्तं अत्तभावं मापेत्वा पासाणे च वालुकञ्च गिलित्वा भारियो हुत्वा नङ्गुट्ठं हेट्ठाकत्वा भोगमत्थके फणं धारयमानो निपज्जित्वा सुपण्णराजानं डंसितुकामो विय अहोसि। तं दिस्वा सुपण्णो इतरं गाथमाह –
Gaccha tvanti uyyojesi. So nāgarājā nāgabhavanaṃ pāvisi. Itaropi supaṇṇabhavanaṃ gantvā ‘‘mayā paṇḍarakanāgo sapathaṃ katvā saddahāpetvā vissajjito, kīdisaṃ nu kho mayi tassa hadayaṃ, vīmaṃsissāmi na’’nti nāgabhavanaṃ gantvā supaṇṇavātaṃ akāsi. Taṃ disvā nāgo ‘‘supaṇṇarājā maṃ gahetuṃ āgato bhavissatī’’ti maññamāno byāmasahassamattaṃ attabhāvaṃ māpetvā pāsāṇe ca vālukañca gilitvā bhāriyo hutvā naṅguṭṭhaṃ heṭṭhākatvā bhogamatthake phaṇaṃ dhārayamāno nipajjitvā supaṇṇarājānaṃ ḍaṃsitukāmo viya ahosi. Taṃ disvā supaṇṇo itaraṃ gāthamāha –
२८६.
286.
‘‘सन्धिं कत्वा अमित्तेन, अण्डजेन जलाबुज।
‘‘Sandhiṃ katvā amittena, aṇḍajena jalābuja;
विवरिय दाठं सेसि, कुतो तं भयमागत’’न्ति॥
Vivariya dāṭhaṃ sesi, kuto taṃ bhayamāgata’’nti.
तं सुत्वा नागराजा तिस्सो गाथा अभासि –
Taṃ sutvā nāgarājā tisso gāthā abhāsi –
२८७.
287.
‘‘सङ्केथेव अमित्तस्मिं, मित्तस्मिम्पि न विस्ससे।
‘‘Saṅketheva amittasmiṃ, mittasmimpi na vissase;
अभया भयमुप्पन्नं, अपि मूलानि कन्तति॥
Abhayā bhayamuppannaṃ, api mūlāni kantati.
२८८.
288.
‘‘कथं नु विस्ससे त्यम्हि, येनासि कलहो कतो।
‘‘Kathaṃ nu vissase tyamhi, yenāsi kalaho kato;
निच्चयत्तेन ठातब्बं, सो दिसब्भि न रज्जति॥
Niccayattena ṭhātabbaṃ, so disabbhi na rajjati.
२८९.
289.
‘‘विस्सासये न च तं विस्सयेय्य, असङ्कितो सङ्कितो च भवेय्य।
‘‘Vissāsaye na ca taṃ vissayeyya, asaṅkito saṅkito ca bhaveyya;
तथा तथा विञ्ञू परक्कमेय्य, यथा यथा भावं परो न जञ्ञा’’ति॥
Tathā tathā viññū parakkameyya, yathā yathā bhāvaṃ paro na jaññā’’ti.
तत्थ अभयाति अभयट्ठानभूता मित्तम्हा भयं उप्पन्नं जीवितसङ्खातानि मूलानेव कन्तति। त्यम्हीति तस्मिं। येनासीति येन सद्धिं कलहो कतो अहोसि। निच्चयत्तेनाति निच्चपटियत्तेन। सो दिसब्भि न रज्जतीति यो निच्चयत्तेन अभितिट्ठति, सो अत्तनो सत्तूहि सद्धिं विस्सासवसेन न रज्जति, ततो तेसं यथाकामकरणीयो न होतीति अत्थो। विस्सासयेति परं अत्तनि विस्सासये, तं पन सयं न विस्ससेय्य। परेन असङ्कितो अत्तना च सो सङ्कितो भवेय्य। भावं परोति यथा यथा पण्डितो परक्कमति, तथा तथा तस्स परो भावं न जानाति, तस्मा पण्डितेन वीरियं कातब्बमेवाति दीपेति।
Tattha abhayāti abhayaṭṭhānabhūtā mittamhā bhayaṃ uppannaṃ jīvitasaṅkhātāni mūlāneva kantati. Tyamhīti tasmiṃ. Yenāsīti yena saddhiṃ kalaho kato ahosi. Niccayattenāti niccapaṭiyattena. So disabbhi na rajjatīti yo niccayattena abhitiṭṭhati, so attano sattūhi saddhiṃ vissāsavasena na rajjati, tato tesaṃ yathākāmakaraṇīyo na hotīti attho. Vissāsayeti paraṃ attani vissāsaye, taṃ pana sayaṃ na vissaseyya. Parena asaṅkito attanā ca so saṅkito bhaveyya. Bhāvaṃ paroti yathā yathā paṇḍito parakkamati, tathā tathā tassa paro bhāvaṃ na jānāti, tasmā paṇḍitena vīriyaṃ kātabbamevāti dīpeti.
इति ते अञ्ञमञ्ञं सल्लपित्वा समग्गा सम्मोदमाना उभोपि अचेलकस्स अस्समं अगमिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Iti te aññamaññaṃ sallapitvā samaggā sammodamānā ubhopi acelakassa assamaṃ agamiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२९०.
290.
‘‘ते देववण्णा सुखुमालरूपा, उभो समा सुजया पुञ्ञखन्धा।
‘‘Te devavaṇṇā sukhumālarūpā, ubho samā sujayā puññakhandhā;
उपागमुं करम्पियं अचेलं, मिस्सीभूता अस्सवाहाव नागा’’ति॥
Upāgamuṃ karampiyaṃ acelaṃ, missībhūtā assavāhāva nāgā’’ti.
तत्थ समाति समानरूपा सदिससण्ठाना हुत्वा। सुजयाति सुवया परिसुद्धा, अयमेव वा पाठो। पुञ्ञखन्धाति कतकुसलताय पुञ्ञक्खन्धा विय। मिस्सीभूताति हत्थेन हत्थं गहेत्वा कायमिस्सीभावं उपगता। अस्सवाहाव नागाति धुरे युत्तका रथवाहा द्वे अस्सा विय पुरिसनागा तस्स अस्समं अगमिंसु।
Tattha samāti samānarūpā sadisasaṇṭhānā hutvā. Sujayāti suvayā parisuddhā, ayameva vā pāṭho. Puññakhandhāti katakusalatāya puññakkhandhā viya. Missībhūtāti hatthena hatthaṃ gahetvā kāyamissībhāvaṃ upagatā. Assavāhāva nāgāti dhure yuttakā rathavāhā dve assā viya purisanāgā tassa assamaṃ agamiṃsu.
गन्त्वा च पन सुपण्णराजा चिन्तेसि – ‘‘अयं नागराजा अचेलकस्स जीवितं न दस्सति, एतं दुस्सीलं न वन्दिस्सामी’’ति। सो बहि ठत्वा नागराजानमेव तस्स सन्तिकं पेसेसि। तं सन्धाय सत्था इतरं गाथमाह।
Gantvā ca pana supaṇṇarājā cintesi – ‘‘ayaṃ nāgarājā acelakassa jīvitaṃ na dassati, etaṃ dussīlaṃ na vandissāmī’’ti. So bahi ṭhatvā nāgarājānameva tassa santikaṃ pesesi. Taṃ sandhāya satthā itaraṃ gāthamāha.
२९१.
291.
‘‘ततो हवे पण्डरको अचेलं, सयमेवुपागम्म इदं अवोच।
‘‘Tato have paṇḍarako acelaṃ, sayamevupāgamma idaṃ avoca;
मुत्तज्जहं सब्बभयातिवत्तो, न हि नून तुय्हं मनसो पियम्हा’’ति॥
Muttajjahaṃ sabbabhayātivatto, na hi nūna tuyhaṃ manaso piyamhā’’ti.
तत्थ पियम्हाति दुस्सीलनग्गभोग्गमुसावादि नून मयं तव मनसो न पिया अहुम्हाति परिभासि।
Tattha piyamhāti dussīlanaggabhoggamusāvādi nūna mayaṃ tava manaso na piyā ahumhāti paribhāsi.
ततो अचेलो इतरं गाथमाह –
Tato acelo itaraṃ gāthamāha –
२९२.
292.
‘‘पियो हि मे आसि सुपण्णराजा, असंसयं पण्डरकेन सच्चं।
‘‘Piyo hi me āsi supaṇṇarājā, asaṃsayaṃ paṇḍarakena saccaṃ;
सो रागरत्तोव अकासिमेतं, पापकम्मं सम्पजानो न मोहा’’ति॥
So rāgarattova akāsimetaṃ, pāpakammaṃ sampajāno na mohā’’ti.
तत्थ पण्डरकेनाति तया पण्डरकेन सो मम पियतरो अहोसि, सच्चमेतं। सोति सो अहं तस्मिं सुपण्णे रागेन रत्तो हुत्वा एतं पापकम्मं जानन्तोव अकासिं, न मोहेन अजानन्तोति।
Tattha paṇḍarakenāti tayā paṇḍarakena so mama piyataro ahosi, saccametaṃ. Soti so ahaṃ tasmiṃ supaṇṇe rāgena ratto hutvā etaṃ pāpakammaṃ jānantova akāsiṃ, na mohena ajānantoti.
तं सुत्वा नागराजा द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā nāgarājā dve gāthā abhāsi –
२९३.
293.
‘‘न मे पियं अप्पियं वापि होति, सम्पस्सतो लोकमिमं परञ्च।
‘‘Na me piyaṃ appiyaṃ vāpi hoti, sampassato lokamimaṃ parañca;
सुसञ्ञतानञ्हि वियञ्जनेन, असञ्ञतो लोकमिमं चरासि॥
Susaññatānañhi viyañjanena, asaññato lokamimaṃ carāsi.
२९४.
294.
‘‘अरियावकासोसि अनरियोवासि, असञ्ञतो सञ्ञतसन्निकासो।
‘‘Ariyāvakāsosi anariyovāsi, asaññato saññatasannikāso;
कण्हाभिजातिकोसि अनरियरूपो, पापं बहुं दुच्चरितं अचारी’’ति॥
Kaṇhābhijātikosi anariyarūpo, pāpaṃ bahuṃ duccaritaṃ acārī’’ti.
तत्थ न मेति अम्भो दुस्सीलनग्गमुसावादि पब्बजितस्स हि इमञ्च परञ्च लोकं सम्पस्सतो पियं वा मे अप्पियं वापि मेति न होति, त्वं पन सुसञ्ञतानं सीलवन्तानं ब्यञ्जनेन पब्बजितलिङ्गेन असञ्ञतो हुत्वा इमं लोकं वञ्चेन्तो चरसि। अरियावकासोसीति अरियपटिरूपकोसि । असञ्ञतोति कायादीहि असञ्ञतोसि। कण्हाभिजातिकोति काळकसभावो। अनरियरूपोति अहिरिकसभावो। अचारीति अकासि।
Tattha na meti ambho dussīlanaggamusāvādi pabbajitassa hi imañca parañca lokaṃ sampassato piyaṃ vā me appiyaṃ vāpi meti na hoti, tvaṃ pana susaññatānaṃ sīlavantānaṃ byañjanena pabbajitaliṅgena asaññato hutvā imaṃ lokaṃ vañcento carasi. Ariyāvakāsosīti ariyapaṭirūpakosi . Asaññatoti kāyādīhi asaññatosi. Kaṇhābhijātikoti kāḷakasabhāvo. Anariyarūpoti ahirikasabhāvo. Acārīti akāsi.
इति तं गरहित्वा इदानि अभिसपन्तो इमं गाथमाह –
Iti taṃ garahitvā idāni abhisapanto imaṃ gāthamāha –
२९५.
295.
‘‘अदुट्ठस्स तुवं दुब्भि, दुब्भी च पिसुणो चसि।
‘‘Aduṭṭhassa tuvaṃ dubbhi, dubbhī ca pisuṇo casi;
एतेन सच्चवज्जेन, मुद्धा ते फलतु सत्तधा’’ति॥
Etena saccavajjena, muddhā te phalatu sattadhā’’ti.
तस्सत्थो – अम्भो दुब्भि त्वं अदुट्ठस्स मित्तस्स दुब्भी चासि, पिसुणो चासि, एतेन सच्चवज्जेन मुद्धा ते सत्तधा फलतूति।
Tassattho – ambho dubbhi tvaṃ aduṭṭhassa mittassa dubbhī cāsi, pisuṇo cāsi, etena saccavajjena muddhā te sattadhā phalatūti.
इति नागराजस्स सपन्तस्सेव अचेलकस्स सीसं सत्तधा फलि। निसिन्नट्ठानेयेवस्स भूमि विवरं अदासि। सो पथविं पविसित्वा अवीचिम्हि निब्बत्ति, नागराजसुपण्णराजानोपि अत्तनो भवनमेव अगमिंसु। सत्था तस्स पथविं पविट्ठभावं पकासेन्तो ओसानगाथमाह –
Iti nāgarājassa sapantasseva acelakassa sīsaṃ sattadhā phali. Nisinnaṭṭhāneyevassa bhūmi vivaraṃ adāsi. So pathaviṃ pavisitvā avīcimhi nibbatti, nāgarājasupaṇṇarājānopi attano bhavanameva agamiṃsu. Satthā tassa pathaviṃ paviṭṭhabhāvaṃ pakāsento osānagāthamāha –
२९६.
296.
‘‘तस्मा हि मित्तानं न दुब्भितब्बं, मित्तदुब्भा पापियो नत्थि अञ्ञो।
‘‘Tasmā hi mittānaṃ na dubbhitabbaṃ, mittadubbhā pāpiyo natthi añño;
आसित्तसत्तो निहतो पथब्या, इन्दस्स वाक्येन हि संवरो हतो’’ति॥
Āsittasatto nihato pathabyā, indassa vākyena hi saṃvaro hato’’ti.
तत्थ तस्माति यस्मा मित्तदुब्भिकम्मस्स फरुसो विपाको, तस्मा। आसित्तसत्तोति आसित्तविसेन सत्तो। इन्दस्साति नागिन्दस्स वाक्येन। संवरोति ‘‘अहं संवरे ठितोस्मी’’ति पटिञ्ञाय एवं पञ्ञातो आजीवको हतोति।
Tattha tasmāti yasmā mittadubbhikammassa pharuso vipāko, tasmā. Āsittasattoti āsittavisena satto. Indassāti nāgindassa vākyena. Saṃvaroti ‘‘ahaṃ saṃvare ṭhitosmī’’ti paṭiññāya evaṃ paññāto ājīvako hatoti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो मुसावादं कत्वा पथविं पविट्ठोयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा अचेलको देवदत्तो अहोसि, नागराजा सारिपुत्तो, सुपण्णराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto musāvādaṃ katvā pathaviṃ paviṭṭhoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā acelako devadatto ahosi, nāgarājā sāriputto, supaṇṇarājā pana ahameva ahosi’’nti.
पण्डरनागराजजातकवण्णना अट्ठमा।
Paṇḍaranāgarājajātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५१८. पण्डरनागराजजातकं • 518. Paṇḍaranāgarājajātakaṃ
