Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā

    ७. पञ्हावारविभङ्गवण्णना

    7. Pañhāvāravibhaṅgavaṇṇanā

    ४०१-४०३. पञ्हावारे ‘‘सिया कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स हेतुपच्‍चयेन पच्‍चयो’’तिआदिना कुसलत्तिके उद्धरितब्बपुच्छानं लब्भमानवसेन विस्सज्‍जनं दस्सेतुं कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स हेतुपच्‍चयेन पच्‍चयोतिआदि वुत्तं। कुसलो च नामेस सयं उप्पज्‍जन्तो ठपेत्वा पच्छाजातञ्‍च विपाकञ्‍च सेसेहि द्वावीसतिया पच्‍चयेहि उप्पज्‍जति। कुसलस्स पच्‍चयो होन्तो ठपेत्वा पुरेजातपच्छाजातविपाकविप्पयुत्ते सेसेहि वीसतिया पच्‍चयेहि पच्‍चयो होति। तस्मा येहि पच्‍चयेहि कुसलो कुसलस्स पच्‍चयो होति, ते पच्‍चये पटिपाटिया दस्सेतुं हेतुपच्‍चयेनातिआदि आरद्धं।

    401-403. Pañhāvāre ‘‘siyā kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo’’tiādinā kusalattike uddharitabbapucchānaṃ labbhamānavasena vissajjanaṃ dassetuṃ kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayotiādi vuttaṃ. Kusalo ca nāmesa sayaṃ uppajjanto ṭhapetvā pacchājātañca vipākañca sesehi dvāvīsatiyā paccayehi uppajjati. Kusalassa paccayo honto ṭhapetvā purejātapacchājātavipākavippayutte sesehi vīsatiyā paccayehi paccayo hoti. Tasmā yehi paccayehi kusalo kusalassa paccayo hoti, te paccaye paṭipāṭiyā dassetuṃ hetupaccayenātiādi āraddhaṃ.

    तत्थ या एसा पच्‍चयविभङ्गवारे विय ‘‘हेतुसम्पयुत्तकानं धम्मान’’न्ति अकत्वा ‘‘हेतू सम्पयुत्तकानं खन्धान’’न्ति देसना कता, तस्सा एव करणे इदं पयोजनं – तत्थ हि सुञ्‍ञट्ठं दीपेतुं धम्मानन्ति वुत्तं। इध पच्‍चयतो उप्पज्‍जमाना धम्मा रासितो उप्पज्‍जन्ति, न एकेकतोति रासट्ठं दीपेतुं खन्धानन्ति वुत्तं। पटिच्‍चवारादीसु वा खन्धवसेन पच्‍चयुप्पन्‍नदेसना आरुळ्हाति तेनेवानुक्‍कमेन इधापि आरुळ्हाति। कस्मा पनेतेसु एवं आरुळ्हाति? असङ्करतो विभागदस्सनत्थं। ‘‘एकं धम्मं पटिच्‍च सेसा धम्मा’’ति हि आदिना नयेन वुच्‍चमाने असुकधम्मं नाम निस्साय असुकधम्माति न सक्‍का असङ्करतो पच्‍चये पच्‍चयुप्पन्‍ने च जानितुं, एवं सन्ते उद्देसनिद्देसा निब्बिसेसा सियुं। तस्मा असङ्करतो विभागदस्सनत्थं एवं आरुळ्हाति वेदितब्बा। चित्तसमुट्ठानानन्ति इदं यस्स अब्याकतस्स कुसलो हेतुपच्‍चयेन पच्‍चयो होति, तमेव दस्सेतुं वुत्तं। पच्‍चयविभङ्गे पन कुसलादिवसेन विभागं अकत्वा सामञ्‍ञतो सब्बेसं हेतूनं वसेन उप्पन्‍नरूपदस्सनत्थं चित्तसमुट्ठानानन्ति अवत्वा तंसमुट्ठानानन्ति वुत्तं। तस्मा तत्थ अब्याकतहेतुसमुट्ठानरूपं, ओक्‍कन्तिक्खणे कटत्तारूपम्पि सङ्गहं गतं। इमिना उपायेन सेसेसुपि एवरूपेसु विस्सज्‍जनेसु अत्थो वेदितब्बो।

    Tattha yā esā paccayavibhaṅgavāre viya ‘‘hetusampayuttakānaṃ dhammāna’’nti akatvā ‘‘hetū sampayuttakānaṃ khandhāna’’nti desanā katā, tassā eva karaṇe idaṃ payojanaṃ – tattha hi suññaṭṭhaṃ dīpetuṃ dhammānanti vuttaṃ. Idha paccayato uppajjamānā dhammā rāsito uppajjanti, na ekekatoti rāsaṭṭhaṃ dīpetuṃ khandhānanti vuttaṃ. Paṭiccavārādīsu vā khandhavasena paccayuppannadesanā āruḷhāti tenevānukkamena idhāpi āruḷhāti. Kasmā panetesu evaṃ āruḷhāti? Asaṅkarato vibhāgadassanatthaṃ. ‘‘Ekaṃ dhammaṃ paṭicca sesā dhammā’’ti hi ādinā nayena vuccamāne asukadhammaṃ nāma nissāya asukadhammāti na sakkā asaṅkarato paccaye paccayuppanne ca jānituṃ, evaṃ sante uddesaniddesā nibbisesā siyuṃ. Tasmā asaṅkarato vibhāgadassanatthaṃ evaṃ āruḷhāti veditabbā. Cittasamuṭṭhānānanti idaṃ yassa abyākatassa kusalo hetupaccayena paccayo hoti, tameva dassetuṃ vuttaṃ. Paccayavibhaṅge pana kusalādivasena vibhāgaṃ akatvā sāmaññato sabbesaṃ hetūnaṃ vasena uppannarūpadassanatthaṃ cittasamuṭṭhānānanti avatvā taṃsamuṭṭhānānanti vuttaṃ. Tasmā tattha abyākatahetusamuṭṭhānarūpaṃ, okkantikkhaṇe kaṭattārūpampi saṅgahaṃ gataṃ. Iminā upāyena sesesupi evarūpesu vissajjanesu attho veditabbo.

    ४०४. दानं दत्वाति देय्यधम्मं चजित्वा। याय वा चेतनाय सो दिय्यति, सा चेतना दानं। दत्वाति तं चेतनं परियोदापेत्वा विसुद्धं कत्वा। सीलं समादियित्वाति पञ्‍चङ्गादिवसेन निच्‍चसीलं गण्हित्वा। इमिना समादानविरतियेव दस्सिता। सम्पत्तविरतिसमुच्छेदविरतियो पन लोके सीलन्ति अपाकटत्ता न वुत्ता। किञ्‍चापि न वुत्ता, आरम्मणपच्‍चया पन होन्तियेव। तत्थ समुच्छेदविरति सेक्खानंयेव कुसलस्स आरम्मणं होति, न इतरेसं। उपोसथकम्मं कत्वाति ‘‘पाणं न हने, न चादिन्‍नमादिये’’ति (अ॰ नि॰ ३.७१) एवं वुत्तं उपोसथदिवसेसु अट्ठङ्गउपोसथकिरियं कत्वा। तं पच्‍चवेक्खतीति तं कुसलं सेक्खोपि पुथुज्‍जनोपि पच्‍चवेक्खति, अरहापि पच्‍चवेक्खतेव। अरहतोपि हि पुब्बे कतं कुसलं कुसलमेव, येन पन चित्तेन पच्‍चवेक्खति, तं किरियचित्तं नाम होति। तस्मा ‘‘एतं कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्सा’’ति इमस्मिं अधिकारे न लब्भति। पुब्बे सुचिण्णानीति ‘‘दत्वा समादियित्वा कत्वा’’ति हि आसन्‍ने कतानि वुत्तानि, इमानि न आसन्‍ने कतानीति वेदितब्बानि। दानादीहि वा सेसानि कामावचरकुसलानि दस्सेतुं इदं वुत्तं। झाना वुट्ठहित्वाति झाना वुट्ठहित्वा। अयमेव वा पाळि। सेक्खा गोत्रभुन्ति सोतापन्‍नं सन्धाय वुत्तं। सो हि गोत्रभुं पच्‍चवेक्खति। वोदानन्ति इदं पन सकदागामिअनागामिनो सन्धाय वुत्तं। तेसञ्हि तं चित्तं वोदानं नाम होति। सेक्खाति सोतापन्‍नसकदागामिअनागामिनो। मग्गा वुट्ठहित्वाति मग्गफलभवङ्गातिक्‍कमवसेन अत्तना पटिलद्धा मग्गा वुट्ठहित्वा, सुद्धमग्गतोयेव पन वुट्ठाय पच्‍चवेक्खणं नाम नत्थि।

    404. Dānaṃdatvāti deyyadhammaṃ cajitvā. Yāya vā cetanāya so diyyati, sā cetanā dānaṃ. Datvāti taṃ cetanaṃ pariyodāpetvā visuddhaṃ katvā. Sīlaṃ samādiyitvāti pañcaṅgādivasena niccasīlaṃ gaṇhitvā. Iminā samādānaviratiyeva dassitā. Sampattaviratisamucchedaviratiyo pana loke sīlanti apākaṭattā na vuttā. Kiñcāpi na vuttā, ārammaṇapaccayā pana hontiyeva. Tattha samucchedavirati sekkhānaṃyeva kusalassa ārammaṇaṃ hoti, na itaresaṃ. Uposathakammaṃ katvāti ‘‘pāṇaṃ na hane, na cādinnamādiye’’ti (a. ni. 3.71) evaṃ vuttaṃ uposathadivasesu aṭṭhaṅgauposathakiriyaṃ katvā. Taṃ paccavekkhatīti taṃ kusalaṃ sekkhopi puthujjanopi paccavekkhati, arahāpi paccavekkhateva. Arahatopi hi pubbe kataṃ kusalaṃ kusalameva, yena pana cittena paccavekkhati, taṃ kiriyacittaṃ nāma hoti. Tasmā ‘‘etaṃ kusalo dhammo kusalassa dhammassā’’ti imasmiṃ adhikāre na labbhati. Pubbe suciṇṇānīti ‘‘datvā samādiyitvā katvā’’ti hi āsanne katāni vuttāni, imāni na āsanne katānīti veditabbāni. Dānādīhi vā sesāni kāmāvacarakusalāni dassetuṃ idaṃ vuttaṃ. Jhānā vuṭṭhahitvāti jhānā vuṭṭhahitvā. Ayameva vā pāḷi. Sekkhā gotrabhunti sotāpannaṃ sandhāya vuttaṃ. So hi gotrabhuṃ paccavekkhati. Vodānanti idaṃ pana sakadāgāmianāgāmino sandhāya vuttaṃ. Tesañhi taṃ cittaṃ vodānaṃ nāma hoti. Sekkhāti sotāpannasakadāgāmianāgāmino. Maggā vuṭṭhahitvāti maggaphalabhavaṅgātikkamavasena attanā paṭiladdhā maggā vuṭṭhahitvā, suddhamaggatoyeva pana vuṭṭhāya paccavekkhaṇaṃ nāma natthi.

    कुसलं अनिच्‍चतोति एत्थ विपस्सनूपगं तेभूमककुसलमेव वेदितब्बं, विपस्सनाकुसलं पन कामावचरमेव। चेतोपरियञाणेनाति रूपावचरकुसलं दस्सेति। आकासानञ्‍चायतनन्तिआदीहि अरूपावचरकुसलारम्मणवसेन उप्पज्‍जमानं अरूपावचरकुसलमेव। कुसला खन्धा इद्धिविधञाणस्सातिआदीहि पुग्गलं अनामसित्वा धम्मवसेन दस्सेति। तेनेवेत्थ हेट्ठा गहितम्पि चेतोपरियञाणं पुन वुत्तं।

    Kusalaṃ aniccatoti ettha vipassanūpagaṃ tebhūmakakusalameva veditabbaṃ, vipassanākusalaṃ pana kāmāvacarameva. Cetopariyañāṇenāti rūpāvacarakusalaṃ dasseti. Ākāsānañcāyatanantiādīhi arūpāvacarakusalārammaṇavasena uppajjamānaṃ arūpāvacarakusalameva. Kusalā khandhā iddhividhañāṇassātiādīhi puggalaṃ anāmasitvā dhammavasena dasseti. Tenevettha heṭṭhā gahitampi cetopariyañāṇaṃ puna vuttaṃ.

    ४०५. अस्सादेतीति सोमनस्ससहगतलोभसम्पयुत्तचित्तेहि अनुभवति चेव रज्‍जति च । अभिनन्दतीति सप्पीतिकतण्हावसेन नन्दति हट्ठपहट्ठो होति, दिट्ठाभिनन्दनाय वा अभिनन्दति। रागो उप्पज्‍जतीति अस्सादेन्तस्स रागो उप्पज्‍जति नाम। इदं अट्ठपि लोभसहगतानि गहेत्वा वुत्तं। दिट्ठि उप्पज्‍जतीति अभिनन्दन्तस्स अत्ता अत्तनियन्तिआदिवसेन चतूहिपि चित्तेहि सम्पयुत्ता दिट्ठि उप्पज्‍जति। असन्‍निट्ठानगतस्स पनेत्थ विचिकिच्छा उप्पज्‍जति। विक्खेपगतस्स उद्धच्‍चं, अकतं वत मे कल्याणन्ति विप्पटिसारिनो दोमनस्सं। तं आरब्भाति तानि सुचिण्णानि आरम्मणं कत्वाति अत्थो। बहुवचनस्स हेस एकवचनादेसो, जातिवसेन वा एकवचनमेवेतं।

    405. Assādetīti somanassasahagatalobhasampayuttacittehi anubhavati ceva rajjati ca . Abhinandatīti sappītikataṇhāvasena nandati haṭṭhapahaṭṭho hoti, diṭṭhābhinandanāya vā abhinandati. Rāgo uppajjatīti assādentassa rāgo uppajjati nāma. Idaṃ aṭṭhapi lobhasahagatāni gahetvā vuttaṃ. Diṭṭhi uppajjatīti abhinandantassa attā attaniyantiādivasena catūhipi cittehi sampayuttā diṭṭhi uppajjati. Asanniṭṭhānagatassa panettha vicikicchā uppajjati. Vikkhepagatassa uddhaccaṃ, akataṃ vata me kalyāṇanti vippaṭisārino domanassaṃ. Taṃ ārabbhāti tāni suciṇṇāni ārammaṇaṃ katvāti attho. Bahuvacanassa hesa ekavacanādeso, jātivasena vā ekavacanamevetaṃ.

    ४०६. अरहा मग्गा वुट्ठहित्वाति मग्गवीथियं फलानन्तरस्स भवङ्गस्स अतिक्‍कमवसेन वुट्ठहित्वा। पच्‍चवेक्खणचित्तानि पनस्स किरियाब्याकतानि। एवं किरियाब्याकतस्स आरम्मणपच्‍चयं दस्सेत्वा पुन विपाकाब्याकतस्स दस्सेतुं सेक्खा वातिआदिमाह। कुसले निरुद्धेति विपस्सनाजवनवीथिया पच्छिन्‍नाय। विपाकोति कामावचरविपाको। तदारम्मणताति तदारम्मणताय, तं कुसलस्स जवनस्स आरम्मणभूतं विपस्सितकुसलं आरम्मणं कत्वा उप्पज्‍जतीति अत्थो। न केवलञ्‍च तदारम्मणवसेनेव, पटिसन्धिभवङ्गचुतिवसेनापि। विपाको हि कम्मं आरम्मणं कत्वा गहितपटिसन्धिकस्स कुसलारम्मणो होतियेव, सो पन दुब्बिञ्‍ञेय्यत्ता इध न दस्सितो।

    406. Arahā maggā vuṭṭhahitvāti maggavīthiyaṃ phalānantarassa bhavaṅgassa atikkamavasena vuṭṭhahitvā. Paccavekkhaṇacittāni panassa kiriyābyākatāni. Evaṃ kiriyābyākatassa ārammaṇapaccayaṃ dassetvā puna vipākābyākatassa dassetuṃ sekkhā vātiādimāha. Kusale niruddheti vipassanājavanavīthiyā pacchinnāya. Vipākoti kāmāvacaravipāko. Tadārammaṇatāti tadārammaṇatāya, taṃ kusalassa javanassa ārammaṇabhūtaṃ vipassitakusalaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjatīti attho. Na kevalañca tadārammaṇavaseneva, paṭisandhibhavaṅgacutivasenāpi. Vipāko hi kammaṃ ārammaṇaṃ katvā gahitapaṭisandhikassa kusalārammaṇo hotiyeva, so pana dubbiññeyyattā idha na dassito.

    कुसलं अस्सादेतीतिआदि अकुसलजवनावसाने कुसलारम्मणविपाकं दस्सेतुं वुत्तं। विञ्‍ञाणञ्‍चायतनविपाकस्साति इदं दुब्बिञ्‍ञेय्यम्पि समानं महग्गतविपाकस्स तदारम्मणभावेन अनुप्पत्तितो लब्भमानकवसेन वुत्तं। किरियस्साति अरहत्तं पत्वा असमापन्‍नपुब्बे आकासानञ्‍चायतने पटिलोमतो वा एकन्तरिकवसेन वा समापन्‍नकिरियाय। चेतोपरियञाणस्सातिआदीनि परतो आवज्‍जनाय योजेतब्बानि। या एतेसं आवज्‍जना, तस्सा कुसला खन्धा आरम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयोति अयञ्हेत्थ अत्थो।

    Kusalaṃ assādetītiādi akusalajavanāvasāne kusalārammaṇavipākaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Viññāṇañcāyatanavipākassāti idaṃ dubbiññeyyampi samānaṃ mahaggatavipākassa tadārammaṇabhāvena anuppattito labbhamānakavasena vuttaṃ. Kiriyassāti arahattaṃ patvā asamāpannapubbe ākāsānañcāyatane paṭilomato vā ekantarikavasena vā samāpannakiriyāya. Cetopariyañāṇassātiādīni parato āvajjanāya yojetabbāni. Yā etesaṃ āvajjanā, tassā kusalā khandhā ārammaṇapaccayena paccayoti ayañhettha attho.

    ४०७-४०९. रागन्ति अत्तनो वा परस्स वा रागं। अत्तनो रागवसेन पनेत्थ वण्णना पाकटा होति। अस्सादेतीतिआदीनि वुत्तत्थानेव। विचिकिच्छादीसु पन तीसु अस्सादेतब्बताय अभावेन ‘‘अस्सादेती’’ति न वुत्तं। दिट्ठि पनेत्थ उप्पज्‍जति, सा अस्सादेतीति पदस्स परिहीनत्ता आगतपटिपाटिया पठमं न वुत्ता। विचिकिच्छादीसुयेव तं तं सभागं पठमं वत्वा तस्स तस्स अनन्तरा वुत्ता। इमेसु च पन रागादीसु ‘‘किं मे पापधम्मा उप्पज्‍जन्ती’’ति अक्खन्तिवसेन वा, ‘‘कतं पापं कतं लुद्ध’’न्ति विप्पटिसारादिवसेन वा दोमनस्सुप्पत्ति वेदितब्बा।

    407-409. Rāganti attano vā parassa vā rāgaṃ. Attano rāgavasena panettha vaṇṇanā pākaṭā hoti. Assādetītiādīni vuttatthāneva. Vicikicchādīsu pana tīsu assādetabbatāya abhāvena ‘‘assādetī’’ti na vuttaṃ. Diṭṭhi panettha uppajjati, sā assādetīti padassa parihīnattā āgatapaṭipāṭiyā paṭhamaṃ na vuttā. Vicikicchādīsuyeva taṃ taṃ sabhāgaṃ paṭhamaṃ vatvā tassa tassa anantarā vuttā. Imesu ca pana rāgādīsu ‘‘kiṃ me pāpadhammā uppajjantī’’ti akkhantivasena vā, ‘‘kataṃ pāpaṃ kataṃ luddha’’nti vippaṭisārādivasena vā domanassuppatti veditabbā.

    ४१०. चक्खुं अनिच्‍चतोति विपस्सनानुक्‍कमेन ओळारिकायतनानि वत्थुरूपञ्‍चाति एकादस रूपानि पाकटत्ता गहितानि। पुन रूपायतनादीनि चक्खुविञ्‍ञाणादीनं आरम्मणत्ता गहितानि। यस्मा पनेसा विञ्‍ञाणकायवसेन देसना, न धातुवसेन, तस्मा मनोधातु न गहिता। एवं सब्बत्थ गहितागहितं वेदितब्बं।

    410. Cakkhuṃ aniccatoti vipassanānukkamena oḷārikāyatanāni vatthurūpañcāti ekādasa rūpāni pākaṭattā gahitāni. Puna rūpāyatanādīni cakkhuviññāṇādīnaṃ ārammaṇattā gahitāni. Yasmā panesā viññāṇakāyavasena desanā, na dhātuvasena, tasmā manodhātu na gahitā. Evaṃ sabbattha gahitāgahitaṃ veditabbaṃ.

    ४११. फलं पच्‍चवेक्खन्ति निब्बानं पच्‍चवेक्खन्तीति पच्‍चवेक्खणकुसलस्स आरम्मणदस्सनत्थं वुत्तं।

    411. Phalaṃ paccavekkhanti nibbānaṃ paccavekkhantīti paccavekkhaṇakusalassa ārammaṇadassanatthaṃ vuttaṃ.

    ४१३-४१६. आरम्मणाधिपतिनिद्देसे सेक्खपुथुज्‍जनानं वसेन चतुभूमककुसलं दस्सितं, तथा सहजाताधिपतिनिद्देसे। अरहतो उत्तमधम्मं अधिगतत्ता लोकियकुसलेसु गरुकारो नत्थीति अग्गमग्गोव दस्सितो।

    413-416. Ārammaṇādhipatiniddese sekkhaputhujjanānaṃ vasena catubhūmakakusalaṃ dassitaṃ, tathā sahajātādhipatiniddese. Arahato uttamadhammaṃ adhigatattā lokiyakusalesu garukāro natthīti aggamaggova dassito.

    ४१७. अनन्तरपच्‍चये पुरिमा पुरिमाति एकभूमकापि नानाभूमकापि कुसला एकतो कत्वा वुत्ता। अनुलोमं गोत्रभुस्स, अनुलोमं वोदानस्साति नानारम्मणवसेन। गोत्रभु मग्गस्स, वोदानं मग्गस्साति नानाभूमिवसेन। कुसलं वुट्ठानस्साति एत्थ पन कुसलन्ति तेभूमककुसलं। वुट्ठानन्ति तेभूमकविपाकं। तेहि कुसलजवनवीथितो वुट्ठहन्ति, तस्मा वुट्ठानन्ति वुच्‍चति। तं दुविधं होति – तदारम्मणं भवङ्गञ्‍च। तत्थ कामावचरकुसलस्स उभयम्पि वुट्ठानं होति, महग्गतस्स भवङ्गमेव। मग्गो फलस्साति इदं यस्मा लोकुत्तरविपाकं जवनवीथिपरियापन्‍नत्ता वुट्ठानं नाम न होति, तस्मा विसुं वुत्तं। अनुलोमं सेक्खायाति असेक्खाय कुसलं अनन्तरं न होति, तस्मा विभागं करोति। फलसमापत्तियाति सोतापत्तिफलसकदागामिफलअनागामिफलसमापत्तियापि। फलसमापत्तियाति अनागामिफलसमापत्तिया। अकुसले दुविधम्पि वुट्ठानं लब्भति। विपाकाब्याकता किरियाब्याकताति एत्थ विपाकाब्याकता विपाकाब्याकतानंयेव, किरियाब्याकता किरियाब्याकतानंयेव वेदितब्बा। भवङ्गं आवज्‍जनायातिआदि वोमिस्सकवसेन वुत्तं। तत्थ किरियाति कामावचरकिरिया। सा दुविधस्सापि वुट्ठानस्स अनन्तरपच्‍चयो होति, महग्गता भवङ्गस्सेव। इति ये हेट्ठा पच्‍चयविभङ्गनिद्देसे ‘‘पुरिमा पुरिमा कुसला धम्मा पच्छिमानं पच्छिमानं कुसलानं धम्मानं अनन्तरपच्‍चयेन पच्‍चयो’’ति आरभित्वा कुसलं कुसलस्स, कुसलं अब्याकतस्स, अकुसलं अकुसलस्स, अकुसलं अब्याकतस्स, अब्याकतं अब्याकतस्स, अब्याकतं कुसलस्स, अब्याकतं अकुसलस्साति सत्त वारा दस्सिता; तेसं वसेन इध सङ्खेपतो अनन्तरपच्‍चयो विभत्तो।

    417. Anantarapaccaye purimā purimāti ekabhūmakāpi nānābhūmakāpi kusalā ekato katvā vuttā. Anulomaṃ gotrabhussa, anulomaṃ vodānassāti nānārammaṇavasena. Gotrabhu maggassa, vodānaṃ maggassāti nānābhūmivasena. Kusalaṃ vuṭṭhānassāti ettha pana kusalanti tebhūmakakusalaṃ. Vuṭṭhānanti tebhūmakavipākaṃ. Tehi kusalajavanavīthito vuṭṭhahanti, tasmā vuṭṭhānanti vuccati. Taṃ duvidhaṃ hoti – tadārammaṇaṃ bhavaṅgañca. Tattha kāmāvacarakusalassa ubhayampi vuṭṭhānaṃ hoti, mahaggatassa bhavaṅgameva. Maggo phalassāti idaṃ yasmā lokuttaravipākaṃ javanavīthipariyāpannattā vuṭṭhānaṃ nāma na hoti, tasmā visuṃ vuttaṃ. Anulomaṃ sekkhāyāti asekkhāya kusalaṃ anantaraṃ na hoti, tasmā vibhāgaṃ karoti. Phalasamāpattiyāti sotāpattiphalasakadāgāmiphalaanāgāmiphalasamāpattiyāpi. Phalasamāpattiyāti anāgāmiphalasamāpattiyā. Akusale duvidhampi vuṭṭhānaṃ labbhati. Vipākābyākatā kiriyābyākatāti ettha vipākābyākatā vipākābyākatānaṃyeva, kiriyābyākatā kiriyābyākatānaṃyeva veditabbā. Bhavaṅgaṃ āvajjanāyātiādi vomissakavasena vuttaṃ. Tattha kiriyāti kāmāvacarakiriyā. Sā duvidhassāpi vuṭṭhānassa anantarapaccayo hoti, mahaggatā bhavaṅgasseva. Iti ye heṭṭhā paccayavibhaṅganiddese ‘‘purimā purimā kusalā dhammā pacchimānaṃ pacchimānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti ārabhitvā kusalaṃ kusalassa, kusalaṃ abyākatassa, akusalaṃ akusalassa, akusalaṃ abyākatassa, abyākataṃ abyākatassa, abyākataṃ kusalassa, abyākataṃ akusalassāti satta vārā dassitā; tesaṃ vasena idha saṅkhepato anantarapaccayo vibhatto.

    वित्थारतो पनेत्थ –

    Vitthārato panettha –

    दसधा सत्तरसधा, समसट्ठिविधेन च।

    Dasadhā sattarasadhā, samasaṭṭhividhena ca;

    बहुधापि च निद्देसं, साधुकं उपलक्खये॥

    Bahudhāpi ca niddesaṃ, sādhukaṃ upalakkhaye.

    अयञ्हि अनन्तरपच्‍चयो न केवलं सत्तधाव निद्देसं लभति, कुसलं पन कुसलस्स विपाकस्स; अकुसलं अकुसलस्स विपाकस्स; विपाकं विपाकस्स किरियस्स; किरियं कुसलस्स अकुसलस्स विपाकस्स किरियस्साति एवं दसधापि निद्देसं लभति। न केवलं दसधायेव, कुसलं पन कुसलस्स कुसलविपाकस्स अकुसलविपाकस्स; अकुसलं अकुसलस्स अकुसलविपाकस्स कुसलविपाकस्स; कुसलविपाकं कुसलविपाकस्स अकुसलविपाकस्स किरियस्स; अकुसलविपाकं अकुसलविपाकस्स कुसलविपाकस्स किरियस्स; किरियं किरियस्स कुसलस्स अकुसलस्स कुसलविपाकस्स अकुसलविपाकस्साति एवं सत्तरसधा निद्देसं लभति।

    Ayañhi anantarapaccayo na kevalaṃ sattadhāva niddesaṃ labhati, kusalaṃ pana kusalassa vipākassa; akusalaṃ akusalassa vipākassa; vipākaṃ vipākassa kiriyassa; kiriyaṃ kusalassa akusalassa vipākassa kiriyassāti evaṃ dasadhāpi niddesaṃ labhati. Na kevalaṃ dasadhāyeva, kusalaṃ pana kusalassa kusalavipākassa akusalavipākassa; akusalaṃ akusalassa akusalavipākassa kusalavipākassa; kusalavipākaṃ kusalavipākassa akusalavipākassa kiriyassa; akusalavipākaṃ akusalavipākassa kusalavipākassa kiriyassa; kiriyaṃ kiriyassa kusalassa akusalassa kusalavipākassa akusalavipākassāti evaṃ sattarasadhā niddesaṃ labhati.

    न केवलञ्‍च सत्तरसधाव समसट्ठिविधेनापि निद्देसं लभतेव। कथं? कामावचरकुसलञ्हि भूमिभेदेन चतुब्बिधस्स कुसलस्स अनन्तरपच्‍चयो होति, रूपावचरारूपावचरं सकसकभूमिकस्सेवाति कुसलं कुसलस्स छब्बिधेन अनन्तरपच्‍चयो। कामावचरकुसलं पन कामावचरकुसलविपाकस्स अकुसलविपाकस्स रूपावचरविपाकस्स अरूपावचरविपाकस्स लोकुत्तरविपाकस्स; रूपावचरकुसलं रूपावचरविपाकस्स कामावचरकुसलविपाकस्स; अरूपावचरकुसलं कामावचरकुसलविपाकस्स रूपावचरअरूपावचरलोकुत्तरविपाकस्स; लोकुत्तरकुसलं लोकुत्तरविपाकस्साति कुसलं विपाकस्स द्वादसविधेन अनन्तरपच्‍चयो । अकुसलं अकुसलस्स अकुसलविपाकस्स तेभूमककुसलविपाकस्साति पञ्‍चविधेन अनन्तरपच्‍चयो।

    Na kevalañca sattarasadhāva samasaṭṭhividhenāpi niddesaṃ labhateva. Kathaṃ? Kāmāvacarakusalañhi bhūmibhedena catubbidhassa kusalassa anantarapaccayo hoti, rūpāvacarārūpāvacaraṃ sakasakabhūmikassevāti kusalaṃ kusalassa chabbidhena anantarapaccayo. Kāmāvacarakusalaṃ pana kāmāvacarakusalavipākassa akusalavipākassa rūpāvacaravipākassa arūpāvacaravipākassa lokuttaravipākassa; rūpāvacarakusalaṃ rūpāvacaravipākassa kāmāvacarakusalavipākassa; arūpāvacarakusalaṃ kāmāvacarakusalavipākassa rūpāvacaraarūpāvacaralokuttaravipākassa; lokuttarakusalaṃ lokuttaravipākassāti kusalaṃ vipākassa dvādasavidhena anantarapaccayo . Akusalaṃ akusalassa akusalavipākassa tebhūmakakusalavipākassāti pañcavidhena anantarapaccayo.

    कामावचरकुसलविपाकं कामावचरकुसलविपाकस्स अकुसलविपाकस्स रूपावचरविपाकस्स अरूपावचरविपाकस्साति कामावचरकुसलविपाकं विपाकस्स चतुब्बिधेन अनन्तरपच्‍चयो। रूपावचरविपाकं तेभूमककुसलविपाकस्साति तिविधेन अनन्तरपच्‍चयो। अरूपावचरविपाकं अरूपावचरविपाकस्स कामावचरकुसलविपाकस्साति दुविधेन अनन्तरपच्‍चयो। लोकुत्तरविपाकं चतुभूमककुसलविपाकस्साति चतुब्बिधेन अनन्तरपच्‍चयो। एवं कुसलविपाकं विपाकस्स तेरसधापि अनन्तरपच्‍चयो। अकुसलविपाकं अकुसलविपाकस्स कामावचरकुसलविपाकस्साति दुविधेन अनन्तरपच्‍चयो। एवं सब्बथापि विपाकं विपाकस्स पञ्‍चदसविधेन अनन्तरपच्‍चयो। कामावचरकुसलविपाकं पन कामावचरकिरियस्स, तथा अकुसलविपाकं, तथा रूपावचरविपाकं, तथा अरूपावचरविपाकञ्‍चाति विपाकं किरियस्स च चतुब्बिधेन अनन्तरपच्‍चयो।

    Kāmāvacarakusalavipākaṃ kāmāvacarakusalavipākassa akusalavipākassa rūpāvacaravipākassa arūpāvacaravipākassāti kāmāvacarakusalavipākaṃ vipākassa catubbidhena anantarapaccayo. Rūpāvacaravipākaṃ tebhūmakakusalavipākassāti tividhena anantarapaccayo. Arūpāvacaravipākaṃ arūpāvacaravipākassa kāmāvacarakusalavipākassāti duvidhena anantarapaccayo. Lokuttaravipākaṃ catubhūmakakusalavipākassāti catubbidhena anantarapaccayo. Evaṃ kusalavipākaṃ vipākassa terasadhāpi anantarapaccayo. Akusalavipākaṃ akusalavipākassa kāmāvacarakusalavipākassāti duvidhena anantarapaccayo. Evaṃ sabbathāpi vipākaṃ vipākassa pañcadasavidhena anantarapaccayo. Kāmāvacarakusalavipākaṃ pana kāmāvacarakiriyassa, tathā akusalavipākaṃ, tathā rūpāvacaravipākaṃ, tathā arūpāvacaravipākañcāti vipākaṃ kiriyassa ca catubbidhena anantarapaccayo.

    कामावचरकिरियं तेभूमककिरियस्स, रूपावचरारूपावचरकिरियं रूपावचरारूपावचरानञ्‍ञेवाति किरियं किरियस्स पञ्‍चविधेन अनन्तरपच्‍चयो। कामावचरकिरियं अकुसलविपाकस्स चेव चतुभूमककुसलविपाकस्स च, रूपावचरकिरियं कामावचरकुसलविपाकरूपावचरविपाकानं अरूपावचरकिरियं चतुभूमककुसलविपाकस्सापीति किरियं विपाकस्स एकादसविधेन अनन्तरपच्‍चयो। कामावचरकिरियं पन कामावचरकुसलस्स अकुसलस्साति कुसलाकुसलानं दुविधेन अनन्तरपच्‍चयो होति। एवं समसट्ठिविधेनापि निद्देसं लभति।

    Kāmāvacarakiriyaṃ tebhūmakakiriyassa, rūpāvacarārūpāvacarakiriyaṃ rūpāvacarārūpāvacarānaññevāti kiriyaṃ kiriyassa pañcavidhena anantarapaccayo. Kāmāvacarakiriyaṃ akusalavipākassa ceva catubhūmakakusalavipākassa ca, rūpāvacarakiriyaṃ kāmāvacarakusalavipākarūpāvacaravipākānaṃ arūpāvacarakiriyaṃ catubhūmakakusalavipākassāpīti kiriyaṃ vipākassa ekādasavidhena anantarapaccayo. Kāmāvacarakiriyaṃ pana kāmāvacarakusalassa akusalassāti kusalākusalānaṃ duvidhena anantarapaccayo hoti. Evaṃ samasaṭṭhividhenāpi niddesaṃ labhati.

    न केवलञ्‍च समसट्ठिविधेनेव, बहुविधेनापि लभतेव। कथं? कामावचरपठममहाकुसलचित्तं ताव अत्तनो, चतुन्‍नञ्‍च रूपावचरकुसलानं पादकयोगेन सोळसन्‍नं सोमनस्सलोकुत्तरानन्ति एकवीसतिया च कुसलानं, जवनपरियोसाने तदारम्मणभवङ्गवसेन उप्पज्‍जमानानं एकादसन्‍नं कामावचरविपाकानं, भवङ्गवसेनेव पवत्तानं रूपावचरारूपावचरविपाकानं, फलसमापत्तिवसेन पवत्तानं द्वादसन्‍नं लोकुत्तरविपाकानन्ति एवं एकवीसतिया कुसलानं; द्वत्तिंसाय विपाकानन्ति तेपञ्‍ञासाय चित्तानं अनन्तरपच्‍चयो होति । तथा दुतियकुसलचित्तं। ततियचतुत्थानि पन ठपेत्वा उपरिभूमककुसलानि च लोकुत्तरविपाकानि च सेसएकवीसतिचित्तानं। पञ्‍चमछट्ठानि अत्तनो च, नवन्‍नञ्‍च उपरिभूमकउपेक्खाकुसलानं, तेवीसतिया च विपाकानन्ति तेत्तिंसाय। सत्तमअट्ठमानि एकवीसतियाव।

    Na kevalañca samasaṭṭhividheneva, bahuvidhenāpi labhateva. Kathaṃ? Kāmāvacarapaṭhamamahākusalacittaṃ tāva attano, catunnañca rūpāvacarakusalānaṃ pādakayogena soḷasannaṃ somanassalokuttarānanti ekavīsatiyā ca kusalānaṃ, javanapariyosāne tadārammaṇabhavaṅgavasena uppajjamānānaṃ ekādasannaṃ kāmāvacaravipākānaṃ, bhavaṅgavaseneva pavattānaṃ rūpāvacarārūpāvacaravipākānaṃ, phalasamāpattivasena pavattānaṃ dvādasannaṃ lokuttaravipākānanti evaṃ ekavīsatiyā kusalānaṃ; dvattiṃsāya vipākānanti tepaññāsāya cittānaṃ anantarapaccayo hoti . Tathā dutiyakusalacittaṃ. Tatiyacatutthāni pana ṭhapetvā uparibhūmakakusalāni ca lokuttaravipākāni ca sesaekavīsaticittānaṃ. Pañcamachaṭṭhāni attano ca, navannañca uparibhūmakaupekkhākusalānaṃ, tevīsatiyā ca vipākānanti tettiṃsāya. Sattamaaṭṭhamāni ekavīsatiyāva.

    पञ्‍च रूपावचरकुसलानि अत्तनो अत्तनो पच्छिमानं रूपावचरकुसलानं, चतुन्‍नम्पि ञाणसम्पयुत्तमहाविपाकानं, पञ्‍चन्‍नं रूपावचरविपाकानञ्‍चाति दसन्‍नं। एतेनेव च नयेन अरूपावचरकुसलेसु पठमं अत्तनो विपाकेन सद्धिं एकादसन्‍नं, दुतियं द्वादसन्‍नं, ततियं तेरसन्‍नं, चतुत्थं चुद्दसन्‍नं फलसमापत्तिया चाति पन्‍नरसन्‍नं लोकुत्तरकुसलं अत्तनो अत्तनो विपाकस्सेव। अट्ठसु लोभसहगतेसु एकेकं अकुसलं एकादसन्‍नं कामावचरविपाकमनोविञ्‍ञाणधातूनं नवन्‍नं, महग्गतविपाकानं अत्तनो अत्तनो पच्छिमस्स चाति एकवीसतिया। द्वे दोमनस्ससहगतानि उपेक्खासहगतानं छन्‍नं कामावचरविपाकमनोविञ्‍ञाणधातूनं अत्तनो पच्छिमस्स चाति सत्तन्‍नं। विचिकिच्छुद्धच्‍चसहगतद्वयं सोमनस्ससहगताहेतुकविपाकेन सद्धिं एकादसन्‍नं कामावचरविपाकमनोविञ्‍ञाणधातूनं नवन्‍नं रूपावचरारूपावचरविपाकानं अत्तनो पच्छिमस्स चाति एकवीसतिया।

    Pañca rūpāvacarakusalāni attano attano pacchimānaṃ rūpāvacarakusalānaṃ, catunnampi ñāṇasampayuttamahāvipākānaṃ, pañcannaṃ rūpāvacaravipākānañcāti dasannaṃ. Eteneva ca nayena arūpāvacarakusalesu paṭhamaṃ attano vipākena saddhiṃ ekādasannaṃ, dutiyaṃ dvādasannaṃ, tatiyaṃ terasannaṃ, catutthaṃ cuddasannaṃ phalasamāpattiyā cāti pannarasannaṃ lokuttarakusalaṃ attano attano vipākasseva. Aṭṭhasu lobhasahagatesu ekekaṃ akusalaṃ ekādasannaṃ kāmāvacaravipākamanoviññāṇadhātūnaṃ navannaṃ, mahaggatavipākānaṃ attano attano pacchimassa cāti ekavīsatiyā. Dve domanassasahagatāni upekkhāsahagatānaṃ channaṃ kāmāvacaravipākamanoviññāṇadhātūnaṃ attano pacchimassa cāti sattannaṃ. Vicikicchuddhaccasahagatadvayaṃ somanassasahagatāhetukavipākena saddhiṃ ekādasannaṃ kāmāvacaravipākamanoviññāṇadhātūnaṃ navannaṃ rūpāvacarārūpāvacaravipākānaṃ attano pacchimassa cāti ekavīsatiyā.

    कुसलविपाकपञ्‍चविञ्‍ञाणा कुसलविपाकमनोधातुया, मनोधातु द्विन्‍नं विपाकमनोविञ्‍ञाणधातूनं। तासु द्वीसु सोमनस्ससहगता दसन्‍नं विपाकमनोविञ्‍ञाणधातूनं भवङ्गभूतानं तदारम्मणकाले अत्तनो पच्छिमस्स वोट्ठब्बनकिरियस्स चाति द्वादसन्‍नं। उपेक्खासहगताहेतुकमनोविञ्‍ञाणधातु पन आवज्‍जनमनोधातुया द्विट्ठानिकाय आवज्‍जनमनोविञ्‍ञाणधातुया दसन्‍नञ्‍च विपाकमनोविञ्‍ञाणधातूनन्ति द्वादसन्‍नमेव। तिहेतुकमहाविपाका सोमनस्ससहगताहेतुकवज्‍जानं दसन्‍नम्पि कामावचरविपाकमनोविञ्‍ञाणधातूनं रूपावचरारूपावचरविपाकानं आवज्‍जनद्वयस्स चाति एकवीसतिया, दुहेतुकविपाका ठपेत्वा महग्गतविपाके सेसानं द्वादसन्‍नं। पञ्‍च रूपावचरविपाका तेभूमककुसलविपाकसहेतुकपटिसन्धिचित्तानं सत्तरसन्‍नं आवज्‍जनद्वयस्स चाति एकूनवीसतिया। अरूपावचरविपाकेसु पठमं कामावचरकुसलविपाकतिहेतुकपटिसन्धिचित्तानं, चतुन्‍नं अरूपावचरविपाकचित्तानं चतुन्‍नं मनोद्वारावज्‍जनस्स चाति नवन्‍नं। दुतियं हेट्ठिमविपाकं वज्‍जेत्वा अट्ठन्‍नं, ततियं द्वे हेट्ठिमानि वज्‍जेत्वा सत्तन्‍नं, चतुत्थं तीणि हेट्ठिमानि वज्‍जेत्वा छन्‍नं चत्तारि लोकुत्तरविपाकानि तिहेतुकविपाकानं तेरसन्‍नं अत्तनो अत्तनो पच्छिमस्स चाति चुद्दसन्‍नं।

    Kusalavipākapañcaviññāṇā kusalavipākamanodhātuyā, manodhātu dvinnaṃ vipākamanoviññāṇadhātūnaṃ. Tāsu dvīsu somanassasahagatā dasannaṃ vipākamanoviññāṇadhātūnaṃ bhavaṅgabhūtānaṃ tadārammaṇakāle attano pacchimassa voṭṭhabbanakiriyassa cāti dvādasannaṃ. Upekkhāsahagatāhetukamanoviññāṇadhātu pana āvajjanamanodhātuyā dviṭṭhānikāya āvajjanamanoviññāṇadhātuyā dasannañca vipākamanoviññāṇadhātūnanti dvādasannameva. Tihetukamahāvipākā somanassasahagatāhetukavajjānaṃ dasannampi kāmāvacaravipākamanoviññāṇadhātūnaṃ rūpāvacarārūpāvacaravipākānaṃ āvajjanadvayassa cāti ekavīsatiyā, duhetukavipākā ṭhapetvā mahaggatavipāke sesānaṃ dvādasannaṃ. Pañca rūpāvacaravipākā tebhūmakakusalavipākasahetukapaṭisandhicittānaṃ sattarasannaṃ āvajjanadvayassa cāti ekūnavīsatiyā. Arūpāvacaravipākesu paṭhamaṃ kāmāvacarakusalavipākatihetukapaṭisandhicittānaṃ, catunnaṃ arūpāvacaravipākacittānaṃ catunnaṃ manodvārāvajjanassa cāti navannaṃ. Dutiyaṃ heṭṭhimavipākaṃ vajjetvā aṭṭhannaṃ, tatiyaṃ dve heṭṭhimāni vajjetvā sattannaṃ, catutthaṃ tīṇi heṭṭhimāni vajjetvā channaṃ cattāri lokuttaravipākāni tihetukavipākānaṃ terasannaṃ attano attano pacchimassa cāti cuddasannaṃ.

    अकुसलविपाकपञ्‍चविञ्‍ञाणा अकुसलविपाकमनोधातुया, मनोधातु अकुसलविपाकाहेतुकमनोविञ्‍ञाणधातुया। सा तदारम्मणकाले अत्तनो पच्छिमस्स चुतिकाले पटिसन्धिवसेन भवङ्गवसेन च पवत्तानं इतरेसम्पि नवन्‍नं कामावचरविपाकानं उपेक्खासहगतानं द्विन्‍नं परित्तकिरियानञ्‍चाति द्वादसन्‍नं। किरियमनोधातु दसन्‍नं विञ्‍ञाणानं हसितुप्पादकिरिया पञ्‍चवोकारे भवङ्गवसेन पवत्तानं नवन्‍नं तिहेतुकविपाकानं, तदारम्मणवसेन पवत्तानं पञ्‍चन्‍नं सोमनस्ससहगतविपाकानं अत्तनो पच्छिमस्स चाति अग्गहितग्गहणेन तेरसन्‍नं। वोट्ठब्बनकिरिया ठपेत्वा किरियमनोधातुं दसन्‍नं कामावचरकिरियानं, कामावचरकुसलाकुसलानं पञ्‍चवोकारे भवङ्गवसेन पवत्तानं पन्‍नरसन्‍नं विपाकचित्तानञ्‍चाति पञ्‍चचत्तालीसाय।

    Akusalavipākapañcaviññāṇā akusalavipākamanodhātuyā, manodhātu akusalavipākāhetukamanoviññāṇadhātuyā. Sā tadārammaṇakāle attano pacchimassa cutikāle paṭisandhivasena bhavaṅgavasena ca pavattānaṃ itaresampi navannaṃ kāmāvacaravipākānaṃ upekkhāsahagatānaṃ dvinnaṃ parittakiriyānañcāti dvādasannaṃ. Kiriyamanodhātu dasannaṃ viññāṇānaṃ hasituppādakiriyā pañcavokāre bhavaṅgavasena pavattānaṃ navannaṃ tihetukavipākānaṃ, tadārammaṇavasena pavattānaṃ pañcannaṃ somanassasahagatavipākānaṃ attano pacchimassa cāti aggahitaggahaṇena terasannaṃ. Voṭṭhabbanakiriyā ṭhapetvā kiriyamanodhātuṃ dasannaṃ kāmāvacarakiriyānaṃ, kāmāvacarakusalākusalānaṃ pañcavokāre bhavaṅgavasena pavattānaṃ pannarasannaṃ vipākacittānañcāti pañcacattālīsāya.

    कामावचरतिहेतुकसोमनस्ससहगतकिरियद्वयं भवङ्गवसेन पवत्तानं तेरसन्‍नं तिहेतुकविपाकानं तदारम्मणवसेन पञ्‍चन्‍नं सोमनस्ससहगतविपाकानं परिकम्मवसेन पवत्तमानानं चतुन्‍नं रूपावचरकिरियानं अरहत्तफलसमापत्तिया अत्तनो पच्छिमस्स चाति अग्गहितग्गहणेन द्वावीसतिया दुहेतुकसोमनस्ससहगतकिरियद्वयं यथावुत्तानं तेरसन्‍नं भवङ्गचित्तानं पञ्‍चन्‍नं तदारम्मणानं अत्तनो पच्छिमस्स चाति अग्गहितग्गहणेन सत्तरसन्‍नं। कामावचरतिहेतुकउपेक्खासहगतकिरियद्वयं तेसंयेव तेरसन्‍नं भवङ्गानं, तदारम्मणवसेन पवत्तानं छन्‍नं उपेक्खासहगतविपाकानं, परिकम्मवसेन पवत्तानं एकिस्सा रूपावचरकिरियाय चतुन्‍नं अरूपावचरकिरियानं अरहत्तफलसमापत्तिया अत्तनो पच्छिमस्स चाति अग्गहितग्गहणेन चतुवीसतिया। दुहेतुकउपेक्खासहगतकिरियद्वयं तेसंयेव तेरसन्‍नं भवङ्गानं छन्‍नं तदारम्मणानं अत्तनो पच्छिमस्स चाति अग्गहितग्गहणेन अट्ठारसन्‍नं। रूपावचरकिरियेसु एकेकं नवन्‍नं पञ्‍चवोकारे तिहेतुकभवङ्गानं अत्तनो पच्छिमस्स चाति दसन्‍नं। अरूपावचरकिरियेसु पठमं पञ्‍चवोकारे नवन्‍नं भवङ्गानं, चतुवोकारे एकस्स अत्तनो पच्छिमस्स चाति एकादसन्‍नं। दुतियं चतुवोकारे द्वे भवङ्गानि लभति। ततियं तीणि, चतुत्थं चत्तारि फलसमापत्तिञ्‍चाति तेसु एकेकं यथापटिपाटिया एकादसन्‍नं द्वादसन्‍नं तेरसन्‍नं पञ्‍चदसन्‍नञ्‍च अनन्तरपच्‍चयो होति। एवं बहुविधेनापि निद्देसं लभति। तेन वुत्तं –

    Kāmāvacaratihetukasomanassasahagatakiriyadvayaṃ bhavaṅgavasena pavattānaṃ terasannaṃ tihetukavipākānaṃ tadārammaṇavasena pañcannaṃ somanassasahagatavipākānaṃ parikammavasena pavattamānānaṃ catunnaṃ rūpāvacarakiriyānaṃ arahattaphalasamāpattiyā attano pacchimassa cāti aggahitaggahaṇena dvāvīsatiyā duhetukasomanassasahagatakiriyadvayaṃ yathāvuttānaṃ terasannaṃ bhavaṅgacittānaṃ pañcannaṃ tadārammaṇānaṃ attano pacchimassa cāti aggahitaggahaṇena sattarasannaṃ. Kāmāvacaratihetukaupekkhāsahagatakiriyadvayaṃ tesaṃyeva terasannaṃ bhavaṅgānaṃ, tadārammaṇavasena pavattānaṃ channaṃ upekkhāsahagatavipākānaṃ, parikammavasena pavattānaṃ ekissā rūpāvacarakiriyāya catunnaṃ arūpāvacarakiriyānaṃ arahattaphalasamāpattiyā attano pacchimassa cāti aggahitaggahaṇena catuvīsatiyā. Duhetukaupekkhāsahagatakiriyadvayaṃ tesaṃyeva terasannaṃ bhavaṅgānaṃ channaṃ tadārammaṇānaṃ attano pacchimassa cāti aggahitaggahaṇena aṭṭhārasannaṃ. Rūpāvacarakiriyesu ekekaṃ navannaṃ pañcavokāre tihetukabhavaṅgānaṃ attano pacchimassa cāti dasannaṃ. Arūpāvacarakiriyesu paṭhamaṃ pañcavokāre navannaṃ bhavaṅgānaṃ, catuvokāre ekassa attano pacchimassa cāti ekādasannaṃ. Dutiyaṃ catuvokāre dve bhavaṅgāni labhati. Tatiyaṃ tīṇi, catutthaṃ cattāri phalasamāpattiñcāti tesu ekekaṃ yathāpaṭipāṭiyā ekādasannaṃ dvādasannaṃ terasannaṃ pañcadasannañca anantarapaccayo hoti. Evaṃ bahuvidhenāpi niddesaṃ labhati. Tena vuttaṃ –

    ‘‘दसधा सत्तरसधा, समसट्ठिविधेन च।

    ‘‘Dasadhā sattarasadhā, samasaṭṭhividhena ca;

    बहुधापि च निद्देसं, साधुकं उपलक्खये’’ति॥

    Bahudhāpi ca niddesaṃ, sādhukaṃ upalakkhaye’’ti.

    समनन्तरपच्‍चयादयो उत्तानत्थायेव।

    Samanantarapaccayādayo uttānatthāyeva.

    ४२३. उपनिस्सये सद्धं उपनिस्सायाति कम्मकम्मफलइधलोकपरलोकादीसु सद्धं उपनिस्सयं कत्वा। यथा हि पुरिसो हेट्ठापथवियं उदकं अत्थीति सद्दहित्वा पथविं खनति, एवं सद्धो कुलपुत्तो दानादीनं फलञ्‍च आनिसंसञ्‍च सद्दहित्वा दानादीनि पवत्तेति। तस्मा ‘‘सद्धं उपनिस्साया’’ति वुत्तं।

    423. Upanissaye saddhaṃ upanissāyāti kammakammaphalaidhalokaparalokādīsu saddhaṃ upanissayaṃ katvā. Yathā hi puriso heṭṭhāpathaviyaṃ udakaṃ atthīti saddahitvā pathaviṃ khanati, evaṃ saddho kulaputto dānādīnaṃ phalañca ānisaṃsañca saddahitvā dānādīni pavatteti. Tasmā ‘‘saddhaṃ upanissāyā’’ti vuttaṃ.

    सीलं उपनिस्सायातिआदीसुपि इमे सीलादयो धम्मे उपनिस्सयं कत्वाति अत्थो। सीलवा हि सीलानुभावेसु सीलानिसंसेसु च कुसलो सीलं उपनिस्साय सीलवन्तानं दानं देति, उपरूपरि सीलं समादियति सुपरिसुद्धं अखण्डं, चातुद्दसीआदीसु पक्खदिवसेसु उपोसथकम्मं करोति, सीलसम्पदं निस्साय झानादीनि उप्पादेति। बहुस्सुतोपि दानादिपुञ्‍ञकिरियायत्ता सब्बसम्पत्तियो दानादीनञ्‍च सङ्किलेसवोदानादिभेदं सुतमयाय पञ्‍ञाय पटिविज्झित्वा ठितो सुतं उपनिस्साय दानादीनि पवत्तेति। चागवापि चागाधिमुत्तो अत्तनो चागसम्पदं उपनिस्साय दानं देति, सीलवन्तो हुत्वा दिन्‍नं महप्फलन्ति सीलं समादियति, उपोसथकम्मं करोति, ताय पटिपत्तिया परिसुद्धचित्तो झानादीनि उप्पादेति। पञ्‍ञवापि इधलोकपरलोकहितञ्‍चेव लोकसमतिक्‍कमनुपायञ्‍च उपपरिक्खन्तो ‘‘सक्‍का इमाय पटिपत्तिया इधलोकहितम्पि परलोकहितम्पि लोकसमतिक्‍कमनूपायञ्‍च सम्पादेतु’’न्ति पञ्‍ञं उपनिस्साय दानादीनि पवत्तेति। यस्मा पन न केवलं सद्धादयो दानादीनंयेव उपनिस्सया, अत्तनो अपरभागे उप्पज्‍जमानानं सद्धादीनम्पि उपनिस्सया एव, तस्मा सद्धा सीलं सुतं चागो पञ्‍ञा सद्धाय सीलस्स सुतस्स चागस्स पञ्‍ञायाति वुत्तं।

    Sīlaṃ upanissāyātiādīsupi ime sīlādayo dhamme upanissayaṃ katvāti attho. Sīlavā hi sīlānubhāvesu sīlānisaṃsesu ca kusalo sīlaṃ upanissāya sīlavantānaṃ dānaṃ deti, uparūpari sīlaṃ samādiyati suparisuddhaṃ akhaṇḍaṃ, cātuddasīādīsu pakkhadivasesu uposathakammaṃ karoti, sīlasampadaṃ nissāya jhānādīni uppādeti. Bahussutopi dānādipuññakiriyāyattā sabbasampattiyo dānādīnañca saṅkilesavodānādibhedaṃ sutamayāya paññāya paṭivijjhitvā ṭhito sutaṃ upanissāya dānādīni pavatteti. Cāgavāpi cāgādhimutto attano cāgasampadaṃ upanissāya dānaṃ deti, sīlavanto hutvā dinnaṃ mahapphalanti sīlaṃ samādiyati, uposathakammaṃ karoti, tāya paṭipattiyā parisuddhacitto jhānādīni uppādeti. Paññavāpi idhalokaparalokahitañceva lokasamatikkamanupāyañca upaparikkhanto ‘‘sakkā imāya paṭipattiyā idhalokahitampi paralokahitampi lokasamatikkamanūpāyañca sampādetu’’nti paññaṃ upanissāya dānādīni pavatteti. Yasmā pana na kevalaṃ saddhādayo dānādīnaṃyeva upanissayā, attano aparabhāge uppajjamānānaṃ saddhādīnampi upanissayā eva, tasmā saddhā sīlaṃ sutaṃ cāgo paññā saddhāya sīlassa sutassa cāgassa paññāyāti vuttaṃ.

    परिकम्मन्ति अनन्तरं अग्गहेत्वा पुब्बभागे परिकम्मं गहेतब्बं। यथाकम्मूपगञाणस्स अनागतंसञाणस्साति इमेसं द्विन्‍नं दिब्बचक्खुपरिकम्ममेव, परिकम्मं विसुं नत्थि। दिब्बचक्खुस्सेव परिभण्डञाणानि एतानि, तस्मिं इज्झमाने इज्झन्ति एवं सन्तेपि तदधिमुत्तताय सहितं दिब्बचक्खुपरिकम्मं तेसं परिकम्मन्ति वेदितब्बं। न हि एतानि सब्बेसं दिब्बचक्खुकानं समगतिकानि होन्ति। तस्मा भवितब्बमेत्थ परिकम्मविसेसेनाति। दिब्बचक्खु दिब्बाय सोतधातुयाति दूरे रूपानि दिस्वा तेसं सद्दं सोतुकामस्स दिब्बचक्खु सोतधातुविसुद्धिया उपनिस्सयो होति। तेसं पन सद्दं सुत्वा तत्थ गन्तुकामतादिवसेन दिब्बसोतधातु इद्धिविधञाणस्स उपनिस्सयो होति। एवं सब्बत्थ तस्स तस्स उपकारकभाववसेन उपनिस्सयपच्‍चयता वेदितब्बा।

    Parikammanti anantaraṃ aggahetvā pubbabhāge parikammaṃ gahetabbaṃ. Yathākammūpagañāṇassa anāgataṃsañāṇassāti imesaṃ dvinnaṃ dibbacakkhuparikammameva, parikammaṃ visuṃ natthi. Dibbacakkhusseva paribhaṇḍañāṇāni etāni, tasmiṃ ijjhamāne ijjhanti evaṃ santepi tadadhimuttatāya sahitaṃ dibbacakkhuparikammaṃ tesaṃ parikammanti veditabbaṃ. Na hi etāni sabbesaṃ dibbacakkhukānaṃ samagatikāni honti. Tasmā bhavitabbamettha parikammavisesenāti. Dibbacakkhu dibbāya sotadhātuyāti dūre rūpāni disvā tesaṃ saddaṃ sotukāmassa dibbacakkhu sotadhātuvisuddhiyā upanissayo hoti. Tesaṃ pana saddaṃ sutvā tattha gantukāmatādivasena dibbasotadhātu iddhividhañāṇassa upanissayo hoti. Evaṃ sabbattha tassa tassa upakārakabhāvavasena upanissayapaccayatā veditabbā.

    मग्गं उपनिस्साय अनुप्पन्‍नं समापत्तिन्ति तेन तेन मग्गेन सिथिलीकतपारिपन्थकत्ता पहीनपारिपन्थकत्ता च तं तं समापत्तिं उप्पादेन्तीति तेसं मग्गो समापत्तिया उपनिस्सयो होति। विपस्सन्तीति उपरूपरिमग्गत्थाय विपस्सन्ति। अत्थपटिसम्भिदायातिआदि पटिसम्भिदानं मग्गपटिलाभेनेव इज्झनतो वुत्तं। एवंइद्धानञ्‍च पनेतासं पच्छा तेसु तेसु आरम्मणेसु पवत्तिया मग्गोव उपनिस्सयो नाम होति।

    Maggaṃ upanissāya anuppannaṃ samāpattinti tena tena maggena sithilīkatapāripanthakattā pahīnapāripanthakattā ca taṃ taṃ samāpattiṃ uppādentīti tesaṃ maggo samāpattiyā upanissayo hoti. Vipassantīti uparūparimaggatthāya vipassanti. Atthapaṭisambhidāyātiādi paṭisambhidānaṃ maggapaṭilābheneva ijjhanato vuttaṃ. Evaṃiddhānañca panetāsaṃ pacchā tesu tesu ārammaṇesu pavattiyā maggova upanissayo nāma hoti.

    सद्धं उपनिस्साय मानं जप्पेतीति अहमस्मि सद्धो पसन्‍नोति मानं पवत्तेति। दिट्ठिं गण्हातीति तस्मिं तस्मिं वचने सद्धावसेनेव गन्त्वा पञ्‍ञाय अत्थं अनुपपरिक्खन्तो ‘‘अत्थि पुग्गलो’’तिआदिवसेन दिट्ठिं गण्हाति। सीलं सुतं चागं पञ्‍ञन्ति अहमस्मि सीलवा सुतवा चागी पञ्‍ञासम्पन्‍नोति मानं जप्पेति। सीलसुतचागपञ्‍ञासु पन मानमञ्‍ञनं विय दिट्ठिमञ्‍ञनं उप्पादेन्तो दिट्ठिं गण्हाति। रागस्सातिआदीसु सद्धादिसम्पदं उपनिस्साय अत्तुक्‍कंसनकाले तेसु एकेको धम्मो रागस्स, परवम्भनकाले दोसस्स, उभयेन सम्पयुत्तस्स मोहस्स, वुत्तप्पकारानं मानदिट्ठीनं, सद्धादिसम्पदं उपनिस्साय भवभोगसम्पत्तिपत्थनाय उपनिस्सयो होति। एवमेत्थ लोकियकुसलञ्‍ञेव दस्सितं। लोकुत्तरं पन सन्तं पणीतं उत्तमं अकुसलविद्धंसनं। तस्मा चन्दो विय अन्धकारतमानं न अकुसलस्स उपनिस्सयो होतीति न गहितं।

    Saddhaṃ upanissāya mānaṃ jappetīti ahamasmi saddho pasannoti mānaṃ pavatteti. Diṭṭhiṃ gaṇhātīti tasmiṃ tasmiṃ vacane saddhāvaseneva gantvā paññāya atthaṃ anupaparikkhanto ‘‘atthi puggalo’’tiādivasena diṭṭhiṃ gaṇhāti. Sīlaṃ sutaṃ cāgaṃ paññanti ahamasmi sīlavā sutavā cāgī paññāsampannoti mānaṃ jappeti. Sīlasutacāgapaññāsu pana mānamaññanaṃ viya diṭṭhimaññanaṃ uppādento diṭṭhiṃ gaṇhāti. Rāgassātiādīsu saddhādisampadaṃ upanissāya attukkaṃsanakāle tesu ekeko dhammo rāgassa, paravambhanakāle dosassa, ubhayena sampayuttassa mohassa, vuttappakārānaṃ mānadiṭṭhīnaṃ, saddhādisampadaṃ upanissāya bhavabhogasampattipatthanāya upanissayo hoti. Evamettha lokiyakusalaññeva dassitaṃ. Lokuttaraṃ pana santaṃ paṇītaṃ uttamaṃ akusalaviddhaṃsanaṃ. Tasmā cando viya andhakāratamānaṃ na akusalassa upanissayo hotīti na gahitaṃ.

    आतापेतीतिआदि कायिकदुक्खवसेन अब्याकतधम्मदस्सनत्थं वुत्तं। सद्धो हि सद्धं निस्साय अतिसीतं अतिउण्हन्ति अनोसक्‍कित्वा नानप्पकारानि नवकम्मवेय्यावच्‍चादीनि करोन्तो अत्तानं आतापेति परितापेति, भोगं उप्पादेत्वा पुञ्‍ञानि करिस्सामीति परियेट्ठिमूलकं दुक्खं पच्‍चनुभोति। सीलवापि सीलानुरक्खणत्थं अब्भोकासिकत्तादिवसेन अत्तानं आतापेति परितापेति, पिण्डचारिकत्तादिवसेन परियेट्ठिमूलकं दुक्खं पच्‍चनुभोति। सुतवापि बाहुस्सच्‍चानुरूपं पटिपत्तिं पटिपज्‍जिस्सामीति वुत्तनयेनेव पटिपज्‍जन्तो अत्तानं आतापेति परितापेति, परियेट्ठिमूलकं दुक्खं पच्‍चनुभोति। चागवापि चागाधिमुत्तताय अत्तनो यापनमत्तेपि पच्‍चये अनवसेसेत्वा परिच्‍चजन्तो, अङ्गादिपरिच्‍चागं वा पन करोन्तो अत्तानं आतापेति परितापेति, परिच्‍चजितब्बस्स वत्थुनो उप्पादनत्थं परियेट्ठिमूलकं दुक्खं पच्‍चनुभोति। पञ्‍ञवापि उपरूपरि पञ्‍ञं वड्ढेस्सामीति सप्पञ्‍ञतं निस्साय सीतुण्हादीनि अगणेत्वा सज्झायमनसिकारेसु योगं करोन्तो अत्तानं आतापेति परितापेति, मिच्छाजीवे आदीनवं सम्माजीवे च आनिसंसं दिस्वा मिच्छाजीवं पहाय परिसुद्धेन आजीवेन जीवितवुत्तिं परियेसन्तो परियेट्ठिमूलकं दुक्खं पच्‍चनुभोति।

    Ātāpetītiādi kāyikadukkhavasena abyākatadhammadassanatthaṃ vuttaṃ. Saddho hi saddhaṃ nissāya atisītaṃ atiuṇhanti anosakkitvā nānappakārāni navakammaveyyāvaccādīni karonto attānaṃ ātāpeti paritāpeti, bhogaṃ uppādetvā puññāni karissāmīti pariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhaṃ paccanubhoti. Sīlavāpi sīlānurakkhaṇatthaṃ abbhokāsikattādivasena attānaṃ ātāpeti paritāpeti, piṇḍacārikattādivasena pariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhaṃ paccanubhoti. Sutavāpi bāhussaccānurūpaṃ paṭipattiṃ paṭipajjissāmīti vuttanayeneva paṭipajjanto attānaṃ ātāpeti paritāpeti, pariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhaṃ paccanubhoti. Cāgavāpi cāgādhimuttatāya attano yāpanamattepi paccaye anavasesetvā pariccajanto, aṅgādipariccāgaṃ vā pana karonto attānaṃ ātāpeti paritāpeti, pariccajitabbassa vatthuno uppādanatthaṃ pariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhaṃ paccanubhoti. Paññavāpi uparūpari paññaṃ vaḍḍhessāmīti sappaññataṃ nissāya sītuṇhādīni agaṇetvā sajjhāyamanasikāresu yogaṃ karonto attānaṃ ātāpeti paritāpeti, micchājīve ādīnavaṃ sammājīve ca ānisaṃsaṃ disvā micchājīvaṃ pahāya parisuddhena ājīvena jīvitavuttiṃ pariyesanto pariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhaṃ paccanubhoti.

    कायिकस्स सुखस्साति सद्धादिसम्पत्तिं उपनिस्साय उप्पन्‍नानि सुखोपकरणानि परिभुञ्‍जनकाले सद्धादिसमुट्ठानपणीतरूपफुटकायस्स च तेसं वसेन अविप्पटिसारमूलकपामोज्‍जपीतिसमुट्ठानरूपफुटकायस्स च सुखुप्पत्तिकाले तेसं कटत्ता उप्पन्‍नविपाकसुखकाले च कायिकस्स सुखस्स, वुत्तनयेनेव दुक्खुप्पत्तिकाले सद्धादिगुणसम्पत्तिं असहमानेहि पयुत्तवधबन्धनादिकाले च कायिकस्स दुक्खस्स, सद्धादयो उपनिस्साय पवत्तितफलसमापत्तिकाले पन फलसमापत्तिया एतेसु एकेको उपनिस्सयपच्‍चयेन पच्‍चयो होतीति वेदितब्बो। कुसलं कम्मन्ति कुसलचेतना अत्तनो विपाकस्स उपनिस्सयपच्‍चयो, सा पन बलवचेतनाव लब्भति, न दुब्बला। तत्रिदं वत्थु – एका किर इत्थी उब्बन्धितुकामा रुक्खे रज्‍जुं लग्गेत्वा संविधातब्बं संविदहति। अथेको चोरो रत्तिभागे तं गेहं उपसङ्कमित्वा ‘‘इमाय रज्‍जुया किञ्‍चिदेव बन्धित्वा हरिस्सामी’’ति सत्थेन छिन्दितुं उपगतो। अथ सा रज्‍जु आसीविसो हुत्वा सुसूति अकासि। चोरो भीतो अपसक्‍कि। इत्थी अत्तनो निवेसना निक्खमित्वा रज्‍जुपासे गीवं पटिमुञ्‍चित्वा उब्बन्धा कालमकासि। एवं बलवचेतना अन्तराये निवारेत्वा अत्तनो विपाकस्स उपनिस्सयो होति। न पनेतं एकन्ततो गहेतब्बं। कतोकासञ्हि कम्मं एव विपाकस्स अन्तरायं पटिबाहित्वा विपच्‍चति, विपाकजनकं पन कम्मं विपाकस्स उपनिस्सयपच्‍चयो न होतीति न वत्तब्बं। कम्मन्ति एत्थ चतुभूमकम्पि वेदितब्बं। यं पन परतो ‘‘मग्गो फलसमापत्तिया’’ति वुत्तं, तं अचेतनावसेन। तेनेतं दीपेति – यो कोचि विपाकजनको धम्मो, सो अत्तनो विपाकस्स उपनिस्सयपच्‍चयो होतीति।

    Kāyikassa sukhassāti saddhādisampattiṃ upanissāya uppannāni sukhopakaraṇāni paribhuñjanakāle saddhādisamuṭṭhānapaṇītarūpaphuṭakāyassa ca tesaṃ vasena avippaṭisāramūlakapāmojjapītisamuṭṭhānarūpaphuṭakāyassa ca sukhuppattikāle tesaṃ kaṭattā uppannavipākasukhakāle ca kāyikassa sukhassa, vuttanayeneva dukkhuppattikāle saddhādiguṇasampattiṃ asahamānehi payuttavadhabandhanādikāle ca kāyikassa dukkhassa, saddhādayo upanissāya pavattitaphalasamāpattikāle pana phalasamāpattiyā etesu ekeko upanissayapaccayena paccayo hotīti veditabbo. Kusalaṃ kammanti kusalacetanā attano vipākassa upanissayapaccayo, sā pana balavacetanāva labbhati, na dubbalā. Tatridaṃ vatthu – ekā kira itthī ubbandhitukāmā rukkhe rajjuṃ laggetvā saṃvidhātabbaṃ saṃvidahati. Atheko coro rattibhāge taṃ gehaṃ upasaṅkamitvā ‘‘imāya rajjuyā kiñcideva bandhitvā harissāmī’’ti satthena chindituṃ upagato. Atha sā rajju āsīviso hutvā susūti akāsi. Coro bhīto apasakki. Itthī attano nivesanā nikkhamitvā rajjupāse gīvaṃ paṭimuñcitvā ubbandhā kālamakāsi. Evaṃ balavacetanā antarāye nivāretvā attano vipākassa upanissayo hoti. Na panetaṃ ekantato gahetabbaṃ. Katokāsañhi kammaṃ eva vipākassa antarāyaṃ paṭibāhitvā vipaccati, vipākajanakaṃ pana kammaṃ vipākassa upanissayapaccayo na hotīti na vattabbaṃ. Kammanti ettha catubhūmakampi veditabbaṃ. Yaṃ pana parato ‘‘maggo phalasamāpattiyā’’ti vuttaṃ, taṃ acetanāvasena. Tenetaṃ dīpeti – yo koci vipākajanako dhammo, so attano vipākassa upanissayapaccayo hotīti.

    रागं उपनिस्साय पाणं हनतीति यस्मिं वत्थुस्मिं सारत्तो होति, तस्मिं वा विरुद्धं, तस्स वा अत्थाय पाणं हनति। अदिन्‍नादानादीसुपि एतेनेवुपायेन अत्थो वेदितब्बो। सन्धिं छिन्दतीति अदिन्‍नादानवसेन वुत्तं। तत्थ सन्धिन्ति गेहसन्धिं। निल्‍लोपं हरतीति निलीयित्वा हरति। एकागारिकं करोतीति बहूहि सद्धिं एकमेव गेहं परिवारेत्वा विलुम्पति। परिपन्थे तिट्ठतीति पन्थदूहनकम्मं करोति। दोसं उपनिस्सायातिआदीसु ‘‘अनत्थं मे अचरी’’तिआदिवसेन उप्पन्‍नं दोसं उपनिस्सयं कत्वा। मोहं उपनिस्सायाति पाणातिपातादीसु आदीनवपटिच्छादकं मोहं उपनिस्सयं कत्वा। मानं उपनिस्सायाति अहं किं हनितुं न सक्‍कोमि, आदातुं न सक्‍कोमीति मानं उपनिस्सयं कत्वा। केनचि वा पन अवञ्‍ञातो होति परिभूतो हीळितो, तं ओमानं उपनिस्सयं कत्वातिपि अत्थो। दिट्ठिं उपनिस्सायाति यञ्‍ञादीसु ब्राह्मणादयो विय पादसिकमिलक्खुआदयो विय च दिट्ठिं उपनिस्सयं कत्वा। पत्थनं उपनिस्सायाति ‘‘सचे मे इदं नाम इज्झिस्सति, एवरूपं ते बलिकम्मं करिस्सामीति एवं देवतायाचनसङ्खतं वा, असुकं नाम मे घातेत्वा देहि, असुकस्स सन्तकं आहर, एहि वा मे एतानि कम्मानि करोन्तस्स सहायो होही’’ति एवमादिं वा पत्थनं उपनिस्सयं कत्वा। रागो दोसो मोहो मानो दिट्ठि पत्थना रागस्साति। एत्थ रागो रागस्सापि उपनिस्सयो होति दोसादीनम्पि। दोसादीसुपि एसेव नयो।

    Rāgaṃupanissāya pāṇaṃ hanatīti yasmiṃ vatthusmiṃ sāratto hoti, tasmiṃ vā viruddhaṃ, tassa vā atthāya pāṇaṃ hanati. Adinnādānādīsupi etenevupāyena attho veditabbo. Sandhiṃ chindatīti adinnādānavasena vuttaṃ. Tattha sandhinti gehasandhiṃ. Nillopaṃ haratīti nilīyitvā harati. Ekāgārikaṃ karotīti bahūhi saddhiṃ ekameva gehaṃ parivāretvā vilumpati. Paripanthe tiṭṭhatīti panthadūhanakammaṃ karoti. Dosaṃ upanissāyātiādīsu ‘‘anatthaṃ me acarī’’tiādivasena uppannaṃ dosaṃ upanissayaṃ katvā. Mohaṃ upanissāyāti pāṇātipātādīsu ādīnavapaṭicchādakaṃ mohaṃ upanissayaṃ katvā. Mānaṃ upanissāyāti ahaṃ kiṃ hanituṃ na sakkomi, ādātuṃ na sakkomīti mānaṃ upanissayaṃ katvā. Kenaci vā pana avaññāto hoti paribhūto hīḷito, taṃ omānaṃ upanissayaṃ katvātipi attho. Diṭṭhiṃ upanissāyāti yaññādīsu brāhmaṇādayo viya pādasikamilakkhuādayo viya ca diṭṭhiṃ upanissayaṃ katvā. Patthanaṃ upanissāyāti ‘‘sace me idaṃ nāma ijjhissati, evarūpaṃ te balikammaṃ karissāmīti evaṃ devatāyācanasaṅkhataṃ vā, asukaṃ nāma me ghātetvā dehi, asukassa santakaṃ āhara, ehi vā me etāni kammāni karontassa sahāyo hohī’’ti evamādiṃ vā patthanaṃ upanissayaṃ katvā. Rāgo doso moho māno diṭṭhi patthanā rāgassāti. Ettha rāgo rāgassāpi upanissayo hoti dosādīnampi. Dosādīsupi eseva nayo.

    पाणातिपातो पाणातिपातस्साति पाणातिपाती असंवरे ठितत्ता अञ्‍ञम्पि पाणं हनति। यो वा एतेन हतो, तस्स ञातिमित्तेहि उपद्दुतो तेसु अञ्‍ञम्पि हनति। एवं पाणातिपातो पाणातिपातस्स उपनिस्सयपच्‍चयेन पच्‍चयो। भण्डसामिकं पन गोपकं वा घातेत्वा परभण्डहरणे, सामिकं घातेत्वा तस्स दारातिक्‍कमे, नाहं हनामीति मुसाभणने, कतस्स पटिच्छादनत्थाय अकतस्स वा करणत्थाय पेसुञ्‍ञं उपसंहारे, तेनेव नयेन फरुसवाचानिच्छारणे, सम्फप्पलापभणने, परं हनित्वा अभिज्झायितब्बपरवित्तूपकरणाभिज्झायने, यो तेन घातितो होति; तस्स मित्तामच्‍चा उच्छिज्‍जन्तूतिआदिचिन्तने ‘‘एवं मे पाणातिपातो निज्‍जिण्णो भविस्सती’’ति दुक्‍करकारिकादिवसेन दिट्ठिग्गहणकाले पाणातिपातो अदिन्‍नादानादीनम्पि उपनिस्सयो होति। इमिना उपायेन अदिन्‍नादानादिमूलकेसुपि चक्‍केसु अत्थो वेदितब्बो।

    Pāṇātipāto pāṇātipātassāti pāṇātipātī asaṃvare ṭhitattā aññampi pāṇaṃ hanati. Yo vā etena hato, tassa ñātimittehi upadduto tesu aññampi hanati. Evaṃ pāṇātipāto pāṇātipātassa upanissayapaccayena paccayo. Bhaṇḍasāmikaṃ pana gopakaṃ vā ghātetvā parabhaṇḍaharaṇe, sāmikaṃ ghātetvā tassa dārātikkame, nāhaṃ hanāmīti musābhaṇane, katassa paṭicchādanatthāya akatassa vā karaṇatthāya pesuññaṃ upasaṃhāre, teneva nayena pharusavācānicchāraṇe, samphappalāpabhaṇane, paraṃ hanitvā abhijjhāyitabbaparavittūpakaraṇābhijjhāyane, yo tena ghātito hoti; tassa mittāmaccā ucchijjantūtiādicintane ‘‘evaṃ me pāṇātipāto nijjiṇṇo bhavissatī’’ti dukkarakārikādivasena diṭṭhiggahaṇakāle pāṇātipāto adinnādānādīnampi upanissayo hoti. Iminā upāyena adinnādānādimūlakesupi cakkesu attho veditabbo.

    मातुघातिकम्मं मातुघातिकम्मस्साति अञ्‍ञं मातरं हनन्तं दिस्वा ‘‘वट्टति एवं कातु’’न्ति अत्तनो मातरं हनन्तस्स वा, एकस्मिं भवे हन्त्वा अपरस्मिम्पि हननवसेन वा, एकस्मिंयेव भवे ‘‘गच्छ, मे मातरं हनाही’’ति पुनप्पुनं आणापनवसेन वा, द्वीहि पहारेहि नियतमरणाय दुतियपहारदानवसेन वा मातुघातिकम्मं मातुघातिकम्मस्स उपनिस्सयो होति। सेसानिपि यथायोगं इमिनाव नयेन वेदितब्बानि। यस्मा पन बलवाकुसलं दुब्बलाकुसलस्स उपनिस्सयो न होति, तस्मा कम्मपथानन्तरियकम्मवसेनेव देसना कताति वदन्ति। तं न एकन्ततो गहेतब्बं। पाणातिपातादीनि हि कत्वा ‘‘कस्मा एवमकासी’’ति चोदियमानो कोपमत्तकम्पि करोति। विप्पटिसारीपि होति। अप्पमत्तकेपि च किलेसे उप्पन्‍ने तं वड्ढेत्वा वीतिक्‍कमं करोति। तस्मा बलवं दुब्बलस्स दुब्बलञ्‍च बलवस्सापि उपनिस्सयो होतियेव। यं पन पच्‍चयविभङ्गस्स उद्देसवण्णनायं वुत्तं ‘‘बलवकारणट्ठेन उपनिस्सयो होती’’ति, तं कारणभावस्सेव बलवताय वुत्तं, न उपनिस्सयपच्‍चयधम्मानं। कम्मकिलेसा हि बलवन्तोपि दुब्बलापि बलवकारणं होन्तियेव।

    Mātughātikammaṃ mātughātikammassāti aññaṃ mātaraṃ hanantaṃ disvā ‘‘vaṭṭati evaṃ kātu’’nti attano mātaraṃ hanantassa vā, ekasmiṃ bhave hantvā aparasmimpi hananavasena vā, ekasmiṃyeva bhave ‘‘gaccha, me mātaraṃ hanāhī’’ti punappunaṃ āṇāpanavasena vā, dvīhi pahārehi niyatamaraṇāya dutiyapahāradānavasena vā mātughātikammaṃ mātughātikammassa upanissayo hoti. Sesānipi yathāyogaṃ imināva nayena veditabbāni. Yasmā pana balavākusalaṃ dubbalākusalassa upanissayo na hoti, tasmā kammapathānantariyakammavaseneva desanā katāti vadanti. Taṃ na ekantato gahetabbaṃ. Pāṇātipātādīni hi katvā ‘‘kasmā evamakāsī’’ti codiyamāno kopamattakampi karoti. Vippaṭisārīpi hoti. Appamattakepi ca kilese uppanne taṃ vaḍḍhetvā vītikkamaṃ karoti. Tasmā balavaṃ dubbalassa dubbalañca balavassāpi upanissayo hotiyeva. Yaṃ pana paccayavibhaṅgassa uddesavaṇṇanāyaṃ vuttaṃ ‘‘balavakāraṇaṭṭhena upanissayo hotī’’ti, taṃ kāraṇabhāvasseva balavatāya vuttaṃ, na upanissayapaccayadhammānaṃ. Kammakilesā hi balavantopi dubbalāpi balavakāraṇaṃ hontiyeva.

    रागं उपनिस्साय दानं देतीतिआदीसु अहो वताहं चातुमहाराजिकानं देवानं सहब्यतं उपपज्‍जेय्यन्ति उपपत्तिभवे वा भोगेसु वा रागं उपनिस्साय दानं देति। सीलसमादानउपोसथकम्मेसुपि एसेव नयो। झानं पन रागविक्खम्भनत्थाय, विपस्सनं रागस्स पहानत्थाय, मग्गं समुच्छेदनत्थाय उप्पादेन्तो रागं उपनिस्साय उप्पादेति नाम। वीतरागभावत्थाय पन अभिञ्‍ञं समापत्तिञ्‍च उप्पादेन्तो रागं उपनिस्साय उप्पादेति नाम। एत्तावता हि वीतरागो नाम होति।

    Rāgaṃupanissāya dānaṃ detītiādīsu aho vatāhaṃ cātumahārājikānaṃ devānaṃ sahabyataṃ upapajjeyyanti upapattibhave vā bhogesu vā rāgaṃ upanissāya dānaṃ deti. Sīlasamādānauposathakammesupi eseva nayo. Jhānaṃ pana rāgavikkhambhanatthāya, vipassanaṃ rāgassa pahānatthāya, maggaṃ samucchedanatthāya uppādento rāgaṃ upanissāya uppādeti nāma. Vītarāgabhāvatthāya pana abhiññaṃ samāpattiñca uppādento rāgaṃ upanissāya uppādeti nāma. Ettāvatā hi vītarāgo nāma hoti.

    सद्धायाति दानादिवसेन पवत्तसद्धाय सीलादीसुपि एसेव नयो। यथेव हि दानादिवसेन सद्धादयो उप्पादेन्तो रागं उपनिस्साय उप्पादेति नाम, एवं रागादयोपि सद्धादीनं उपनिस्सयपच्‍चया नाम होन्तीति वेदितब्बा। तस्स पटिघातत्थायाति तस्स पटिबाहनत्थाय, विपाकोकासस्स अनुप्पदानत्थायाति अत्थो। सप्पटिघातेसु ताव एवं होतु, यानि पन अप्पटिघातानि आनन्तरियकम्मानि, तेसु ‘‘तस्स पटिघातत्थाया’’ति कस्मा वुत्तन्ति? तस्स अज्झासयवसेन। तप्पटिघातत्थाय पवत्तेमीति हिस्स अज्झासयो, तं गहेत्वा एवं वुत्तं।

    Saddhāyāti dānādivasena pavattasaddhāya sīlādīsupi eseva nayo. Yatheva hi dānādivasena saddhādayo uppādento rāgaṃ upanissāya uppādeti nāma, evaṃ rāgādayopi saddhādīnaṃ upanissayapaccayā nāma hontīti veditabbā. Tassa paṭighātatthāyāti tassa paṭibāhanatthāya, vipākokāsassa anuppadānatthāyāti attho. Sappaṭighātesu tāva evaṃ hotu, yāni pana appaṭighātāni ānantariyakammāni, tesu ‘‘tassa paṭighātatthāyā’’ti kasmā vuttanti? Tassa ajjhāsayavasena. Tappaṭighātatthāya pavattemīti hissa ajjhāsayo, taṃ gahetvā evaṃ vuttaṃ.

    रागं उपनिस्साय अत्तानं आतापेतीति यत्थ रत्तो, तस्स दुक्‍करेन पत्तिं सम्पस्सन्तो एवं करोतीति सब्बं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं। कायिकस्स सुखस्साति रागादिसमतिक्‍कमवसेन कुसलं कत्वा पटिलद्धसुखस्स वा रागादिवसेन अनादीनवदस्साविनो कामे परिभुञ्‍जनवसेन उप्पन्‍नसुखस्स वा। दुक्खस्साति आतापनादिवसेन उप्पन्‍नसुखस्स वा रागादिहेतु पवत्तवधबन्धनादिवसेन उप्पन्‍नदुक्खस्स वा। फलसमापत्तियाति रागादयो समुच्छिन्दित्वा वा उप्पादिताय तेहि वा अट्टीयमानेन समापन्‍नाय।

    Rāgaṃ upanissāya attānaṃ ātāpetīti yattha ratto, tassa dukkarena pattiṃ sampassanto evaṃ karotīti sabbaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Kāyikassa sukhassāti rāgādisamatikkamavasena kusalaṃ katvā paṭiladdhasukhassa vā rāgādivasena anādīnavadassāvino kāme paribhuñjanavasena uppannasukhassa vā. Dukkhassāti ātāpanādivasena uppannasukhassa vā rāgādihetu pavattavadhabandhanādivasena uppannadukkhassa vā. Phalasamāpattiyāti rāgādayo samucchinditvā vā uppāditāya tehi vā aṭṭīyamānena samāpannāya.

    कायिकं सुखन्तिआदीसु सुखे उप्पन्‍ने तं अस्सादेत्वा पुनप्पुनं तथारूपेहेव पच्‍चयेहि तं उप्पादेन्तस्स पुरिमं पच्छिमस्स उपनिस्सयो होति। सीतादीसु पन अग्गिसन्तापनादीनि अतिसेवन्तस्स पुब्बभागे सुखं अपरभागे दुक्खस्स, ‘‘सुखो वति मिस्सा परिब्बाजिकाय तरुणाय लोमसाय बाहाय सम्फस्सो’’ति कामेसु पातब्यतं आपज्‍जन्तस्स इध कायिकं सुखं नेरयिकस्स कायिकदुक्खस्स, अरोगभावेन पन सुखिनो फलसमापत्तिं समापज्‍जन्तस्स कायिकं सुखं फलसमापत्तिया उपनिस्सयपच्‍चयो होति। दुक्खपटिघाताय पन सुखं सेवन्तस्स दुक्खपटिघाताय च भगवतो विय आबाधं विक्खम्भेत्वा फलसमापत्तिं समापज्‍जन्तस्स कायिकदुक्खं कायिकसुखस्स चेव फलसमापत्तिया च, उपनिस्सयपच्‍चयो होति। उतुसप्पायो सुखस्स चेव फलसमापत्तिया च, असप्पायो दुक्खस्स। उतुअसप्पायं वा अभिभवित्वा समापत्तिसमुट्ठितरूपवसेन उप्पन्‍नं सुखं अनुभवितुकामस्स असप्पायोपि उतु फलसमापत्तिया पच्‍चयोव। भोजनसेनासनेसुपि एसेव नयो। पुन कायिकं सुखन्तिआदीनि केवलं एकतो दस्सितानि। हेट्ठा वुत्तनयेनेव पनेसं पच्‍चयभावो वेदितब्बो। फलसमापत्ति कायिकस्स सुखस्साति समापत्तिसमुट्ठानरूपवसेन उप्पन्‍नस्स सुखस्स। तं हेस समापत्तितो वुट्ठाय अनुभवति।

    Kāyikaṃ sukhantiādīsu sukhe uppanne taṃ assādetvā punappunaṃ tathārūpeheva paccayehi taṃ uppādentassa purimaṃ pacchimassa upanissayo hoti. Sītādīsu pana aggisantāpanādīni atisevantassa pubbabhāge sukhaṃ aparabhāge dukkhassa, ‘‘sukho vati missā paribbājikāya taruṇāya lomasāya bāhāya samphasso’’ti kāmesu pātabyataṃ āpajjantassa idha kāyikaṃ sukhaṃ nerayikassa kāyikadukkhassa, arogabhāvena pana sukhino phalasamāpattiṃ samāpajjantassa kāyikaṃ sukhaṃ phalasamāpattiyā upanissayapaccayo hoti. Dukkhapaṭighātāya pana sukhaṃ sevantassa dukkhapaṭighātāya ca bhagavato viya ābādhaṃ vikkhambhetvā phalasamāpattiṃ samāpajjantassa kāyikadukkhaṃ kāyikasukhassa ceva phalasamāpattiyā ca, upanissayapaccayo hoti. Utusappāyo sukhassa ceva phalasamāpattiyā ca, asappāyo dukkhassa. Utuasappāyaṃ vā abhibhavitvā samāpattisamuṭṭhitarūpavasena uppannaṃ sukhaṃ anubhavitukāmassa asappāyopi utu phalasamāpattiyā paccayova. Bhojanasenāsanesupi eseva nayo. Puna kāyikaṃ sukhantiādīni kevalaṃ ekato dassitāni. Heṭṭhā vuttanayeneva panesaṃ paccayabhāvo veditabbo. Phalasamāpatti kāyikassa sukhassāti samāpattisamuṭṭhānarūpavasena uppannassa sukhassa. Taṃ hesa samāpattito vuṭṭhāya anubhavati.

    कायिकं सुखं उपनिस्साय दानन्तिआदीसु ‘‘अहो वत मे इदं सुखं न परिहायेय्या’’ति पत्तस्स वा अपरिहायनवसेन; ‘‘अहो वताहं आयतिं एवरूपं सुखं पापुणेय्य’’न्ति अप्पत्तस्स वा पत्तिवसेन; दुक्खेपि ‘‘अहो वत मे दुक्खं परिहायेय्या’’ति पत्तस्स परिहायनवसेन वा; ‘‘आयतिं एवरूपं नुप्पज्‍जेय्या’’ति अनुप्पादपत्थनावसेन वा सुखदुक्खानं उपनिस्सयता वेदितब्बा। उतुभोजनसेनासनानि वुत्तनयानेव। पुन कायिकं सुखन्तिआदीसु यस्मा ‘‘साधु खो, मारिस, मोग्गल्‍लान, बुद्धसरणगमनं होती’’ति सुखप्पत्तानम्पि, ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत, सो भगवा, यो एवरूपस्स दुक्खस्स परिञ्‍ञाय धम्मं देसेती’’ति (उदा॰ १८) दुक्खप्पत्तानम्पि सद्धा उप्पज्‍जति। सुखदुक्खेहि च संयोगवियोगत्थाय सीलादिपरिपूरणं करेय्य, तस्मा सुखदुक्खानि सद्धादीनं उपनिस्सयभावेन दस्सितानि। उतुआदीनिपि यथायोगं योजेतब्बानि। कायिकं सुखं उपनिस्साय पाणं हनतीतिआदीसुपि वुत्तनयानुसारेनेव सुखादीनं उपनिस्सयता वेदितब्बा।

    Kāyikaṃ sukhaṃ upanissāya dānantiādīsu ‘‘aho vata me idaṃ sukhaṃ na parihāyeyyā’’ti pattassa vā aparihāyanavasena; ‘‘aho vatāhaṃ āyatiṃ evarūpaṃ sukhaṃ pāpuṇeyya’’nti appattassa vā pattivasena; dukkhepi ‘‘aho vata me dukkhaṃ parihāyeyyā’’ti pattassa parihāyanavasena vā; ‘‘āyatiṃ evarūpaṃ nuppajjeyyā’’ti anuppādapatthanāvasena vā sukhadukkhānaṃ upanissayatā veditabbā. Utubhojanasenāsanāni vuttanayāneva. Puna kāyikaṃ sukhantiādīsu yasmā ‘‘sādhu kho, mārisa, moggallāna, buddhasaraṇagamanaṃ hotī’’ti sukhappattānampi, ‘‘sammāsambuddho vata, so bhagavā, yo evarūpassa dukkhassa pariññāya dhammaṃ desetī’’ti (udā. 18) dukkhappattānampi saddhā uppajjati. Sukhadukkhehi ca saṃyogaviyogatthāya sīlādiparipūraṇaṃ kareyya, tasmā sukhadukkhāni saddhādīnaṃ upanissayabhāvena dassitāni. Utuādīnipi yathāyogaṃ yojetabbāni. Kāyikaṃ sukhaṃ upanissāya pāṇaṃ hanatītiādīsupi vuttanayānusāreneva sukhādīnaṃ upanissayatā veditabbā.

    इमस्मिं पन उपनिस्सयभाजनीये कुसलो कुसलस्स तिविधेनापि उपनिस्सयो, अकुसलस्स दुविधेन, अब्याकतस्स तिविधेन। अकुसलो अकुसलस्स तिविधेन, कुसलस्स एकविधेन, अब्याकतस्स दुविधेन। अब्याकतोपि अब्याकतस्स तिविधेन, तथा कुसलस्स, तथा अकुसलस्साति। एवं कुसलो अट्ठविधेन, अकुसलो छब्बिधेन, अब्याकतो नवविधेनाति तेवीसतिविधेन उपनिस्सयो भाजितोति वेदितब्बो।

    Imasmiṃ pana upanissayabhājanīye kusalo kusalassa tividhenāpi upanissayo, akusalassa duvidhena, abyākatassa tividhena. Akusalo akusalassa tividhena, kusalassa ekavidhena, abyākatassa duvidhena. Abyākatopi abyākatassa tividhena, tathā kusalassa, tathā akusalassāti. Evaṃ kusalo aṭṭhavidhena, akusalo chabbidhena, abyākato navavidhenāti tevīsatividhena upanissayo bhājitoti veditabbo.

    ४२४. पुरेजाते चक्खादीनि ओळारिकवसेन वुत्तानि। आपोधातुआदीनिपि पन पुरेजातारम्मणानि होन्तियेव। वत्थु पुरेजातं चक्खायतनन्तिआदि यं वत्थु हुत्वा पुरेजातं होति, तं दस्सेतुं वुत्तं। वत्थु विपाकाब्याकतानन्ति पवत्तियं पुरेजातपच्‍चयं सन्धाय वुत्तं।

    424. Purejāte cakkhādīni oḷārikavasena vuttāni. Āpodhātuādīnipi pana purejātārammaṇāni hontiyeva. Vatthu purejātaṃ cakkhāyatanantiādi yaṃ vatthu hutvā purejātaṃ hoti, taṃ dassetuṃ vuttaṃ. Vatthu vipākābyākatānanti pavattiyaṃ purejātapaccayaṃ sandhāya vuttaṃ.

    ४२५. पच्छाजाते इमस्स कायस्साति चातुमहाभूतिककायस्स। पच्छाजातपच्‍चयेन पच्‍चयोति उपत्थम्भनवसेन पच्छाजातो हुत्वा पच्‍चयो। उपत्थम्भकट्ठेन पच्‍चयत्तायेव हेस पच्छाजातपच्‍चयोति इमस्मिं पञ्हावारे अनुलोमतो आगतो।

    425. Pacchājāte imassa kāyassāti cātumahābhūtikakāyassa. Pacchājātapaccayena paccayoti upatthambhanavasena pacchājāto hutvā paccayo. Upatthambhakaṭṭhena paccayattāyeva hesa pacchājātapaccayoti imasmiṃ pañhāvāre anulomato āgato.

    ४२६. आसेवनपच्‍चये अनुलोमं गोत्रभुस्सातिआदीनं विसुं गहणे हेट्ठा वुत्तनयेनेव कारणं वेदितब्बं।

    426. Āsevanapaccaye anulomaṃ gotrabhussātiādīnaṃ visuṃ gahaṇe heṭṭhā vuttanayeneva kāraṇaṃ veditabbaṃ.

    ४२७. कम्मपच्‍चये कुसला चेतना सम्पयुत्तकानन्ति एत्थ सहजातनानाक्खणिकविभागस्स अभावतो सहजाताति न वुत्ता। अब्याकतविस्सज्‍जने पन सो विभागो अत्थि, तस्मा तत्थ वुत्ता। पटिसन्धिग्गहणं कटत्तारूपानं वसेन कतं। चेतना वत्थुस्साति किञ्‍चापि पटिसन्धिक्खणे वत्थुपतिट्ठिता अरूपधम्मा वत्थुपच्‍चया वत्तन्ति, चेतना पन वत्थुस्सापि पच्‍चयोति दस्सेतुं वुत्तं।

    427. Kammapaccaye kusalā cetanā sampayuttakānanti ettha sahajātanānākkhaṇikavibhāgassa abhāvato sahajātāti na vuttā. Abyākatavissajjane pana so vibhāgo atthi, tasmā tattha vuttā. Paṭisandhiggahaṇaṃ kaṭattārūpānaṃ vasena kataṃ. Cetanā vatthussāti kiñcāpi paṭisandhikkhaṇe vatthupatiṭṭhitā arūpadhammā vatthupaccayā vattanti, cetanā pana vatthussāpi paccayoti dassetuṃ vuttaṃ.

    ४२८. विपाकपच्‍चये पटिसन्धिवारे इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो।

    428. Vipākapaccaye paṭisandhivāre imināva nayena attho veditabbo.

    ४२९-४३८. आहारपच्‍चये इमस्स कायस्साति इमस्मिं चतुसन्ततिवसेन पवत्ते चातुमहाभूतिककाये आहारसमुट्ठानस्स जनकवसेन, सेसस्स उपत्थम्भकवसेन आहारपच्‍चयेन पच्‍चयो। इन्द्रियपच्‍चयादीसुपि पटिसन्धिवारो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।

    429-438. Āhārapaccaye imassa kāyassāti imasmiṃ catusantativasena pavatte cātumahābhūtikakāye āhārasamuṭṭhānassa janakavasena, sesassa upatthambhakavasena āhārapaccayena paccayo. Indriyapaccayādīsupi paṭisandhivāro vuttanayeneva veditabbo. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.

    पञ्हावारविभङ्गवण्णना निट्ठिता।

    Pañhāvāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.

    पञ्हावारस्स घटने अनुलोमगणना

    Pañhāvārassa ghaṭane anulomagaṇanā

    ४३९. इदानेत्थ यथालद्धानि विस्सज्‍जनानि गणनावसेन दस्सेतुं हेतुया सत्तातिआदि वुत्तं। तत्थ सत्ताति कुसलेन कुसलं, अब्याकतं, कुसलाब्याकतन्ति तीणि। तथा अकुसलेन; अब्याकतेन अब्याकतमेवाति एवं सत्त। आरम्मणे नवाति एकमूलकएकावसानानि नव। अधिपतिया दसाति कुसलं कुसलस्स सहजाततो चेव आरम्मणतो च; अकुसलस्स आरम्मणतोव अब्याकतस्स सहजाततो चेव आरम्मणतो च; कुसलाब्याकतस्स सहजाततोवाति कुसलमूलकानि चत्तारि। अकुसलं अकुसलस्स सहजाततो चेव आरम्मणतो च; अब्याकतस्स सहजाततोव तथा अकुसलाब्याकतस्साति अकुसलमूलकानि तीणि। अब्याकतो अब्याकतस्स सहजाततो चेव आरम्मणतो च; कुसलस्स आरम्मणतोव तथा अकुसलस्साति अब्याकतमूलकानि तीणीति एवं दस। एत्थ पन आरम्मणाधिपतिपि सत्तधा, सहजाताधिपतिपि सत्तधाव लब्भति।

    439. Idānettha yathāladdhāni vissajjanāni gaṇanāvasena dassetuṃ hetuyā sattātiādi vuttaṃ. Tattha sattāti kusalena kusalaṃ, abyākataṃ, kusalābyākatanti tīṇi. Tathā akusalena; abyākatena abyākatamevāti evaṃ satta. Ārammaṇe navāti ekamūlakaekāvasānāni nava. Adhipatiyā dasāti kusalaṃ kusalassa sahajātato ceva ārammaṇato ca; akusalassa ārammaṇatova abyākatassa sahajātato ceva ārammaṇato ca; kusalābyākatassa sahajātatovāti kusalamūlakāni cattāri. Akusalaṃ akusalassa sahajātato ceva ārammaṇato ca; abyākatassa sahajātatova tathā akusalābyākatassāti akusalamūlakāni tīṇi. Abyākato abyākatassa sahajātato ceva ārammaṇato ca; kusalassa ārammaṇatova tathā akusalassāti abyākatamūlakāni tīṇīti evaṃ dasa. Ettha pana ārammaṇādhipatipi sattadhā, sahajātādhipatipi sattadhāva labbhati.

    अनन्तरे सत्ताति कुसलमूलकानि द्वे, तथा अकुसलमूलकानि, अब्याकतमूलकानि तीणीति एवं सत्त। समनन्तरेपि एतानेव। सहजाते नवाति कुसलमूलकानि तीणि, अकुसलमूलकानि तीणि, अब्याकतमूलकं एकं, तथा कुसलाब्याकतमूलकं, अकुसलाब्याकतमूलकञ्‍चाति एवं नव। अञ्‍ञमञ्‍ञे तीणीति कुसलेन कुसलं, अकुसलेन अकुसलं , अब्याकतेन अब्याकतन्ति एवं तीणि। निस्सये तेरसाति सहजाततोव कुसलमूलकानि तीणि, तथा अकुसलमूलकानि, तथा अब्याकतमूलकानि। एत्थ पन पुरेजातम्पि लब्भति। अब्याकतञ्हि अब्याकतस्स सहजातम्पि होति पुरेजातम्पि; कुसलस्स पुरेजातमेव तथा अकुसलस्स। पुन कुसलाब्याकतो सहजातपुरेजाततो कुसलस्स, सहजाततोव अब्याकतस्स, तथा अकुसलाब्याकतोति एवं तेरस। उपनिस्सये नवाति एकमूलकेकावसाना नव। तेसं विभङ्गे तेवीसति भेदा दस्सिता। तेसु आरम्मणूपनिस्सये सत्त, अनन्तरूपनिस्सये सत्त, पकतूपनिस्सये नव होन्ति। पुरेजाते तीणीति अब्याकतो अब्याकतस्स, कुसलस्स, अकुसलस्साति एवं तीणि।

    Anantare sattāti kusalamūlakāni dve, tathā akusalamūlakāni, abyākatamūlakāni tīṇīti evaṃ satta. Samanantarepi etāneva. Sahajāte navāti kusalamūlakāni tīṇi, akusalamūlakāni tīṇi, abyākatamūlakaṃ ekaṃ, tathā kusalābyākatamūlakaṃ, akusalābyākatamūlakañcāti evaṃ nava. Aññamaññe tīṇīti kusalena kusalaṃ, akusalena akusalaṃ , abyākatena abyākatanti evaṃ tīṇi. Nissaye terasāti sahajātatova kusalamūlakāni tīṇi, tathā akusalamūlakāni, tathā abyākatamūlakāni. Ettha pana purejātampi labbhati. Abyākatañhi abyākatassa sahajātampi hoti purejātampi; kusalassa purejātameva tathā akusalassa. Puna kusalābyākato sahajātapurejātato kusalassa, sahajātatova abyākatassa, tathā akusalābyākatoti evaṃ terasa. Upanissaye navāti ekamūlakekāvasānā nava. Tesaṃ vibhaṅge tevīsati bhedā dassitā. Tesu ārammaṇūpanissaye satta, anantarūpanissaye satta, pakatūpanissaye nava honti. Purejāte tīṇīti abyākato abyākatassa, kusalassa, akusalassāti evaṃ tīṇi.

    पच्छाजाते तीणीति कुसलो अब्याकतस्स, अकुसलो अब्याकतस्स, अब्याकतो अब्याकतस्साति एवं तीणि। आसेवने तीणि अञ्‍ञमञ्‍ञसदिसानि। कम्मे सत्त हेतुसदिसानि। तत्थ द्वीसु विस्सज्‍जनेसु नानाक्खणिककम्मम्पि आगतं, पञ्‍चसु सहजातमेव। विपाके एकं अब्याकतेन अब्याकतं। आहारइन्द्रियझानमग्गेसु सत्त हेतुसदिसानेव। इन्द्रियं पनेत्थ सहजातपुरेजातवसेन आगतं। सम्पयुत्ते तीणि अञ्‍ञमञ्‍ञसदिसानि। विप्पयुत्ते पञ्‍चाति सहजातपच्छाजाततो कुसलेन अब्याकतं, अकुसलेन अब्याकतं, सहजातपुरेजातपच्छाजाततो अब्याकतेन अब्याकतं, वत्थुपुरेजाततो अब्याकतेन कुसलं, तथा अकुसलन्ति एकं कुसलमूलं, एकं अकुसलमूलं, तीणि अब्याकतमूलानीति एवं पञ्‍च।

    Pacchājātetīṇīti kusalo abyākatassa, akusalo abyākatassa, abyākato abyākatassāti evaṃ tīṇi. Āsevane tīṇi aññamaññasadisāni. Kamme satta hetusadisāni. Tattha dvīsu vissajjanesu nānākkhaṇikakammampi āgataṃ, pañcasu sahajātameva. Vipāke ekaṃ abyākatena abyākataṃ. Āhāraindriyajhānamaggesu satta hetusadisāneva. Indriyaṃ panettha sahajātapurejātavasena āgataṃ. Sampayutte tīṇi aññamaññasadisāni. Vippayutte pañcāti sahajātapacchājātato kusalena abyākataṃ, akusalena abyākataṃ, sahajātapurejātapacchājātato abyākatena abyākataṃ, vatthupurejātato abyākatena kusalaṃ, tathā akusalanti ekaṃ kusalamūlaṃ, ekaṃ akusalamūlaṃ, tīṇi abyākatamūlānīti evaṃ pañca.

    अत्थिया तेरसाति सहजाततो कुसलेन कुसलं, सहजातपच्छाजाततो कुसलेन अब्याकतं, सहजाततोव कुसलेन कुसलाब्याकतन्ति कुसलमूलानि तीणि, तथा अकुसलमूलानि, सहजातपुरेजातपच्छाजाताहारिन्द्रियतो पन अब्याकतेन अब्याकतं, वत्थारम्मणपुरेजाततो अब्याकतेन कुसलं, तथा अकुसलं, सहजातपुरेजाततो कुसलो च अब्याकतो च अकुसलस्स; स्वेव अब्याकतस्स सहजातपच्छाजातआहारिन्द्रियतो सहजातपुरेजाततो च कुसलो च अब्याकतो च कुसलस्स; स्वेव अब्याकतस्स सहजातपच्छाजातआहारिन्द्रियतोति एवं तेरस। नत्थिविगतेसु सत्त अनन्तरसदिसानि। अविगते तेरस अत्थिसदिसानीति। एवमेत्थ सत्त गणनपरिच्छेदा एकं तीणि पञ्‍च सत्त नव दस तेरसाति। तेसु विपाकवसेन एकमेव एककं, अञ्‍ञमञ्‍ञपुरेजातपच्छाजातासेवनसम्पयुत्तवसेन पञ्‍च तिका, विप्पयुत्तवसेन एकमेव पञ्‍चकं, हेतुअनन्तरसमनन्तरकम्मआहारिन्द्रियझानमग्गनत्थिविगतवसेन दस सत्तका, आरम्मणसहजातउपनिस्सयवसेन तयो नवका, अधिपतिवसेन एकं दसकं, निस्सयअत्थिअविगतवसेन तयो तेरसकाति एवं तस्मिं तस्मिं पच्‍चये निद्दिट्ठवारे गणनवसेन साधुकं सल्‍लक्खेत्वा तेसं वसेन दुकतिकादीसु पच्‍चयसंसन्दने गणना वेदितब्बा।

    Atthiyā terasāti sahajātato kusalena kusalaṃ, sahajātapacchājātato kusalena abyākataṃ, sahajātatova kusalena kusalābyākatanti kusalamūlāni tīṇi, tathā akusalamūlāni, sahajātapurejātapacchājātāhārindriyato pana abyākatena abyākataṃ, vatthārammaṇapurejātato abyākatena kusalaṃ, tathā akusalaṃ, sahajātapurejātato kusalo ca abyākato ca akusalassa; sveva abyākatassa sahajātapacchājātaāhārindriyato sahajātapurejātato ca kusalo ca abyākato ca kusalassa; sveva abyākatassa sahajātapacchājātaāhārindriyatoti evaṃ terasa. Natthivigatesu satta anantarasadisāni. Avigate terasa atthisadisānīti. Evamettha satta gaṇanaparicchedā ekaṃ tīṇi pañca satta nava dasa terasāti. Tesu vipākavasena ekameva ekakaṃ, aññamaññapurejātapacchājātāsevanasampayuttavasena pañca tikā, vippayuttavasena ekameva pañcakaṃ, hetuanantarasamanantarakammaāhārindriyajhānamagganatthivigatavasena dasa sattakā, ārammaṇasahajātaupanissayavasena tayo navakā, adhipativasena ekaṃ dasakaṃ, nissayaatthiavigatavasena tayo terasakāti evaṃ tasmiṃ tasmiṃ paccaye niddiṭṭhavāre gaṇanavasena sādhukaṃ sallakkhetvā tesaṃ vasena dukatikādīsu paccayasaṃsandane gaṇanā veditabbā.

    ४४०. ये पन पच्‍चया येसं पच्‍चयानं विसभागा वा विरुद्धा वा होन्ति, ते तेहि सद्धिं न योजेतब्बा। सेय्यथिदं – हेतुपच्‍चयस्स ताव आरम्मणानन्तरसमनन्तरूपनिस्सयपुरेजातपच्छाजातकम्मासेवनाहारझाननत्थिविगता अधिपतिपच्‍चये च ठपेत्वा वीमंसं सेसाधिपतिनो विसभागा, सहजातादयो सभागा। कस्मा? तथा भावाभावतो। हेतुपच्‍चयो हि येसं हेतुपच्‍चयो होति, तेसं सहजातादिपच्‍चयोपि होति, आरम्मणादिपच्‍चयो पन न होतीति आरम्मणादयो तस्स विसभागा नाम। तस्मा सो तेहि, ते वा तेन सद्धिं, न योजेतब्बा। पुरेजातपच्छाजातसम्पयुत्तविप्पयुत्तअत्थिनत्थिविगताविगता च अञ्‍ञमञ्‍ञविरुद्धा, तेपि अञ्‍ञमञ्‍ञं न योजेतब्बा। तत्थ अयोजनीये वज्‍जेत्वा योजनीयेहि योगे ये वारा लब्भन्ति, ते सङ्खेपतो दस्सेतुं हेतुपच्‍चया अधिपतिया चत्तारीतिआदि वुत्तं।

    440. Ye pana paccayā yesaṃ paccayānaṃ visabhāgā vā viruddhā vā honti, te tehi saddhiṃ na yojetabbā. Seyyathidaṃ – hetupaccayassa tāva ārammaṇānantarasamanantarūpanissayapurejātapacchājātakammāsevanāhārajhānanatthivigatā adhipatipaccaye ca ṭhapetvā vīmaṃsaṃ sesādhipatino visabhāgā, sahajātādayo sabhāgā. Kasmā? Tathā bhāvābhāvato. Hetupaccayo hi yesaṃ hetupaccayo hoti, tesaṃ sahajātādipaccayopi hoti, ārammaṇādipaccayo pana na hotīti ārammaṇādayo tassa visabhāgā nāma. Tasmā so tehi, te vā tena saddhiṃ, na yojetabbā. Purejātapacchājātasampayuttavippayuttaatthinatthivigatāvigatā ca aññamaññaviruddhā, tepi aññamaññaṃ na yojetabbā. Tattha ayojanīye vajjetvā yojanīyehi yoge ye vārā labbhanti, te saṅkhepato dassetuṃ hetupaccayā adhipatiyā cattārītiādi vuttaṃ.

    तत्थ किञ्‍चापि हेतुपच्‍चयस्स अधिपतिना संसन्दने ऊनतरगणनवसेन सत्तहि वारेहि भवितब्बं, यस्मा पन अधिपतीसु वीमंसाव हेतुपच्‍चयो, न इतरे, तस्मा विसभागे वज्‍जेत्वा सभागवसेन ‘‘चत्तारी’’ति वुत्तं। तानि एवं वेदितब्बानि – कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स हेतुपच्‍चयेन पच्‍चयो अधिपतिपच्‍चयेन पच्‍चयो; कुसला वीमंसा सम्पयुत्तकानं खन्धानं, कुसलो धम्मो अब्याकतस्स धम्मस्स हेतुपच्‍चयेन पच्‍चयो अधिपतिपच्‍चयेन पच्‍चयो; कुसला वीमंसा चित्तसमुट्ठानानं रूपानं, कुसलो धम्मो कुसलस्स च अब्याकतस्स च धम्मस्स हेतुपच्‍चयेन पच्‍चयो अधिपतिपच्‍चयेन पच्‍चयो; कुसला वीमंसा सम्पयुत्तकानं खन्धानं चित्तसमुट्ठानानञ्‍च रूपानं, अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स धम्मस्स हेतुपच्‍चयेन पच्‍चयो अधिपतिपच्‍चयेन पच्‍चयो; विपाकाब्याकता किरियाब्याकता वीमंसा सम्पयुत्तकानं खन्धानं चित्तसमुट्ठानानञ्‍च रूपानन्ति। एत्थ च विपाकाब्याकता लोकुत्तरतोव गहेतब्बा। आरम्मणपच्‍चयअनन्तरपच्‍चयादयो पन विसभागत्ता न योजिता। इमिना उपायेन सब्बत्थ लब्भमानञ्‍च अलब्भमानञ्‍च ञत्वा लब्भमानवसेन वारा उद्धरितब्बा।

    Tattha kiñcāpi hetupaccayassa adhipatinā saṃsandane ūnataragaṇanavasena sattahi vārehi bhavitabbaṃ, yasmā pana adhipatīsu vīmaṃsāva hetupaccayo, na itare, tasmā visabhāge vajjetvā sabhāgavasena ‘‘cattārī’’ti vuttaṃ. Tāni evaṃ veditabbāni – kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo adhipatipaccayena paccayo; kusalā vīmaṃsā sampayuttakānaṃ khandhānaṃ, kusalo dhammo abyākatassa dhammassa hetupaccayena paccayo adhipatipaccayena paccayo; kusalā vīmaṃsā cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ, kusalo dhammo kusalassa ca abyākatassa ca dhammassa hetupaccayena paccayo adhipatipaccayena paccayo; kusalā vīmaṃsā sampayuttakānaṃ khandhānaṃ cittasamuṭṭhānānañca rūpānaṃ, abyākato dhammo abyākatassa dhammassa hetupaccayena paccayo adhipatipaccayena paccayo; vipākābyākatā kiriyābyākatā vīmaṃsā sampayuttakānaṃ khandhānaṃ cittasamuṭṭhānānañca rūpānanti. Ettha ca vipākābyākatā lokuttaratova gahetabbā. Ārammaṇapaccayaanantarapaccayādayo pana visabhāgattā na yojitā. Iminā upāyena sabbattha labbhamānañca alabbhamānañca ñatvā labbhamānavasena vārā uddharitabbā.

    सहजाते सत्ताति हेतुया लद्धानेव। अञ्‍ञमञ्‍ञे तीणीति सुद्धिकअञ्‍ञमञ्‍ञे लद्धानेव। निस्सये सत्ताति हेतुया लद्धानेव। विपाके एकन्ति सुद्धिकविपाके लद्धमेव। इन्द्रियमग्गेसु चत्तारीति हेट्ठा वुत्तनयानेव । सम्पयुत्ते तीणीति सुद्धिकसम्पयुत्ते लद्धानेव। विप्पयुत्ते तीणीति कुसलादिचित्तसमुट्ठानं रूपं पच्‍चयुप्पन्‍नं कत्वा वेदितब्बानि। अत्थिअविगतेसु सत्ताति हेतुया लद्धानेव।

    Sahajātesattāti hetuyā laddhāneva. Aññamaññe tīṇīti suddhikaaññamaññe laddhāneva. Nissaye sattāti hetuyā laddhāneva. Vipāke ekanti suddhikavipāke laddhameva. Indriyamaggesu cattārīti heṭṭhā vuttanayāneva . Sampayutte tīṇīti suddhikasampayutte laddhāneva. Vippayutte tīṇīti kusalādicittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ paccayuppannaṃ katvā veditabbāni. Atthiavigatesu sattāti hetuyā laddhāneva.

    ४४१-४४३. एवं येहि अधिपतिपच्‍चयादीहि एकादसहि पच्‍चयेहि सद्धिं हेतुपच्‍चयो योजनं लभति, तेसं वसेन दुमूलकनये गणनं दस्सेत्वा इदानि तिमूलकादीसु तस्स दस्सनत्थं लक्खणं ठपेन्तो हेतुसहजातनिस्सयअत्थिअविगतन्ति सत्तातिआदिमाह। पोत्थकेसु पन निस्सउपनिस्सअधिपाति एवं परिहीनक्खरानि पच्‍चयनामानि लिखन्ति, तं सञ्‍ञाकरणमत्तवसेन लिखितं। तस्मा तादिसेसु ठानेसु परिपुण्णा पाळि कातब्बा। यं पनिदं लक्खणं ठपितं, तेन इदं दीपेति – अयं हेतुपच्‍चयो सहजातादीहि चतूहि सद्धिं संसन्दने अत्तनो विभङ्गे लद्धानि सत्तेव विस्सज्‍जनानि लभति। सचे पनेत्थ अञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चयो पविसति, अञ्‍ञमञ्‍ञे लद्धानि तीणि लभति। सचे सम्पयुत्तपच्‍चयो पविसति, तानेव तीणि लभति। सचे विप्पयुत्तपच्‍चयो पविसति, हेतुविप्पयुत्तदुके लद्धानि तीणि लभति। सचे विपाकपच्‍चयो पविसति, सब्बेहि विपाकसभागेहि सद्धिं संसन्दने एवमेव विस्सज्‍जनं लभति। सचे पनेत्थ इन्द्रियमग्गपच्‍चया पविसन्ति, तेहि सद्धिं दुमूलके लद्धानि चत्तारियेव लभति। सचे तेहि सद्धिं अञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चयो पविसति, हेताधिपतिदुके दस्सितेसु चतूसु विस्सज्‍जनेसु ‘‘कुसलो धम्मो अब्याकतस्स, कुसलो धम्मो कुसलस्स च अब्याकतस्स चा’’ति द्वे अपनेत्वा सेसानि द्वे लभति। सचेपि तत्थ सम्पयुत्तपच्‍चयो पविसति, तानेव द्वे लभति। सचे पन विप्पयुत्तपच्‍चयो पविसति, इतरानि द्वे लभति। सचे पन तेसु विपाकपच्‍चयो पविसति, सब्बत्थ एकमेव लभति। अधिपतिना पन सद्धिं हेताधिपतिदुकतो ऊनतरगणनेसु अप्पविसन्तेसु चत्तारियेव लभति। ऊनतरगणनेसु पविसन्तेसु तेसं वसेन द्वे एकन्ति लभति। एवं तेसं तेसं पच्‍चयानं समायोगे लब्भमानं गणनं विदित्वा तिमूलकादीसु गणना उद्धरितब्बाति।

    441-443. Evaṃ yehi adhipatipaccayādīhi ekādasahi paccayehi saddhiṃ hetupaccayo yojanaṃ labhati, tesaṃ vasena dumūlakanaye gaṇanaṃ dassetvā idāni timūlakādīsu tassa dassanatthaṃ lakkhaṇaṃ ṭhapento hetusahajātanissayaatthiavigatanti sattātiādimāha. Potthakesu pana nissaupanissaadhipāti evaṃ parihīnakkharāni paccayanāmāni likhanti, taṃ saññākaraṇamattavasena likhitaṃ. Tasmā tādisesu ṭhānesu paripuṇṇā pāḷi kātabbā. Yaṃ panidaṃ lakkhaṇaṃ ṭhapitaṃ, tena idaṃ dīpeti – ayaṃ hetupaccayo sahajātādīhi catūhi saddhiṃ saṃsandane attano vibhaṅge laddhāni satteva vissajjanāni labhati. Sace panettha aññamaññapaccayo pavisati, aññamaññe laddhāni tīṇi labhati. Sace sampayuttapaccayo pavisati, tāneva tīṇi labhati. Sace vippayuttapaccayo pavisati, hetuvippayuttaduke laddhāni tīṇi labhati. Sace vipākapaccayo pavisati, sabbehi vipākasabhāgehi saddhiṃ saṃsandane evameva vissajjanaṃ labhati. Sace panettha indriyamaggapaccayā pavisanti, tehi saddhiṃ dumūlake laddhāni cattāriyeva labhati. Sace tehi saddhiṃ aññamaññapaccayo pavisati, hetādhipatiduke dassitesu catūsu vissajjanesu ‘‘kusalo dhammo abyākatassa, kusalo dhammo kusalassa ca abyākatassa cā’’ti dve apanetvā sesāni dve labhati. Sacepi tattha sampayuttapaccayo pavisati, tāneva dve labhati. Sace pana vippayuttapaccayo pavisati, itarāni dve labhati. Sace pana tesu vipākapaccayo pavisati, sabbattha ekameva labhati. Adhipatinā pana saddhiṃ hetādhipatidukato ūnataragaṇanesu appavisantesu cattāriyeva labhati. Ūnataragaṇanesu pavisantesu tesaṃ vasena dve ekanti labhati. Evaṃ tesaṃ tesaṃ paccayānaṃ samāyoge labbhamānaṃ gaṇanaṃ viditvā timūlakādīsu gaṇanā uddharitabbāti.

    एतेसु पन घटनेसु सब्बपठमानि चत्तारि घटनानि सामञ्‍ञतो नवन्‍नम्पि हेतूनं वसेन वुत्तानि अविपाकानि। अब्याकतेन अब्याकतविस्सज्‍जने पनेत्थ विपाकहेतुपि लब्भति।

    Etesu pana ghaṭanesu sabbapaṭhamāni cattāri ghaṭanāni sāmaññato navannampi hetūnaṃ vasena vuttāni avipākāni. Abyākatena abyākatavissajjane panettha vipākahetupi labbhati.

    ततो परानि पञ्‍च घटनानि विपाकहेतुवसेन वुत्तानि। तत्थ सब्बेपि सहजातविपाका चेव विपाकसहजातरूपा च। तेसु पठमे घटने विपाका चेव तंसमुट्ठानरूपा च लब्भन्ति, दुतिये विपाका चेव पटिसन्धियञ्‍च वत्थुरूपं। ततिये अरूपधम्माव। चतुत्थे विपाकचित्तसमुट्ठानरूपमेव लब्भति। पञ्‍चमे वत्थुरूपमेव।

    Tato parāni pañca ghaṭanāni vipākahetuvasena vuttāni. Tattha sabbepi sahajātavipākā ceva vipākasahajātarūpā ca. Tesu paṭhame ghaṭane vipākā ceva taṃsamuṭṭhānarūpā ca labbhanti, dutiye vipākā ceva paṭisandhiyañca vatthurūpaṃ. Tatiye arūpadhammāva. Catutthe vipākacittasamuṭṭhānarūpameva labbhati. Pañcame vatthurūpameva.

    ततो परानि पञ्‍चदस घटनानि इन्द्रियमग्गयुत्तानि अमोहहेतुवसेन वुत्तानि। तत्थ पठमानि नव निराधिपतीनि, पच्छिमानि छ साधिपतीनि। निराधिपतिकेसुपि पठमानि चत्तारि सामञ्‍ञतो सब्बत्थ अमोहवसेन वुत्तानि, पच्छिमानि पञ्‍च विपाकामोहवसेन। तत्थ निराधिपतिकेसु पठमे चत्तारीति हेट्ठा हेताधिपतिदुके दस्सितानेव। दुतिये चित्तसमुट्ठानरूपं परिहायति। ततिये वत्थुरूपं परिहायति। चतुत्थे कुसलो धम्मो चित्तसमुट्ठानानं, अब्याकतो तंसमुट्ठानानन्ति रूपमेव लब्भति। ततो परानि विपाकयुत्तानि पञ्‍च हेट्ठा वुत्तनयानेव। साधिपतिकेसु पठमानि तीणि घटनानि सामञ्‍ञतो विपाकाविपाकहेतुवसेन वुत्तानि। तेसु पठमे चत्तारि वुत्तनयानेव। दुतिये रूपं परिहायति, ततिये अरूपं परिहायति। ततो परानि तीणि विपाकहेतुवसेन वुत्तानि। तेसु पठमे रूपारूपं लब्भति, दुतिये अरूपमेव, ततिये रूपमेव। एवम्पि तेसं तेसं पच्‍चयानं समायोगे लब्भमानं गणनं विदित्वा तिमूलकादीसु गणना उद्धरितब्बाति।

    Tato parāni pañcadasa ghaṭanāni indriyamaggayuttāni amohahetuvasena vuttāni. Tattha paṭhamāni nava nirādhipatīni, pacchimāni cha sādhipatīni. Nirādhipatikesupi paṭhamāni cattāri sāmaññato sabbattha amohavasena vuttāni, pacchimāni pañca vipākāmohavasena. Tattha nirādhipatikesu paṭhame cattārīti heṭṭhā hetādhipatiduke dassitāneva. Dutiye cittasamuṭṭhānarūpaṃ parihāyati. Tatiye vatthurūpaṃ parihāyati. Catutthe kusalo dhammo cittasamuṭṭhānānaṃ, abyākato taṃsamuṭṭhānānanti rūpameva labbhati. Tato parāni vipākayuttāni pañca heṭṭhā vuttanayāneva. Sādhipatikesu paṭhamāni tīṇi ghaṭanāni sāmaññato vipākāvipākahetuvasena vuttāni. Tesu paṭhame cattāri vuttanayāneva. Dutiye rūpaṃ parihāyati, tatiye arūpaṃ parihāyati. Tato parāni tīṇi vipākahetuvasena vuttāni. Tesu paṭhame rūpārūpaṃ labbhati, dutiye arūpameva, tatiye rūpameva. Evampi tesaṃ tesaṃ paccayānaṃ samāyoge labbhamānaṃ gaṇanaṃ viditvā timūlakādīsu gaṇanā uddharitabbāti.

    हेतुमूलकं निट्ठितं।

    Hetumūlakaṃ niṭṭhitaṃ.

    ४४४. आरम्मणमूलकेपि अधिपतिपच्‍चयादयो सत्त आरम्मणेन सभागा, सेसा सोळस विसभागाति ते अयोजेत्वा सत्तेव योजिता। तेसु अधिपतिया सत्ताति कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स, अकुसलस्स धम्मस्स, अब्याकतस्साति एवं कुसलमूलानि तीणि, अकुसलमूलं एकं, अब्याकतमूलानि तीणीति सत्त। निस्सये तीणीति वत्थुवसेन अब्याकतमूलानेव। उपनिस्सये सत्त हेट्ठिमानि एव। पुरेजाते तीणीति वत्थारम्मणवसेन अब्याकतमूलानि। विप्पयुत्ते तीणीति वत्थुवसेनेव। अत्थिअविगतेसु तीणीति वत्थारम्मणवसेन। यथा पन हेतुमूलके लक्खणदस्सनत्थं घटनानि ठपितानि, तथा आरम्मणमूलकादीसुपि।

    444. Ārammaṇamūlakepi adhipatipaccayādayo satta ārammaṇena sabhāgā, sesā soḷasa visabhāgāti te ayojetvā satteva yojitā. Tesu adhipatiyā sattāti kusalo dhammo kusalassa dhammassa, akusalassa dhammassa, abyākatassāti evaṃ kusalamūlāni tīṇi, akusalamūlaṃ ekaṃ, abyākatamūlāni tīṇīti satta. Nissaye tīṇīti vatthuvasena abyākatamūlāneva. Upanissaye satta heṭṭhimāni eva. Purejāte tīṇīti vatthārammaṇavasena abyākatamūlāni. Vippayutte tīṇīti vatthuvaseneva. Atthiavigatesu tīṇīti vatthārammaṇavasena. Yathā pana hetumūlake lakkhaṇadassanatthaṃ ghaṭanāni ṭhapitāni, tathā ārammaṇamūlakādīsupi.

    ४४५. तत्थ यानि ताव इमस्मिं आरम्मणमूलके पञ्‍च घटनानि ठपितानि। तत्थ पठमं आरम्मणाधिपतिवसेन साधिपतिकं। तत्थ सत्ताति आरम्मणाधिपतिदुके लद्धविस्सज्‍जनानेव। दुतियं निराधिपतिकं। तत्थ तीणीति वत्थारम्मणवसेन आरम्मणवसेनेव वा अब्याकतमूलानि। ततियं निस्सयेन वुत्तं। तत्थ तीणीति वत्थुवसेन अब्याकतमूलानि। चतुत्थपञ्‍चमानि साधिपतिकानि। तेसु चतुत्थे एकन्ति वत्थारम्मणवसेन आरम्मणवसेनेव वा अब्याकतमूलं अकुसलं। पञ्‍चमे एकन्ति निस्सयतो अब्याकतमूलकं अकुसलं। एवमिधापि लब्भमानवसेन तिकादीसु गणना वेदितब्बा। तथा अधिपतिमूलकादीसु। आरम्मणइन्द्रियविपाकवसेन वित्थारयोजनं पन अवत्वा तत्थ तत्थ वत्तब्बयुत्तकमेव वदामाति।

    445. Tattha yāni tāva imasmiṃ ārammaṇamūlake pañca ghaṭanāni ṭhapitāni. Tattha paṭhamaṃ ārammaṇādhipativasena sādhipatikaṃ. Tattha sattāti ārammaṇādhipatiduke laddhavissajjanāneva. Dutiyaṃ nirādhipatikaṃ. Tattha tīṇīti vatthārammaṇavasena ārammaṇavaseneva vā abyākatamūlāni. Tatiyaṃ nissayena vuttaṃ. Tattha tīṇīti vatthuvasena abyākatamūlāni. Catutthapañcamāni sādhipatikāni. Tesu catutthe ekanti vatthārammaṇavasena ārammaṇavaseneva vā abyākatamūlaṃ akusalaṃ. Pañcame ekanti nissayato abyākatamūlakaṃ akusalaṃ. Evamidhāpi labbhamānavasena tikādīsu gaṇanā veditabbā. Tathā adhipatimūlakādīsu. Ārammaṇaindriyavipākavasena vitthārayojanaṃ pana avatvā tattha tattha vattabbayuttakameva vadāmāti.

    ४४६. अधिपतिमूलके सहजाते सत्ताति सहजाताधिपतिवसेन कुसलमूलानि तीणि, अकुसलमूलानि तीणि, अब्याकतमूलं एकं। सहजातेन पन सद्धिं आरम्मणाधिपति, आरम्मणाधिपतिना च सद्धिं सहजातं न लब्भति। अञ्‍ञमञ्‍ञे तीणीति सहजाताधिपतिवसेनेव। निस्सये अट्ठाति कुसलमूलानि तीणि, अकुसलमूलानि तीणि, अब्याकतमूलानि द्वे। अब्याकतो हि अधिपति अब्याकतस्स सहजाततो चेव आरम्मणतो च निस्सयो होति, अकुसलस्स आरम्मणतोव। कुसलस्स पन उभयथापि न होतीति अब्याकतमूलानि द्वेयेवाति एवं अट्ठ। उपनिस्सये सत्त आरम्मणसदिसानेव। पुरेजाते एकन्ति अब्याकताधिपति आरम्मणवसेन अकुसलस्स। विपाके एकं अब्याकतेन अब्याकतं लोकुत्तरं। आहारादीसु सत्त हेट्ठा एकमूलके लद्धानेव। विप्पयुत्ते चत्तारीति कुसलेन अब्याकतं, तथा अकुसलेन, अब्याकतेन अब्याकतञ्‍च कुसलञ्‍च। अत्थिअविगतेसु अट्ठ निस्सयसदिसानेव।

    446. Adhipatimūlake sahajāte sattāti sahajātādhipativasena kusalamūlāni tīṇi, akusalamūlāni tīṇi, abyākatamūlaṃ ekaṃ. Sahajātena pana saddhiṃ ārammaṇādhipati, ārammaṇādhipatinā ca saddhiṃ sahajātaṃ na labbhati. Aññamaññe tīṇīti sahajātādhipativaseneva. Nissaye aṭṭhāti kusalamūlāni tīṇi, akusalamūlāni tīṇi, abyākatamūlāni dve. Abyākato hi adhipati abyākatassa sahajātato ceva ārammaṇato ca nissayo hoti, akusalassa ārammaṇatova. Kusalassa pana ubhayathāpi na hotīti abyākatamūlāni dveyevāti evaṃ aṭṭha. Upanissaye satta ārammaṇasadisāneva. Purejāte ekanti abyākatādhipati ārammaṇavasena akusalassa. Vipāke ekaṃ abyākatena abyākataṃ lokuttaraṃ. Āhārādīsu satta heṭṭhā ekamūlake laddhāneva. Vippayutte cattārīti kusalena abyākataṃ, tathā akusalena, abyākatena abyākatañca kusalañca. Atthiavigatesu aṭṭha nissayasadisāneva.

    ४४७-४५२. घटनानि पनेत्थ पटिपाटिया आरम्मणादीहि अयोजेत्वा पठमं अत्थिअविगतेहि योजितानि। किं कारणाति? उभयाधिपतिमिस्सकत्ता। तत्थ पठमे घटने आरम्मणाधिपतिवसेन वत्थारम्मणं लब्भति , दुतिये निस्सयवसेन गरुं कत्वा अस्सादेन्तस्स वत्थुमेव, ततिये सहजाताधिपतिवसेन कुसलादयो रूपानं, आरम्मणाधिपतिवसेन वत्थु अकुसलस्स। ततो परानि तीणि घटनानि आरम्मणाधिपतिवसेन वुत्तानि। तत्थ पठमे सत्ताति हेट्ठा वुत्तानेव। दुतिये एकन्ति पुरेजातानि वत्थारम्मणानि अकुसलस्स। ततिये वत्थुमेव अकुसलस्स। ततो परानि तीणि घटनानि विपाकाविपाकसाधारणानि सहजाताधिपतिवसेन वुत्तानि। तत्थ पठमे रूपारूपं लब्भति, दुतिये अरूपमेव, ततिये रूपमेव। ततो परानि तीणि विपाकाधिपतिवसेन वुत्तानि। तेसुपि पठमे रूपारूपं लब्भति, दुतिये अरूपं, ततिये रूपमेव। ततो परानि छ घटनानि आहारिन्द्रिययुत्तानि चित्ताधिपतिवसेन वुत्तानि। तत्थ तीणि अविपाकानि, तीणि सविपाकानि। तेसु गणना पाकटायेव। ततो परानि छ घटनानि तथेव विरियाधिपतिवसेन वुत्तानि। ननु च अधिपतिपटिपाटिया पठमं विरियाधिपतिवसेन वत्तब्बानि सियुं, कस्मा तथा न वुत्तानीति? परतो हेतुवसेन वुत्तघटनेहि सदिसत्ता। परतो हि हेतुवसेन घटनानि अमोहस्स वीमंसाधिपतित्ता वीमंसाय च सम्मादिट्ठिभावतो मग्गसम्पयुत्तानि। विरियम्पि च सम्मावायाममिच्छावायामभावेन मग्गोति तेन सद्धिं घटनानि परतो हेतुवसेन वुत्तघटनेहि सदिसानीति परिवत्तेत्वा वुत्तानि। तेसुपि गणना पाकटायेव।

    447-452. Ghaṭanāni panettha paṭipāṭiyā ārammaṇādīhi ayojetvā paṭhamaṃ atthiavigatehi yojitāni. Kiṃ kāraṇāti? Ubhayādhipatimissakattā. Tattha paṭhame ghaṭane ārammaṇādhipativasena vatthārammaṇaṃ labbhati , dutiye nissayavasena garuṃ katvā assādentassa vatthumeva, tatiye sahajātādhipativasena kusalādayo rūpānaṃ, ārammaṇādhipativasena vatthu akusalassa. Tato parāni tīṇi ghaṭanāni ārammaṇādhipativasena vuttāni. Tattha paṭhame sattāti heṭṭhā vuttāneva. Dutiye ekanti purejātāni vatthārammaṇāni akusalassa. Tatiye vatthumeva akusalassa. Tato parāni tīṇi ghaṭanāni vipākāvipākasādhāraṇāni sahajātādhipativasena vuttāni. Tattha paṭhame rūpārūpaṃ labbhati, dutiye arūpameva, tatiye rūpameva. Tato parāni tīṇi vipākādhipativasena vuttāni. Tesupi paṭhame rūpārūpaṃ labbhati, dutiye arūpaṃ, tatiye rūpameva. Tato parāni cha ghaṭanāni āhārindriyayuttāni cittādhipativasena vuttāni. Tattha tīṇi avipākāni, tīṇi savipākāni. Tesu gaṇanā pākaṭāyeva. Tato parāni cha ghaṭanāni tatheva viriyādhipativasena vuttāni. Nanu ca adhipatipaṭipāṭiyā paṭhamaṃ viriyādhipativasena vattabbāni siyuṃ, kasmā tathā na vuttānīti? Parato hetuvasena vuttaghaṭanehi sadisattā. Parato hi hetuvasena ghaṭanāni amohassa vīmaṃsādhipatittā vīmaṃsāya ca sammādiṭṭhibhāvato maggasampayuttāni. Viriyampi ca sammāvāyāmamicchāvāyāmabhāvena maggoti tena saddhiṃ ghaṭanāni parato hetuvasena vuttaghaṭanehi sadisānīti parivattetvā vuttāni. Tesupi gaṇanā pākaṭāyeva.

    ४५३-४५६. अनन्तरसमनन्तरमूलकेसु सत्ताति कुसलो कुसलस्स अब्याकतस्स च, तथा अकुसलो, अब्याकतो तिण्णन्‍नम्पीति एवं सत्त। कम्मे एकन्ति कुसला मग्गचेतना अत्तनो विपाकाब्याकतस्स। घटनानि पनेतेसु तीणि तीणियेव। तानि बहुतरपटिपाटिया वुत्तानि।

    453-456. Anantarasamanantaramūlakesu sattāti kusalo kusalassa abyākatassa ca, tathā akusalo, abyākato tiṇṇannampīti evaṃ satta. Kamme ekanti kusalā maggacetanā attano vipākābyākatassa. Ghaṭanāni panetesu tīṇi tīṇiyeva. Tāni bahutarapaṭipāṭiyā vuttāni.

    ४५७-४६०. सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयमूलकेसु ये ये दुकमूलके पच्‍चया वुत्ता ते तेयेव आदितो ठितेन सभागा। तस्मा दुकमूलके गणनं ञत्वा ये उपरि पच्‍चया घटिता, तेसु ऊनतरगणनस्स वसेन सब्बघटनेसु गणना वेदितब्बा। तत्थ सहजातमूलके दस घटनानि। तेसु पञ्‍च अविपाकानि, पञ्‍च सविपाकानि। तत्थ अविपाकेसु ताव पठमे कुसलो कुसलस्स अब्याकतस्स , कुसलाब्याकतस्स, कुसलाब्याकतो अब्याकतस्साति चत्तारि, तथा अकुसलो, अब्याकतो अब्याकतस्सेवाति एवं नव। तत्थ कुसलाकुसलादिकेसु अट्ठसु विस्सज्‍जनेसु अरूपञ्‍चेव चित्तसमुट्ठानरूपञ्‍च लब्भति। अब्याकते वत्थुरूपम्पि। दुतिये घटने अब्याकतविस्सज्‍जने रूपेसु वत्थुमेव लब्भति, ततिये तीसुपि अरूपमेव, चतुत्थे चित्तसमुट्ठानरूपमेव, पञ्‍चमे पटिसन्धियं वत्थुना सद्धिं अरूपधम्मा। सविपाकेसु पठमे विपाका चेव विपाकचित्तसमुट्ठानरूपञ्‍च, दुतिये विपाका चेव वत्थुरूपञ्‍च, ततिये विपाकमेव, चतुत्थे विपाकचित्तसमुट्ठानमेव, पञ्‍चमे वत्थुरूपमेव लब्भति।

    457-460. Sahajātaaññamaññanissayamūlakesu ye ye dukamūlake paccayā vuttā te teyeva ādito ṭhitena sabhāgā. Tasmā dukamūlake gaṇanaṃ ñatvā ye upari paccayā ghaṭitā, tesu ūnataragaṇanassa vasena sabbaghaṭanesu gaṇanā veditabbā. Tattha sahajātamūlake dasa ghaṭanāni. Tesu pañca avipākāni, pañca savipākāni. Tattha avipākesu tāva paṭhame kusalo kusalassa abyākatassa , kusalābyākatassa, kusalābyākato abyākatassāti cattāri, tathā akusalo, abyākato abyākatassevāti evaṃ nava. Tattha kusalākusalādikesu aṭṭhasu vissajjanesu arūpañceva cittasamuṭṭhānarūpañca labbhati. Abyākate vatthurūpampi. Dutiye ghaṭane abyākatavissajjane rūpesu vatthumeva labbhati, tatiye tīsupi arūpameva, catutthe cittasamuṭṭhānarūpameva, pañcame paṭisandhiyaṃ vatthunā saddhiṃ arūpadhammā. Savipākesu paṭhame vipākā ceva vipākacittasamuṭṭhānarūpañca, dutiye vipākā ceva vatthurūpañca, tatiye vipākameva, catutthe vipākacittasamuṭṭhānameva, pañcame vatthurūpameva labbhati.

    अञ्‍ञमञ्‍ञमूलके छ घटनानि। तेसु पठमानि तीणि अविपाकानि, पच्छिमानि तीणि सविपाकानि। तेसु गणना पाकटायेव।

    Aññamaññamūlake cha ghaṭanāni. Tesu paṭhamāni tīṇi avipākāni, pacchimāni tīṇi savipākāni. Tesu gaṇanā pākaṭāyeva.

    ४६१. निस्सयमूलके निस्सयपच्‍चया आरम्मणे तीणीति वत्थुं आरम्मणं कत्वा पवत्तकुसलादिवसेन वेदितब्बानि। उपनिस्सये एकन्ति वत्थुं आरम्मणूपनिस्सयं कत्वा उप्पन्‍नाकुसलं। सेसं दुमूलके हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।

    461. Nissayamūlake nissayapaccayā ārammaṇe tīṇīti vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā pavattakusalādivasena veditabbāni. Upanissaye ekanti vatthuṃ ārammaṇūpanissayaṃ katvā uppannākusalaṃ. Sesaṃ dumūlake heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.

    ४६२-४६४. इमस्मिं पन निस्सयपच्‍चये वीसति घटनानि। तेसु पुरिमानि छ घटनानि पुरेजातसहजातवसेन वुत्तानि, ततो चत्तारि पुरेजातवसेनेव, ततो दस सहजातवसेनेव। तत्थ पठमे घटने तेरसाति निस्सयपच्‍चयविभङ्गे वुत्तानेव। दुतिये अट्ठाति सहजाताधिपतिवसेन सत्त, वत्थुं गरुं कत्वा अकुसलञ्‍चाति अट्ठ। ततिये सत्त इन्द्रियपच्‍चये लद्धानेव। चतुत्थे पञ्‍च विप्पयुत्ते लद्धानि। पञ्‍चमे चत्तारीति कुसलादीनि चित्तसमुट्ठानानं, वत्थु च अकुसलस्स। छट्ठे तीणीति कुसलादीनि चित्तसमुट्ठानस्स। पुरेजातवसेन चतूसु पठमे तीणीति वत्थु कुसलादीनं, चक्खादीनि च अब्याकतस्स। दुतिये वत्थुमेव कुसलादीनं। ततिये एकन्ति वत्थु अकुसलस्स। चतुत्थे चक्खादीनि विञ्‍ञाणपञ्‍चकस्स। सहजातवसेन दस सविपाकाविपाकवसेन द्विधा भिन्दित्वा सहजातमूलके वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि।

    462-464. Imasmiṃ pana nissayapaccaye vīsati ghaṭanāni. Tesu purimāni cha ghaṭanāni purejātasahajātavasena vuttāni, tato cattāri purejātavaseneva, tato dasa sahajātavaseneva. Tattha paṭhame ghaṭane terasāti nissayapaccayavibhaṅge vuttāneva. Dutiye aṭṭhāti sahajātādhipativasena satta, vatthuṃ garuṃ katvā akusalañcāti aṭṭha. Tatiye satta indriyapaccaye laddhāneva. Catutthe pañca vippayutte laddhāni. Pañcame cattārīti kusalādīni cittasamuṭṭhānānaṃ, vatthu ca akusalassa. Chaṭṭhe tīṇīti kusalādīni cittasamuṭṭhānassa. Purejātavasena catūsu paṭhame tīṇīti vatthu kusalādīnaṃ, cakkhādīni ca abyākatassa. Dutiye vatthumeva kusalādīnaṃ. Tatiye ekanti vatthu akusalassa. Catutthe cakkhādīni viññāṇapañcakassa. Sahajātavasena dasa savipākāvipākavasena dvidhā bhinditvā sahajātamūlake vuttanayeneva veditabbāni.

    ४६५. उपनिस्सयमूलके आरम्मणे सत्ताति आरम्मणूपनिस्सये लद्धानेव। अधिपतिया सत्ताति तानेव। अनन्तरसमनन्तरेसु अनन्तरूपनिस्सये लद्धानेव। निस्सये एकन्ति वत्थु अकुसलस्स। पुरेजाते एकन्ति तस्सेव वत्थुं वा आरम्मणं वा। आसेवने तीणि अनन्तरूपनिस्सयवसेन। कम्मे द्वे पकतूपनिस्सयवसेन। लोकुत्तरकुसलचेतना पन अनन्तरूपनिस्सयोपि होति। विप्पयुत्ते एकं आरम्मणूपनिस्सयवसेन, तथा अत्थिअविगतेसु। नत्थिविगतेसु सत्त अनन्तरसमानेव।

    465. Upanissayamūlake ārammaṇe sattāti ārammaṇūpanissaye laddhāneva. Adhipatiyā sattāti tāneva. Anantarasamanantaresu anantarūpanissaye laddhāneva. Nissaye ekanti vatthu akusalassa. Purejāte ekanti tasseva vatthuṃ vā ārammaṇaṃ vā. Āsevane tīṇi anantarūpanissayavasena. Kamme dve pakatūpanissayavasena. Lokuttarakusalacetanā pana anantarūpanissayopi hoti. Vippayutte ekaṃ ārammaṇūpanissayavasena, tathā atthiavigatesu. Natthivigatesu satta anantarasamāneva.

    ४६६. उपनिस्सयमूलकानि पन सत्त घटनानि होन्ति। तत्थ पुरिमानि तीणि आरम्मणूपनिस्सयवसेन वुत्तानि। तत्थ पठमे सत्ताति कुसलो कुसलादीनं, तथा अब्याकतो, अकुसलो अकुसलस्सेवाति एवं सत्त। दुतिये एकन्ति चक्खादिअब्याकतं अकुसलस्स। ततिये वत्थु अकुसलस्स। ततो परानि द्वे अनन्तरूपनिस्सयवसेन वुत्तानि। तेसु गणना पाकटायेव। ततो द्वे अनन्तरपकतूपनिस्सयवसेन वुत्तानि। तत्थ पठमे लोकियकुसलाकुसलचेतनापच्‍चयभावतो गहेतब्बा, दुतिये लोकुत्तरकुसलाव।

    466. Upanissayamūlakāni pana satta ghaṭanāni honti. Tattha purimāni tīṇi ārammaṇūpanissayavasena vuttāni. Tattha paṭhame sattāti kusalo kusalādīnaṃ, tathā abyākato, akusalo akusalassevāti evaṃ satta. Dutiye ekanti cakkhādiabyākataṃ akusalassa. Tatiye vatthu akusalassa. Tato parāni dve anantarūpanissayavasena vuttāni. Tesu gaṇanā pākaṭāyeva. Tato dve anantarapakatūpanissayavasena vuttāni. Tattha paṭhame lokiyakusalākusalacetanāpaccayabhāvato gahetabbā, dutiye lokuttarakusalāva.

    ४६७-४६८. पुरेजातमूलके आरम्मणे तीणीति अब्याकतो कुसलादीनं। अधिपतिया एकन्ति अब्याकतो अकुसलस्स। सेसेसुपि एसेव नयो। एत्थ पन सत्त घटनानि। तेसु पठमं वत्थारम्मणवसेन वुत्तं, दुतियं वत्थुवसेनेव, ततियं आरम्मणवसेन, चतुत्थं वत्थुस्स आरम्मणकालवसेन, पञ्‍चमं आरम्मणाधिपतिवसेन, छट्ठं वत्थुनो आरम्मणाधिपतिकालवसेन, सत्तमं चक्खादिवसेन।

    467-468. Purejātamūlake ārammaṇe tīṇīti abyākato kusalādīnaṃ. Adhipatiyā ekanti abyākato akusalassa. Sesesupi eseva nayo. Ettha pana satta ghaṭanāni. Tesu paṭhamaṃ vatthārammaṇavasena vuttaṃ, dutiyaṃ vatthuvaseneva, tatiyaṃ ārammaṇavasena, catutthaṃ vatthussa ārammaṇakālavasena, pañcamaṃ ārammaṇādhipativasena, chaṭṭhaṃ vatthuno ārammaṇādhipatikālavasena, sattamaṃ cakkhādivasena.

    ४६९-४७२. पच्छाजातमूलके वीसति पच्‍चया न युज्‍जन्ति, तयोव योजनं लभन्ति। एकमेवेत्थ घटनं, तं कायस्स कुसलादीनं वसेन वेदितब्बं। आसेवनमूलकेपि एकमेव घटनं।

    469-472. Pacchājātamūlake vīsati paccayā na yujjanti, tayova yojanaṃ labhanti. Ekamevettha ghaṭanaṃ, taṃ kāyassa kusalādīnaṃ vasena veditabbaṃ. Āsevanamūlakepi ekameva ghaṭanaṃ.

    ४७३-४७७. कम्ममूलके अनन्तरे एकन्ति मग्गचेतनावसेन वुत्तं। अञ्‍ञमञ्‍ञे तीणीति एत्थ पटिसन्धियं वत्थुपि गहेतब्बं। उपनिस्सये द्वेति अनन्तरपकतूपनिस्सयवसेन हेट्ठा वुत्तानेव। एवं सेसानिपि हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि। एत्थ पन एकादस घटनानि। तत्थ पठमानि द्वे पकतूपनिस्सयानन्तरूपनिस्सयविभागतो नानाक्खणिककम्मवसेन वुत्तानि। ततो परानि चत्तारि विपाकाविपाकतो एकक्खणिककम्मवसेन वुत्तानि। तत्थ पठमे अरूपेन सद्धिं चित्तसमुट्ठानरूपं लब्भति, दुतिये अरूपेन सद्धिं वत्थु, ततिये अरूपमेव, चतुत्थे चित्तसमुट्ठानरूपमेव। पटिसन्धियं पन कटत्तारूपम्पि लब्भति। ततो परानि पञ्‍च सविपाकानि, तानि हेट्ठा वुत्तनयानेव। विपाकमूलके पञ्‍च घटानानि उत्तानत्थानेव।

    473-477. Kammamūlake anantare ekanti maggacetanāvasena vuttaṃ. Aññamaññe tīṇīti ettha paṭisandhiyaṃ vatthupi gahetabbaṃ. Upanissaye dveti anantarapakatūpanissayavasena heṭṭhā vuttāneva. Evaṃ sesānipi heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāni. Ettha pana ekādasa ghaṭanāni. Tattha paṭhamāni dve pakatūpanissayānantarūpanissayavibhāgato nānākkhaṇikakammavasena vuttāni. Tato parāni cattāri vipākāvipākato ekakkhaṇikakammavasena vuttāni. Tattha paṭhame arūpena saddhiṃ cittasamuṭṭhānarūpaṃ labbhati, dutiye arūpena saddhiṃ vatthu, tatiye arūpameva, catutthe cittasamuṭṭhānarūpameva. Paṭisandhiyaṃ pana kaṭattārūpampi labbhati. Tato parāni pañca savipākāni, tāni heṭṭhā vuttanayāneva. Vipākamūlake pañca ghaṭānāni uttānatthāneva.

    ४७८-४८३. आहारमूलके सत्तातिआदीनि वुत्तनयानेव। घटनानि पनेत्थ चतुत्तिंस। तेसु पठमानि पञ्‍च विपाकाविपाकसामञ्‍ञतो वुत्तानि। तत्थ पठमे चत्तारोपि आहारा लब्भन्ति; दुतिये तयो अरूपाहाराव। ततिये वत्थुपि पच्‍चयुप्पन्‍नं होति, चतुत्थे तं परिहायति। पञ्‍चमे रूपमेव पच्‍चयुप्पन्‍नं। ततो परानि पञ्‍च सविपाकघटनानि, तानि हेट्ठा वुत्तनयानेव। ततो परानि नव घटनानि चेतनाहारवसेन वुत्तानि। ततो परानि नव निराधिपतिविञ्‍ञाणाहारवसेन । ततो परानि साधिपतिविञ्‍ञाणाहारवसेन छ घटनानि वुत्तानि। तत्थ तीणि विपाकाविपाकसामञ्‍ञवसेन वुत्तानि। तीणि विपाकवसेनेव। तत्थ लोकियानं विपाकानं अभावतो वत्थु परिहायति।

    478-483. Āhāramūlake sattātiādīni vuttanayāneva. Ghaṭanāni panettha catuttiṃsa. Tesu paṭhamāni pañca vipākāvipākasāmaññato vuttāni. Tattha paṭhame cattāropi āhārā labbhanti; dutiye tayo arūpāhārāva. Tatiye vatthupi paccayuppannaṃ hoti, catutthe taṃ parihāyati. Pañcame rūpameva paccayuppannaṃ. Tato parāni pañca savipākaghaṭanāni, tāni heṭṭhā vuttanayāneva. Tato parāni nava ghaṭanāni cetanāhāravasena vuttāni. Tato parāni nava nirādhipativiññāṇāhāravasena . Tato parāni sādhipativiññāṇāhāravasena cha ghaṭanāni vuttāni. Tattha tīṇi vipākāvipākasāmaññavasena vuttāni. Tīṇi vipākavaseneva. Tattha lokiyānaṃ vipākānaṃ abhāvato vatthu parihāyati.

    ४८४-४९५. इन्द्रियमूलके पुरेजाते एकन्ति चक्खुन्द्रियादीनं वसेन अब्याकतेन अब्याकतं। सेसं दुमूलकं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। घटनानि पनेत्थ छ सत्तति। तत्थ पठमे सब्बानिपि इन्द्रियानि पच्‍चयट्ठेन लब्भन्ति। दुतिये रूपजीवितिन्द्रियं हायति। न हि तं निस्सयो होति। ततिये अरूपिन्द्रियानि रूपानं। चतुत्थे चक्खादीनि चक्खुविञ्‍ञाणादीनं। ततो परानि नव घटनानि सहजातअरूपिन्द्रियवसेन वुत्तानि, ततो नव मग्गभूतानं इन्द्रियानं वसेन, ततो नव झानङ्गभूतानं, ततो नव झानमग्गभूतानं, ततो नव मनिन्द्रियवसेनेव, ततो साधिपतीनि छ, ततो वीरियवसेन मग्गसम्पयुत्तानि छ, ततो अमोहहेतुवसेन निराधिपतीनि नव, साधिपतीनि छ। तेसु सब्बेसु विपाकपच्‍चयेन अयुत्तानि च युत्तानि च हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि।

    484-495. Indriyamūlake purejāte ekanti cakkhundriyādīnaṃ vasena abyākatena abyākataṃ. Sesaṃ dumūlakaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Ghaṭanāni panettha cha sattati. Tattha paṭhame sabbānipi indriyāni paccayaṭṭhena labbhanti. Dutiye rūpajīvitindriyaṃ hāyati. Na hi taṃ nissayo hoti. Tatiye arūpindriyāni rūpānaṃ. Catutthe cakkhādīni cakkhuviññāṇādīnaṃ. Tato parāni nava ghaṭanāni sahajātaarūpindriyavasena vuttāni, tato nava maggabhūtānaṃ indriyānaṃ vasena, tato nava jhānaṅgabhūtānaṃ, tato nava jhānamaggabhūtānaṃ, tato nava manindriyavaseneva, tato sādhipatīni cha, tato vīriyavasena maggasampayuttāni cha, tato amohahetuvasena nirādhipatīni nava, sādhipatīni cha. Tesu sabbesu vipākapaccayena ayuttāni ca yuttāni ca heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāni.

    ४९६-५००. झानमूलकेपि दुमूलकं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। घटनानि पनेत्थ छत्तिंस। तेसु पठमानि नव इन्द्रियमग्गभावं अनामसित्वा साधारणझानङ्गवसेनेव वुत्तानि। ततो परानि नव इन्द्रियभूतझानङ्गवसेन, ततो नव मग्गभूतझानङ्गवसेन, ततो नव इन्द्रियमग्गभूतझानङ्गवसेन। चतूसुपि चेतेसु नवकेसु आदितो चत्तारि चत्तारि विपाकाविपाकसाधारणानि। अवसाने पञ्‍च पञ्‍च विपाकानेव, तानि हेट्ठा वुत्तनयानेव।

    496-500. Jhānamūlakepi dumūlakaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Ghaṭanāni panettha chattiṃsa. Tesu paṭhamāni nava indriyamaggabhāvaṃ anāmasitvā sādhāraṇajhānaṅgavaseneva vuttāni. Tato parāni nava indriyabhūtajhānaṅgavasena, tato nava maggabhūtajhānaṅgavasena, tato nava indriyamaggabhūtajhānaṅgavasena. Catūsupi cetesu navakesu ādito cattāri cattāri vipākāvipākasādhāraṇāni. Avasāne pañca pañca vipākāneva, tāni heṭṭhā vuttanayāneva.

    ५०१-५०८. मग्गमूलकेपि दुमूलकं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। घटनानि पनेत्थ सत्तपञ्‍ञास। तेसु पठमानि नव इन्द्रियझानभावं अनामसित्वा सुद्धिकमग्गवसेनेव वुत्तानि। ततो नव इन्द्रियभूतमग्गवसेन, ततो नव झानभूतमग्गवसेन, ततो नव इन्द्रियझानभूतमग्गवसेन, ततो छ अधिपतिभूतमग्गवसेन, ततो नव निराधिपतिमग्गहेतुवसेन, ततो छ साधिपतिमग्गहेतुवसेन, तत्थ नवकेसु पञ्‍च पञ्‍च छक्‍केसु तीणि तीणि विपाकानि। सेसानि साधारणानि, तानि हेट्ठा वुत्तनयानेव।

    501-508. Maggamūlakepi dumūlakaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Ghaṭanāni panettha sattapaññāsa. Tesu paṭhamāni nava indriyajhānabhāvaṃ anāmasitvā suddhikamaggavaseneva vuttāni. Tato nava indriyabhūtamaggavasena, tato nava jhānabhūtamaggavasena, tato nava indriyajhānabhūtamaggavasena, tato cha adhipatibhūtamaggavasena, tato nava nirādhipatimaggahetuvasena, tato cha sādhipatimaggahetuvasena, tattha navakesu pañca pañca chakkesu tīṇi tīṇi vipākāni. Sesāni sādhāraṇāni, tāni heṭṭhā vuttanayāneva.

    ५०९-५१०. सम्पयुत्तमूलके दुमूलकं उत्तानत्थमेव। एत्थ पन द्वेयेव घटनानि। तत्थ एकं साधारणवसेन, एकं विपाकवसेन वुत्तं।

    509-510. Sampayuttamūlake dumūlakaṃ uttānatthameva. Ettha pana dveyeva ghaṭanāni. Tattha ekaṃ sādhāraṇavasena, ekaṃ vipākavasena vuttaṃ.

    ५११-५१४. विप्पयुत्तमूलकेपि दुमूलकं उत्तानत्थमेव। घटनानि पनेत्थ तेरस। तत्थ पठमे पञ्‍चाति कुसलो अब्याकतस्स, तथा अकुसलो, अब्याकतो तिण्णन्‍नम्पि। एत्थ च इमे विप्पयुत्तादयो सहजातापि होन्ति, पच्छाजातपुरेजातापि। दुतिये पुरेजातसहजाताव ततिये तेयेव अधिपतिवसेन। तत्थ कुसलो अब्याकतस्स तथा अकुसलो, अब्याकतो पन अब्याकतस्स च आरम्मणाधिपतिवसेन अकुसलस्स चाति एवं चत्तारि। चतुत्थे तीणीति कुसलादीनि अब्याकतस्स। इन्द्रियानि पनेत्थ रूपानिपि अरूपानिपि। पञ्‍चमे पच्‍चया अरूपाव छट्ठे वत्थुवसेन रूपाव सत्तमे कुसलाब्याकतानं विपस्सनावसेन, अकुसलस्स अस्सादनवसेन वत्थुमेव। अट्ठमे तदेवाकुसलस्स, नवमे चक्खादीनि अब्याकतस्स, दसमे कुसलादयो चित्तसमुट्ठानानं, एकादसमे पटिसन्धियं वत्थु खन्धानं, द्वादसमे पटिसन्धियं खन्धा कटत्तारूपानं, तेरसमे पटिसन्धियं खन्धा वत्थुस्स।

    511-514. Vippayuttamūlakepi dumūlakaṃ uttānatthameva. Ghaṭanāni panettha terasa. Tattha paṭhame pañcāti kusalo abyākatassa, tathā akusalo, abyākato tiṇṇannampi. Ettha ca ime vippayuttādayo sahajātāpi honti, pacchājātapurejātāpi. Dutiye purejātasahajātāva tatiye teyeva adhipativasena. Tattha kusalo abyākatassa tathā akusalo, abyākato pana abyākatassa ca ārammaṇādhipativasena akusalassa cāti evaṃ cattāri. Catutthe tīṇīti kusalādīni abyākatassa. Indriyāni panettha rūpānipi arūpānipi. Pañcame paccayā arūpāva chaṭṭhe vatthuvasena rūpāva sattame kusalābyākatānaṃ vipassanāvasena, akusalassa assādanavasena vatthumeva. Aṭṭhame tadevākusalassa, navame cakkhādīni abyākatassa, dasame kusalādayo cittasamuṭṭhānānaṃ, ekādasame paṭisandhiyaṃ vatthu khandhānaṃ, dvādasame paṭisandhiyaṃ khandhā kaṭattārūpānaṃ, terasame paṭisandhiyaṃ khandhā vatthussa.

    ५१५-५१८. अत्थिपच्‍चयमूलके उपनिस्सये एकन्ति आरम्मणूपनिस्सयवसेन अब्याकतं अकुसलस्स। सेसं दुमूलके उत्तानमेव। घटनानि पनेत्थ एकूनतिंस। तेसु पठमे अरूपवत्थारम्मणमहाभूतइन्द्रियाहारानं वसेन सहजातपुरेजातपच्छाजातपच्‍चया लब्भन्ति। दुतिये पच्छाजातकबळीकाराहारा न लब्भन्ति। पठमदुतियघटनानेव अधिपतिना सद्धिं उपरि ततियचतुत्थानि कतानि। पुन पठममेव चतूहि आहारेहि सद्धिं पञ्‍चमं, रूपिन्द्रियेहि सद्धिं छट्ठं, रूपारूपिन्द्रियेहि सद्धिं सत्तमं कतं। दुतियमेव वा पन इन्द्रियेहि सद्धिं सत्तमं कतं। पठमदुतियानेव विप्पयुत्तपच्‍चयेन सद्धिं अट्ठमनवमानि। तेसु नवमं अधिपतिना सद्धिं दसमं कतं। ततो एकादसमे पच्‍चयवसेन वत्थु हायति। द्वादसमे अरूपधम्मायेव पच्‍चया, तेरसमे वत्थारम्मणा, चुद्दसमे वत्थुमेव, पन्‍नरसमे आरम्मणमेव, सोळसमे वत्थुमेव आरम्मणं, सत्तरसमे पन तदेव आरम्मणाधिपतिभावेन, अट्ठारसमेपि तदेव आरम्मणूपनिस्सयवसेन, एकूनवीसतिमे चक्खादयोव पच्‍चया। इमानि एकूनवीसति पकिण्णकघटनानि नाम सहजातं अग्गहेत्वा वुत्तानि। ततो परानि दस सहजातवसेन वुत्तानि।

    515-518. Atthipaccayamūlake upanissaye ekanti ārammaṇūpanissayavasena abyākataṃ akusalassa. Sesaṃ dumūlake uttānameva. Ghaṭanāni panettha ekūnatiṃsa. Tesu paṭhame arūpavatthārammaṇamahābhūtaindriyāhārānaṃ vasena sahajātapurejātapacchājātapaccayā labbhanti. Dutiye pacchājātakabaḷīkārāhārā na labbhanti. Paṭhamadutiyaghaṭanāneva adhipatinā saddhiṃ upari tatiyacatutthāni katāni. Puna paṭhamameva catūhi āhārehi saddhiṃ pañcamaṃ, rūpindriyehi saddhiṃ chaṭṭhaṃ, rūpārūpindriyehi saddhiṃ sattamaṃ kataṃ. Dutiyameva vā pana indriyehi saddhiṃ sattamaṃ kataṃ. Paṭhamadutiyāneva vippayuttapaccayena saddhiṃ aṭṭhamanavamāni. Tesu navamaṃ adhipatinā saddhiṃ dasamaṃ kataṃ. Tato ekādasame paccayavasena vatthu hāyati. Dvādasame arūpadhammāyeva paccayā, terasame vatthārammaṇā, cuddasame vatthumeva, pannarasame ārammaṇameva, soḷasame vatthumeva ārammaṇaṃ, sattarasame pana tadeva ārammaṇādhipatibhāvena, aṭṭhārasamepi tadeva ārammaṇūpanissayavasena, ekūnavīsatime cakkhādayova paccayā. Imāni ekūnavīsati pakiṇṇakaghaṭanāni nāma sahajātaṃ aggahetvā vuttāni. Tato parāni dasa sahajātavasena vuttāni.

    ५१९. नत्थिविगतमूलकेसु अनन्तरसमनन्तरमूलकेसु विय उपनिस्सयासेवनकम्मवसेन तीणियेव घटनानि, अविगतमूलकं अत्थिमूलकसदिसमेवाति।

    519. Natthivigatamūlakesu anantarasamanantaramūlakesu viya upanissayāsevanakammavasena tīṇiyeva ghaṭanāni, avigatamūlakaṃ atthimūlakasadisamevāti.

    यानि पनेतानि इमस्मिं पञ्हावारे घटनानि वुत्तानि, तानि सब्बानिपि दुविधानियेव – पकिण्णकतो सहजाततो च। तत्थ सब्बेसम्पि आरम्मणमूलकादीनं आदितो सहजातं अग्गहेत्वा वुत्तानि पकिण्णकानि नाम। तानि आरम्मणमूलके पञ्‍चपि, अधिपतिमूलके छ, अनन्तरमूलके तीणिपि, तथा समनन्तरमूलके, निस्सयमूलके दस, उपनिस्सयमूलके सत्त, पुरेजातमूलके सत्त, पच्छाजातमूलके एकमेव, तथा आसेवनमूलके, कम्ममूलके द्वे, आहारमूलके एकं, इन्द्रियमूलके चत्तारि, विप्पयुत्तमूलके नव, अत्थिमूलके एकूनवीसति, नत्थिमूलके तीणिपि, तथाविगतमूलके। अविगतमूलके एकूनवीसतीति सब्बानिपि सतञ्‍चेव तीणि च होन्ति। सहजातनिस्सयभावेन पनेतानि पकिण्णकानीति वुत्तानि।

    Yāni panetāni imasmiṃ pañhāvāre ghaṭanāni vuttāni, tāni sabbānipi duvidhāniyeva – pakiṇṇakato sahajātato ca. Tattha sabbesampi ārammaṇamūlakādīnaṃ ādito sahajātaṃ aggahetvā vuttāni pakiṇṇakāni nāma. Tāni ārammaṇamūlake pañcapi, adhipatimūlake cha, anantaramūlake tīṇipi, tathā samanantaramūlake, nissayamūlake dasa, upanissayamūlake satta, purejātamūlake satta, pacchājātamūlake ekameva, tathā āsevanamūlake, kammamūlake dve, āhāramūlake ekaṃ, indriyamūlake cattāri, vippayuttamūlake nava, atthimūlake ekūnavīsati, natthimūlake tīṇipi, tathāvigatamūlake. Avigatamūlake ekūnavīsatīti sabbānipi satañceva tīṇi ca honti. Sahajātanissayabhāvena panetāni pakiṇṇakānīti vuttāni.

    यानि पन सहजातं लब्भन्ति, तानि सहजातघटनानि नामाति वुच्‍चन्ति। तानि आरम्मणमूलके अनन्तरसमनन्तरपुरेजातपच्छाजातआसेवननत्थिविगतमूलकेसु न लब्भन्ति। न हि ते पच्‍चया सहजातानं पच्‍चया होन्ति। यथा च सहजातानं न होन्ति, तथा हेतुसहजातअञ्‍ञमञ्‍ञविपाकझानमग्गसम्पयुत्तपच्‍चया। असहजातानन्ति हेतुमूलके सब्बानि चतुवीसतिपि घटनानि सहजातघटनानेव। तथा अधिपतिमूलके चतुवीसति, सहजातमूलके दसपि, अञ्‍ञमञ्‍ञमूलके छपि, निस्सयमूलके दस, कम्ममूलके नव, विपाकमूलके पञ्‍चपि, आहारमूलके तेत्तिंस, इन्द्रियमूलके द्वासत्तति झानमूलके छत्तिंसापि, मग्गमूलके सत्तपञ्‍ञासम्पि, सम्पयुत्तमूलके द्वेपि, विप्पयुत्तमूलके चत्तारि, अत्थिमूलके दस, अविगतमूलके दसाति सब्बानिपि तीणि सतानि द्वादस च होन्ति। इति पुरिमानि सतं तीणि च इमानि च द्वादसुत्तरानि तीणि सतानीति सब्बानिपि पञ्‍चदसाधिकानि चत्तारि घटनसतानि पञ्हावारे आगतानि। तेसु ये ये पच्‍चयधम्मा नामवसेन न पाकटा हुत्वा पञ्‍ञायन्ति, तेपि हेतुमूलकादीनं नयानं आदितो विपाकाविपाकसामञ्‍ञतो वुत्तेसु घटनेसु दस्सेतब्बा। द्वादसेव हि हेतू छ आरम्मणा चत्तारो अधिपतयो चत्तारो आहारा वीसति इन्द्रियानि सत्त झानङ्गानि द्वादस मग्गङ्गानीति एते पच्‍चयधम्मा नाम। तेसु ये ये धम्मा एकन्तेन कुसला, एकन्तेनेव अकुसला, एकन्तेन कुसलविपाका, एकन्तेनेवाकुसलविपाका, एकन्तेनेव विपाका, एकन्तेनेव अविपाका ते ते साधुकं सल्‍लक्खेत्वा ये तत्थ विपाका, ते विपाकघटनेसु, ये अविपाका, ते अविपाकघटनेसु यथायोगं योजेतब्बाति।

    Yāni pana sahajātaṃ labbhanti, tāni sahajātaghaṭanāni nāmāti vuccanti. Tāni ārammaṇamūlake anantarasamanantarapurejātapacchājātaāsevananatthivigatamūlakesu na labbhanti. Na hi te paccayā sahajātānaṃ paccayā honti. Yathā ca sahajātānaṃ na honti, tathā hetusahajātaaññamaññavipākajhānamaggasampayuttapaccayā. Asahajātānanti hetumūlake sabbāni catuvīsatipi ghaṭanāni sahajātaghaṭanāneva. Tathā adhipatimūlake catuvīsati, sahajātamūlake dasapi, aññamaññamūlake chapi, nissayamūlake dasa, kammamūlake nava, vipākamūlake pañcapi, āhāramūlake tettiṃsa, indriyamūlake dvāsattati jhānamūlake chattiṃsāpi, maggamūlake sattapaññāsampi, sampayuttamūlake dvepi, vippayuttamūlake cattāri, atthimūlake dasa, avigatamūlake dasāti sabbānipi tīṇi satāni dvādasa ca honti. Iti purimāni sataṃ tīṇi ca imāni ca dvādasuttarāni tīṇi satānīti sabbānipi pañcadasādhikāni cattāri ghaṭanasatāni pañhāvāre āgatāni. Tesu ye ye paccayadhammā nāmavasena na pākaṭā hutvā paññāyanti, tepi hetumūlakādīnaṃ nayānaṃ ādito vipākāvipākasāmaññato vuttesu ghaṭanesu dassetabbā. Dvādaseva hi hetū cha ārammaṇā cattāro adhipatayo cattāro āhārā vīsati indriyāni satta jhānaṅgāni dvādasa maggaṅgānīti ete paccayadhammā nāma. Tesu ye ye dhammā ekantena kusalā, ekanteneva akusalā, ekantena kusalavipākā, ekantenevākusalavipākā, ekanteneva vipākā, ekanteneva avipākā te te sādhukaṃ sallakkhetvā ye tattha vipākā, te vipākaghaṭanesu, ye avipākā, te avipākaghaṭanesu yathāyogaṃ yojetabbāti.

    पञ्हावारस्स घटने अनुलोमगणना।

    Pañhāvārassa ghaṭane anulomagaṇanā.

    पच्‍चनीयुद्धारवण्णना

    Paccanīyuddhāravaṇṇanā

    ५२७. इदानि पच्‍चनीयं होति। तत्थ यथा पटिच्‍च वारादीसु ‘‘अकुसलं धम्मं पटिच्‍च अकुसलो धम्मो उप्पज्‍जति नहेतुपच्‍चया’’तिआदिना नयेन लब्भमाना पञ्हा लब्भमानानं पच्‍चयानं वसेन सरूपतोव वित्थारिता। एवं अवित्थारेत्वा एकेन लक्खणेन सङ्खेपतो पच्‍चनीयं दस्सेतुं धम्मसङ्गाहकेहि कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स आरम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयोतिआदिना नयेन अनुलोमतो कुसलादीनं पच्‍चया उद्धटा। ते च खो पच्‍चया समूहवसेन, नो एकेकपच्‍चयवसेनेव; तस्मा ये यत्थ समूहतो दस्सिता, ते विभजित्वा वेदितब्बा। सब्बेपि हि इमे चतुवीसति पच्‍चया अट्ठसु पच्‍चयेसु सङ्गहं गच्छन्ति। कतरेसु अट्ठसु? आरम्मणे, सहजाते, उपनिस्सये, पुरेजाते, पच्छाजाते, कम्मे, आहारे, इन्द्रियेति। कथं? ठपेत्वा हि इमे अट्ठ पच्‍चये सेसेसु सोळससु हेतुपच्‍चयो अञ्‍ञमञ्‍ञविपाकझानमग्गसम्पयुत्तपच्‍चयोति इमे छ पच्‍चया एकन्तेन सहजाता हुत्वा सहजातानञ्‍ञेव पच्‍चयभावतो सहजातपच्‍चये सङ्गहं गच्छन्ति। अनन्तरपच्‍चयो समनन्तरआसेवननत्थिविगतपच्‍चयोति इमे पन पञ्‍च उप्पज्‍जित्वा निरुद्धा अत्तनो अनन्तरं उप्पज्‍जमानानञ्‍ञेव पच्‍चयभावतो अनन्तरूपनिस्सयलक्खणेन उपनिस्सये सङ्गहं गच्छन्ति। निस्सयपच्‍चयो सहजातपुरेजातभेदतो दुविधो। तत्थ सहजातनिस्सयो सहजातानञ्‍ञेव निस्सयपच्‍चयभावतो सहजातपच्‍चये सङ्गहं गच्छति, पुरेजातनिस्सयो पुरेजातपच्‍चये सङ्गहं गच्छति।

    527. Idāni paccanīyaṃ hoti. Tattha yathā paṭicca vārādīsu ‘‘akusalaṃ dhammaṃ paṭicca akusalo dhammo uppajjati nahetupaccayā’’tiādinā nayena labbhamānā pañhā labbhamānānaṃ paccayānaṃ vasena sarūpatova vitthāritā. Evaṃ avitthāretvā ekena lakkhaṇena saṅkhepato paccanīyaṃ dassetuṃ dhammasaṅgāhakehi kusalo dhammo kusalassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayotiādinā nayena anulomato kusalādīnaṃ paccayā uddhaṭā. Te ca kho paccayā samūhavasena, no ekekapaccayavaseneva; tasmā ye yattha samūhato dassitā, te vibhajitvā veditabbā. Sabbepi hi ime catuvīsati paccayā aṭṭhasu paccayesu saṅgahaṃ gacchanti. Kataresu aṭṭhasu? Ārammaṇe, sahajāte, upanissaye, purejāte, pacchājāte, kamme, āhāre, indriyeti. Kathaṃ? Ṭhapetvā hi ime aṭṭha paccaye sesesu soḷasasu hetupaccayo aññamaññavipākajhānamaggasampayuttapaccayoti ime cha paccayā ekantena sahajātā hutvā sahajātānaññeva paccayabhāvato sahajātapaccaye saṅgahaṃ gacchanti. Anantarapaccayo samanantaraāsevananatthivigatapaccayoti ime pana pañca uppajjitvā niruddhā attano anantaraṃ uppajjamānānaññeva paccayabhāvato anantarūpanissayalakkhaṇena upanissaye saṅgahaṃ gacchanti. Nissayapaccayo sahajātapurejātabhedato duvidho. Tattha sahajātanissayo sahajātānaññeva nissayapaccayabhāvato sahajātapaccaye saṅgahaṃ gacchati, purejātanissayo purejātapaccaye saṅgahaṃ gacchati.

    अधिपतिपच्‍चयोपि सहजाताधिपतिआरम्मणाधिपतिवसेन दुविधो। तत्थ सहजाताधिपति सहजातानंयेव अधिपतिपच्‍चयभावतो सहजातपच्‍चये सङ्गहं गच्छति। आरम्मणाधिपति आरम्मणूपनिस्सयो होतियेवाति आरम्मणूपनिस्सयलक्खणेन उपनिस्सयपच्‍चये सङ्गहं गच्छति। विप्पयुत्तपच्‍चयो सहजातपुरेजातपच्छाजातभेदतो तिविधो। तत्थ सहजातविप्पयुत्तो सहजातानञ्‍ञेव विप्पयुत्तपच्‍चयभावतो सहजातपच्‍चये सङ्गहं गच्छति। पुरेजातविप्पयुत्तो पुरे उप्पज्‍जित्वा पच्छा उप्पज्‍जमानानं पच्‍चयभावतो पुरेजाते सङ्गहितो। पच्छाजातविप्पयुत्तो पच्छा उप्पज्‍जित्वा पुरे उप्पन्‍नानं उपत्थम्भनवसेन पच्‍चयभावतो पच्छाजातपच्‍चये सङ्गहं गच्छति। अत्थिपच्‍चयअविगतपच्‍चया सहजातपुरेजातपच्छाजातआहारिन्द्रियानञ्‍चेव अत्थिअविगतेसु च एकेकस्स वसेन छहि भेदेहि ठिता। तत्थ सहजातअत्थिअविगता सहजातानञ्‍ञेव अत्थिअविगतपच्‍चयभावतो। सहजातपच्‍चये सङ्गहं गच्छन्ति। पुरेजाता पुरे उप्पज्‍जित्वा पच्छा उप्पज्‍जमानानं पच्‍चयभावतो पुरेजातपच्‍चये सङ्गहं गच्छन्ति। पच्छाजाता पच्छा उप्पज्‍जित्वा पुरे उप्पन्‍नानं उपत्थम्भनवसेन पच्‍चयभावतो पच्छाजातपच्‍चये सङ्गहं गच्छन्ति। आहारभूता कबळीकाराहारपच्‍चये सङ्गहं गच्छन्ति। इन्द्रियभूता रूपजीवितिन्द्रियपच्‍चये सङ्गहं गच्छन्तीति एवं इमे सोळस पच्‍चया इमेसु अट्ठसु पच्‍चयेसु सङ्गहं गच्छन्तीति वेदितब्बा।

    Adhipatipaccayopi sahajātādhipatiārammaṇādhipativasena duvidho. Tattha sahajātādhipati sahajātānaṃyeva adhipatipaccayabhāvato sahajātapaccaye saṅgahaṃ gacchati. Ārammaṇādhipati ārammaṇūpanissayo hotiyevāti ārammaṇūpanissayalakkhaṇena upanissayapaccaye saṅgahaṃ gacchati. Vippayuttapaccayo sahajātapurejātapacchājātabhedato tividho. Tattha sahajātavippayutto sahajātānaññeva vippayuttapaccayabhāvato sahajātapaccaye saṅgahaṃ gacchati. Purejātavippayutto pure uppajjitvā pacchā uppajjamānānaṃ paccayabhāvato purejāte saṅgahito. Pacchājātavippayutto pacchā uppajjitvā pure uppannānaṃ upatthambhanavasena paccayabhāvato pacchājātapaccaye saṅgahaṃ gacchati. Atthipaccayaavigatapaccayā sahajātapurejātapacchājātaāhārindriyānañceva atthiavigatesu ca ekekassa vasena chahi bhedehi ṭhitā. Tattha sahajātaatthiavigatā sahajātānaññeva atthiavigatapaccayabhāvato. Sahajātapaccaye saṅgahaṃ gacchanti. Purejātā pure uppajjitvā pacchā uppajjamānānaṃ paccayabhāvato purejātapaccaye saṅgahaṃ gacchanti. Pacchājātā pacchā uppajjitvā pure uppannānaṃ upatthambhanavasena paccayabhāvato pacchājātapaccaye saṅgahaṃ gacchanti. Āhārabhūtā kabaḷīkārāhārapaccaye saṅgahaṃ gacchanti. Indriyabhūtā rūpajīvitindriyapaccaye saṅgahaṃ gacchantīti evaṃ ime soḷasa paccayā imesu aṭṭhasu paccayesu saṅgahaṃ gacchantīti veditabbā.

    इमेसम्पि पन अट्ठन्‍नं पच्‍चयानं अञ्‍ञमञ्‍ञं सङ्गहो अत्थियेव। आदितो निद्दिट्ठो हि आरम्मणपच्‍चयो अधिपतिअनधिपतिभेदेन दुविधो। तत्थ अधिपतिभूतो आरम्मणूपनिस्सयलक्खणेन उपनिस्सये सङ्गहं गच्छति। अनधिपतिभूतो सुद्धो आरम्मणपच्‍चयोव। कम्मपच्‍चयोपि सहजातनानाक्खणिकवसेन दुविधो। तत्थ सहजातकम्मं अत्तना सहजातानञ्‍ञेव कम्मपच्‍चयभावतो सहजातेयेव सङ्गहं गच्छति। नानाक्खणिककम्मं बलवदुब्बलवसेन दुविधं। तत्थ बलवकम्मं विपाकधम्मानं उपनिस्सयोव हुत्वा पच्‍चयो होतीति उपनिस्सये सङ्गहं गच्छति। बलवम्पि पन रूपानं दुब्बलञ्‍च अरूपानं नानाक्खणिककम्मपच्‍चयेनेव पच्‍चयो। आहारपच्‍चयोपि रूपारूपतो दुविधो। तत्थ अरूपाहारो अत्तना सहजातानञ्‍ञेव पच्‍चयो होतीति सहजातपच्‍चये सङ्गहं गच्छति। रूपाहारो सहजातपुरेजातपच्छाजातानं पच्‍चयो न होति। अत्तनो पन उप्पादक्खणं अतिक्‍कमित्वा ठितिप्पत्तो आहारपच्‍चयतं साधेतीति आहारपच्‍चयोव होति। इन्द्रियपच्‍चयोपि रूपारूपतो दुविधो। तत्थ अरूपिन्द्रियपच्‍चयो अत्तना सहजातानञ्‍ञेव इन्द्रियपच्‍चयतं साधेतीति सहजातेयेव सङ्गहं गच्छति। रूपिन्द्रियपच्‍चयो पन अज्झत्तबहिद्धाभेदतो दुविधो। तत्थ अज्झत्तं इन्द्रियपच्‍चयो पुरे उप्पज्‍जित्वा पच्छा उप्पज्‍जमानानं ससम्पयुत्तधम्मानं चक्खुविञ्‍ञाणादीनं इन्द्रियपच्‍चयो होतीति पुरेजातेयेव सङ्गहं गच्छति। बाहिरो इन्द्रियपच्‍चयो नाम रूपजीवितिन्द्रियं, तं सहजातानं पच्‍चयो होन्तम्पि अनुपालनमत्तवसेनेव होति, न जनकवसेनाति इन्द्रियपच्‍चयोव होति। एवं इमे अट्ठ पच्‍चया अञ्‍ञमञ्‍ञम्पि सङ्गहं गच्छन्तीति वेदितब्बा। अयं ताव अट्ठसु पच्‍चयेसु अवसेसानं सोळसन्‍नञ्‍चेव तेसंयेव च अट्ठन्‍नं अञ्‍ञमञ्‍ञवसेन सङ्गहनयो।

    Imesampi pana aṭṭhannaṃ paccayānaṃ aññamaññaṃ saṅgaho atthiyeva. Ādito niddiṭṭho hi ārammaṇapaccayo adhipatianadhipatibhedena duvidho. Tattha adhipatibhūto ārammaṇūpanissayalakkhaṇena upanissaye saṅgahaṃ gacchati. Anadhipatibhūto suddho ārammaṇapaccayova. Kammapaccayopi sahajātanānākkhaṇikavasena duvidho. Tattha sahajātakammaṃ attanā sahajātānaññeva kammapaccayabhāvato sahajāteyeva saṅgahaṃ gacchati. Nānākkhaṇikakammaṃ balavadubbalavasena duvidhaṃ. Tattha balavakammaṃ vipākadhammānaṃ upanissayova hutvā paccayo hotīti upanissaye saṅgahaṃ gacchati. Balavampi pana rūpānaṃ dubbalañca arūpānaṃ nānākkhaṇikakammapaccayeneva paccayo. Āhārapaccayopi rūpārūpato duvidho. Tattha arūpāhāro attanā sahajātānaññeva paccayo hotīti sahajātapaccaye saṅgahaṃ gacchati. Rūpāhāro sahajātapurejātapacchājātānaṃ paccayo na hoti. Attano pana uppādakkhaṇaṃ atikkamitvā ṭhitippatto āhārapaccayataṃ sādhetīti āhārapaccayova hoti. Indriyapaccayopi rūpārūpato duvidho. Tattha arūpindriyapaccayo attanā sahajātānaññeva indriyapaccayataṃ sādhetīti sahajāteyeva saṅgahaṃ gacchati. Rūpindriyapaccayo pana ajjhattabahiddhābhedato duvidho. Tattha ajjhattaṃ indriyapaccayo pure uppajjitvā pacchā uppajjamānānaṃ sasampayuttadhammānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ indriyapaccayo hotīti purejāteyeva saṅgahaṃ gacchati. Bāhiro indriyapaccayo nāma rūpajīvitindriyaṃ, taṃ sahajātānaṃ paccayo hontampi anupālanamattavaseneva hoti, na janakavasenāti indriyapaccayova hoti. Evaṃ ime aṭṭha paccayā aññamaññampi saṅgahaṃ gacchantīti veditabbā. Ayaṃ tāva aṭṭhasu paccayesu avasesānaṃ soḷasannañceva tesaṃyeva ca aṭṭhannaṃ aññamaññavasena saṅgahanayo.

    इदानि इमेसं अट्ठन्‍नं पच्‍चयानं एकेकस्मिं चतुवीसतियापि पच्‍चयेसु ये ये सङ्गहं गच्छन्ति, ते ते वेदितब्बा। तत्थ अट्ठन्‍नं ताव सब्बपठमे आरम्मणपच्‍चये आरम्मणपच्‍चयोव सङ्गहं गच्छति, न सेसा तेवीसति। दुतिये सहजातपच्‍चये हेतुपच्‍चयो सहजाताधिपतिपच्‍चयो सहजातपच्‍चयो अञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चयो सहजातनिस्सयपच्‍चयो सहजातकम्मपच्‍चयो विपाकपच्‍चयो सहजातआहारपच्‍चयो सहजातइन्द्रियपच्‍चयो झानपच्‍चयो मग्गपच्‍चयो सम्पयुत्तपच्‍चयो सहजातविप्पयुत्तपच्‍चयो सहजातत्थिपच्‍चयो सहजाताविगतपच्‍चयोति इमे पन्‍नरस पच्‍चया सङ्गहं गच्छन्ति। ततिये उपनिस्सयपच्‍चये अधिपतिभूतो आरम्मणपच्‍चयो आरम्मणभूतो अधिपतिपच्‍चयो अनन्तरसमनन्तरउपनिस्सयआसेवनपच्‍चया नानाक्खणिको बलवकम्मपच्‍चयो नत्थिपच्‍चयो विगतपच्‍चयोति इमे नव पच्‍चया सङ्गहं गच्छन्ति। चतुत्थे पुरेजातपच्‍चये पुरेजातनिस्सयपच्‍चयो पुरेजातपच्‍चयो पुरेजातिन्द्रियपच्‍चयो पुरेजातविप्पयुत्तपच्‍चयो पुरेजातत्थिपच्‍चयो पुरेजाताविगतपच्‍चयोति इमे छ पच्‍चया सङ्गहं गच्छन्ति। पञ्‍चमे पच्छाजातपच्‍चये पच्छाजातपच्‍चयो पच्छाजातविप्पयुत्तपच्‍चयो पच्छाजातत्थिपच्‍चयो पच्छाजाताविगतपच्‍चयोति इमे चत्तारो पच्‍चया सङ्गहं गच्छन्ति। छट्ठे कम्मपच्‍चये नानाक्खणिककम्मपच्‍चयोव सङ्गहितो। सत्तमे आहारपच्‍चये कबळीकाराहारवसेनेव आहारपच्‍चयो आहारत्थिपच्‍चयो आहाराविगतपच्‍चयोति इमे तयो पच्‍चया सङ्गहिता। अट्ठमे इन्द्रियपच्‍चये रूपजीवितिन्द्रियपच्‍चयो इन्द्रियत्थिपच्‍चयो इन्द्रियाविगतपच्‍चयोति इमे तयो पच्‍चया सङ्गहं गच्छन्ति। एवं इमेसं अट्ठन्‍नं पच्‍चयानं एकेकस्मिं इमे चिमे च पच्‍चया सङ्गहं गताति ञत्वा ये यत्थ सङ्गहं गता, ते तस्स गणनेन गहिताव होन्तीति वेदितब्बा।

    Idāni imesaṃ aṭṭhannaṃ paccayānaṃ ekekasmiṃ catuvīsatiyāpi paccayesu ye ye saṅgahaṃ gacchanti, te te veditabbā. Tattha aṭṭhannaṃ tāva sabbapaṭhame ārammaṇapaccaye ārammaṇapaccayova saṅgahaṃ gacchati, na sesā tevīsati. Dutiye sahajātapaccaye hetupaccayo sahajātādhipatipaccayo sahajātapaccayo aññamaññapaccayo sahajātanissayapaccayo sahajātakammapaccayo vipākapaccayo sahajātaāhārapaccayo sahajātaindriyapaccayo jhānapaccayo maggapaccayo sampayuttapaccayo sahajātavippayuttapaccayo sahajātatthipaccayo sahajātāvigatapaccayoti ime pannarasa paccayā saṅgahaṃ gacchanti. Tatiye upanissayapaccaye adhipatibhūto ārammaṇapaccayo ārammaṇabhūto adhipatipaccayo anantarasamanantaraupanissayaāsevanapaccayā nānākkhaṇiko balavakammapaccayo natthipaccayo vigatapaccayoti ime nava paccayā saṅgahaṃ gacchanti. Catutthe purejātapaccaye purejātanissayapaccayo purejātapaccayo purejātindriyapaccayo purejātavippayuttapaccayo purejātatthipaccayo purejātāvigatapaccayoti ime cha paccayā saṅgahaṃ gacchanti. Pañcame pacchājātapaccaye pacchājātapaccayo pacchājātavippayuttapaccayo pacchājātatthipaccayo pacchājātāvigatapaccayoti ime cattāro paccayā saṅgahaṃ gacchanti. Chaṭṭhe kammapaccaye nānākkhaṇikakammapaccayova saṅgahito. Sattame āhārapaccaye kabaḷīkārāhāravaseneva āhārapaccayo āhāratthipaccayo āhārāvigatapaccayoti ime tayo paccayā saṅgahitā. Aṭṭhame indriyapaccaye rūpajīvitindriyapaccayo indriyatthipaccayo indriyāvigatapaccayoti ime tayo paccayā saṅgahaṃ gacchanti. Evaṃ imesaṃ aṭṭhannaṃ paccayānaṃ ekekasmiṃ ime cime ca paccayā saṅgahaṃ gatāti ñatvā ye yattha saṅgahaṃ gatā, te tassa gaṇanena gahitāva hontīti veditabbā.

    एवं सब्बपच्‍चयसङ्गाहकानं इमेसं अट्ठन्‍नं पच्‍चयानं वसेन एकूनपञ्‍ञासाय पञ्हेसु इमस्मिं पच्‍चनीये ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स आरम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयो’’तिआदयो इमे पन्‍नरस पञ्हा उद्धरित्वा विस्सज्‍जिता। तत्थ कुसलो कुसलस्स, कुसलो अकुसलस्स, कुसलो अब्याकतस्स, कुसलो कुसलाब्याकतस्साति कुसलादिका चत्तारो पञ्हा; तथा अकुसलादिका; अब्याकतो पन अब्याकतस्स, अब्याकतो कुसलस्स, अब्याकतो अकुसलस्साति अब्याकतादिका तयो; कुसलो च अब्याकतो च कुसलस्स; तथा अब्याकतस्स; अकुसलो च अब्याकतो च अकुसलस्स; तथा अब्याकतस्साति दुमूलकेकावसाना चत्तारो होन्ति। तेसु पठमे पञ्हे येहि भवितब्बं, ते सब्बे सङ्गहेत्वा तयो पच्‍चया वुत्ता। दुतिये द्वे, ततिये पञ्‍च, चतुत्थे एकोव पञ्‍चमे तयो, छट्ठे द्वे, सत्तमे पञ्‍च, अट्ठमे एकोव नवमे सत्त, दसमे तयो, एकादसमे तयो, द्वादसमे द्वे, तेरसमे चत्तारो, चुद्दसमे द्वे, पन्‍नरसमेपि चत्तारोव। ते ‘‘सहजातपच्‍चयेना’’ति अवत्वा ‘‘सहजातं पच्छाजात’’न्ति वुत्ता। तत्थ कारणं परतो वक्खाम।

    Evaṃ sabbapaccayasaṅgāhakānaṃ imesaṃ aṭṭhannaṃ paccayānaṃ vasena ekūnapaññāsāya pañhesu imasmiṃ paccanīye ‘‘kusalo dhammo kusalassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo’’tiādayo ime pannarasa pañhā uddharitvā vissajjitā. Tattha kusalo kusalassa, kusalo akusalassa, kusalo abyākatassa, kusalo kusalābyākatassāti kusalādikā cattāro pañhā; tathā akusalādikā; abyākato pana abyākatassa, abyākato kusalassa, abyākato akusalassāti abyākatādikā tayo; kusalo ca abyākato ca kusalassa; tathā abyākatassa; akusalo ca abyākato ca akusalassa; tathā abyākatassāti dumūlakekāvasānā cattāro honti. Tesu paṭhame pañhe yehi bhavitabbaṃ, te sabbe saṅgahetvā tayo paccayā vuttā. Dutiye dve, tatiye pañca, catutthe ekova pañcame tayo, chaṭṭhe dve, sattame pañca, aṭṭhame ekova navame satta, dasame tayo, ekādasame tayo, dvādasame dve, terasame cattāro, cuddasame dve, pannarasamepi cattārova. Te ‘‘sahajātapaccayenā’’ti avatvā ‘‘sahajātaṃ pacchājāta’’nti vuttā. Tattha kāraṇaṃ parato vakkhāma.

    समासतो पनेत्थ एको द्वे तयो चत्तारो पञ्‍च सत्ताति छळेव पच्‍चयपरिच्छेदा होन्ति। अयं पञ्हावारस्स पच्‍चनीये उक्‍कट्ठवसेन पञ्हापरिच्छेदो चेव ते ते पच्‍चये सङ्गहेत्वा दस्सितपच्‍चयपरिच्छेदो च। ‘‘न हेतुपच्‍चयो’’तिआदीसु हि चतुवीसतियापि पच्‍चयपच्‍चनीयेसु एकपच्‍चनीयेपि इतो उद्धं पञ्हा वा पच्‍चया वा न लब्भन्ति, हेट्ठा लब्भन्ति। तस्मा येसु पञ्हेसु ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स च अब्याकतस्स च धम्मस्स सहजातपच्‍चयेन पच्‍चयो’’ति एवं एकोव पच्‍चयो आगतो, तस्मिं पच्‍चये पटिक्खित्ते ते पञ्हा परिहायन्ति। यस्मिं पन पञ्हे ‘‘कुसलो धम्मो अकुसलस्स धम्मस्स आरम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयो उपनिस्सयपच्‍चयेन पच्‍चयो’’ति एवं द्वे पच्‍चया आगता। तत्थ नारम्मणपच्‍चयाति एवं एकस्मिं पच्‍चये पटिक्खित्तेपि इतरस्स पच्‍चयस्स वसेन सो पञ्हो लब्भतेव। तेसु पन द्वीसुपि पच्‍चयेसु पटिक्खित्तेसु सो वारो पच्छिज्‍जति। एवमेव येसु पञ्हेसु तयो चत्तारो पञ्‍च सत्त वा लब्भन्ति, तेसु ठपेत्वा पटिक्खित्ते पच्‍चये अवसेसानं वसेन ते पञ्हा लब्भन्तियेव। सब्बेसु पन पच्‍चयेसु पटिक्खित्तेसु सब्बेपि ते वारा पच्छिज्‍जन्तीति इदमेव चेत्थ लक्खणं। इमिना लक्खणेन आदितो पट्ठाय तेसु तेसु पञ्हेसु सङ्खिपित्वा वुत्तपच्‍चयानं पभेदो च तस्मिं तस्मिं पच्‍चनीये तेसं तेसं पञ्हानं परिहानि च वेदितब्बा।

    Samāsato panettha eko dve tayo cattāro pañca sattāti chaḷeva paccayaparicchedā honti. Ayaṃ pañhāvārassa paccanīye ukkaṭṭhavasena pañhāparicchedo ceva te te paccaye saṅgahetvā dassitapaccayaparicchedo ca. ‘‘Na hetupaccayo’’tiādīsu hi catuvīsatiyāpi paccayapaccanīyesu ekapaccanīyepi ito uddhaṃ pañhā vā paccayā vā na labbhanti, heṭṭhā labbhanti. Tasmā yesu pañhesu ‘‘kusalo dhammo kusalassa ca abyākatassa ca dhammassa sahajātapaccayena paccayo’’ti evaṃ ekova paccayo āgato, tasmiṃ paccaye paṭikkhitte te pañhā parihāyanti. Yasmiṃ pana pañhe ‘‘kusalo dhammo akusalassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo upanissayapaccayena paccayo’’ti evaṃ dve paccayā āgatā. Tattha nārammaṇapaccayāti evaṃ ekasmiṃ paccaye paṭikkhittepi itarassa paccayassa vasena so pañho labbhateva. Tesu pana dvīsupi paccayesu paṭikkhittesu so vāro pacchijjati. Evameva yesu pañhesu tayo cattāro pañca satta vā labbhanti, tesu ṭhapetvā paṭikkhitte paccaye avasesānaṃ vasena te pañhā labbhantiyeva. Sabbesu pana paccayesu paṭikkhittesu sabbepi te vārā pacchijjantīti idameva cettha lakkhaṇaṃ. Iminā lakkhaṇena ādito paṭṭhāya tesu tesu pañhesu saṅkhipitvā vuttapaccayānaṃ pabhedo ca tasmiṃ tasmiṃ paccanīye tesaṃ tesaṃ pañhānaṃ parihāni ca veditabbā.

    तत्रायं वित्थारकथा – पठमपञ्हे ताव तीहि पच्‍चयेहि एकूनवीसति पच्‍चया दस्सिता। कथं? कुसलो हि कुसलस्स पुरेजातपच्छाजातविपाकविप्पयुत्तेहेव पच्‍चयो न होति , सेसेहि वीसतिया होति, तेसु आरम्मणपच्‍चयो एकोव सहजाते पन सब्बसङ्गाहिकवसेन पन्‍नरस पच्‍चया सङ्गहं गच्छन्तीति वुत्ता। तेसु हेतुपच्‍चये पटिक्खित्ते चुद्दस होन्ति। कुसलो पन कुसलस्स नेव विपाकपच्‍चयो न, विप्पयुत्तपच्‍चयोति ते द्वे अपनेत्वा सेसे द्वादस सन्धाय सहजातपच्‍चयेन पच्‍चयोति वुत्तं। उपनिस्सयपच्‍चयेपि सब्बसङ्गाहिकवसेन नव पच्‍चया सङ्गहं गच्छन्तीति वुत्ता। तेसु अधिपतिभूतो आरम्मणपच्‍चयो आरम्मणभूतो च अधिपतिपच्‍चयो आरम्मणूपनिस्सयवसेन उपनिस्सयमेव अनुपविट्ठो। कुसलो पन कुसलस्स नानाक्खणिककम्मपच्‍चयो न होतीति तं अपनेत्वा सेसे छ सन्धाय उपनिस्सयपच्‍चयेन पच्‍चयोति वुत्तं। एवं पठमपञ्हे तीहि पच्‍चयेहि एकूनवीसतिपच्‍चया दस्सिताति वेदितब्बा। तेसु इमस्मिं हेतुपच्‍चनीये ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स नहेतुपच्‍चयेन पच्‍चयोति दानं दत्वा सीलं समादियित्वा उपोसथकम्मं कत्वा तं पच्‍चवेक्खति, पुब्बे सुचिण्णानि पच्‍चवेक्खती’’ति एवमादिना आरम्मणपच्‍चयादीसु वुत्तनयेनेव उद्धरित्वा पाळि दस्सेतब्बा।

    Tatrāyaṃ vitthārakathā – paṭhamapañhe tāva tīhi paccayehi ekūnavīsati paccayā dassitā. Kathaṃ? Kusalo hi kusalassa purejātapacchājātavipākavippayutteheva paccayo na hoti , sesehi vīsatiyā hoti, tesu ārammaṇapaccayo ekova sahajāte pana sabbasaṅgāhikavasena pannarasa paccayā saṅgahaṃ gacchantīti vuttā. Tesu hetupaccaye paṭikkhitte cuddasa honti. Kusalo pana kusalassa neva vipākapaccayo na, vippayuttapaccayoti te dve apanetvā sese dvādasa sandhāya sahajātapaccayena paccayoti vuttaṃ. Upanissayapaccayepi sabbasaṅgāhikavasena nava paccayā saṅgahaṃ gacchantīti vuttā. Tesu adhipatibhūto ārammaṇapaccayo ārammaṇabhūto ca adhipatipaccayo ārammaṇūpanissayavasena upanissayameva anupaviṭṭho. Kusalo pana kusalassa nānākkhaṇikakammapaccayo na hotīti taṃ apanetvā sese cha sandhāya upanissayapaccayena paccayoti vuttaṃ. Evaṃ paṭhamapañhe tīhi paccayehi ekūnavīsatipaccayā dassitāti veditabbā. Tesu imasmiṃ hetupaccanīye ‘‘kusalo dhammo kusalassa dhammassa nahetupaccayena paccayoti dānaṃ datvā sīlaṃ samādiyitvā uposathakammaṃ katvā taṃ paccavekkhati, pubbe suciṇṇāni paccavekkhatī’’ti evamādinā ārammaṇapaccayādīsu vuttanayeneva uddharitvā pāḷi dassetabbā.

    आरम्मणपच्‍चये पन पटिक्खित्ते तस्स वित्थारं अपनेत्वा हेतुपच्‍चयवित्थारं पक्खिपित्वा सायेव पाळि दस्सेतब्बा, सेसपच्‍चयपटिक्खेपेसुपि एसेव नयो। तस्मिं पन पच्‍चये पटिक्खित्ते ये वारा परिहायन्ति, ते परतो वक्खाम।

    Ārammaṇapaccaye pana paṭikkhitte tassa vitthāraṃ apanetvā hetupaccayavitthāraṃ pakkhipitvā sāyeva pāḷi dassetabbā, sesapaccayapaṭikkhepesupi eseva nayo. Tasmiṃ pana paccaye paṭikkhitte ye vārā parihāyanti, te parato vakkhāma.

    दुतियपञ्हे पन द्वीहि पच्‍चयेहि तयो पच्‍चया दस्सिता। कथं? कुसलो हि अकुसलस्स अनन्तरादिवसेन पच्‍चयो न होति। तस्मा ते अपनेत्वा आरम्मणूपनिस्सयवसेन सङ्गहितं आरम्मणाधिपतिञ्‍चेव पकतूपनिस्सयञ्‍च सन्धाय उपनिस्सयपच्‍चयेन पच्‍चयोति वुत्तं। तस्मा सुद्धो आरम्मणपच्‍चयो आरम्मणाधिपतिवसेन अधिपतिपच्‍चयो उपनिस्सयपच्‍चयोति दुतियपञ्हे द्वीहि पच्‍चयेहि इमे तयो पच्‍चया दस्सिताति वेदितब्बा।

    Dutiyapañhe pana dvīhi paccayehi tayo paccayā dassitā. Kathaṃ? Kusalo hi akusalassa anantarādivasena paccayo na hoti. Tasmā te apanetvā ārammaṇūpanissayavasena saṅgahitaṃ ārammaṇādhipatiñceva pakatūpanissayañca sandhāya upanissayapaccayena paccayoti vuttaṃ. Tasmā suddho ārammaṇapaccayo ārammaṇādhipativasena adhipatipaccayo upanissayapaccayoti dutiyapañhe dvīhi paccayehi ime tayo paccayā dassitāti veditabbā.

    ततियपञ्हे पन पञ्‍चहि पच्‍चयेहि अट्ठारस पच्‍चया दस्सिता। कथं? कुसलो हि अब्याकतस्स अञ्‍ञमञ्‍ञपुरेजातासेवनविपाकसम्पयुत्तेहियेव पच्‍चयो न होति, सेसेहि एकूनवीसतिया होति। तेसु आरम्मणपच्‍चयो एको। यस्मा पन कुसलो अब्याकतस्स अञ्‍ञमञ्‍ञविपाकसम्पयुत्तवसेन पच्‍चयो न होति, हेतुपच्‍चयो पटिक्खित्तो, कम्मपच्‍चयो विसुं गहितो, तस्मा इमे पञ्‍च अपनेत्वा सहजातेन दस पच्‍चया दस्सिता। उपनिस्सयेन हेट्ठा वुत्तेसु छसु ठपेत्वा आसेवनं सेसा पञ्‍च। पच्छाजातो एकोव तथा सहजातनानाक्खणिकवसेन दुविधोपि कम्मपच्‍चयोति एवं ततियपञ्हे पञ्‍चहि पच्‍चयेहि इमे अट्ठारस पच्‍चया दस्सिताति वेदितब्बा।

    Tatiyapañhe pana pañcahi paccayehi aṭṭhārasa paccayā dassitā. Kathaṃ? Kusalo hi abyākatassa aññamaññapurejātāsevanavipākasampayuttehiyeva paccayo na hoti, sesehi ekūnavīsatiyā hoti. Tesu ārammaṇapaccayo eko. Yasmā pana kusalo abyākatassa aññamaññavipākasampayuttavasena paccayo na hoti, hetupaccayo paṭikkhitto, kammapaccayo visuṃ gahito, tasmā ime pañca apanetvā sahajātena dasa paccayā dassitā. Upanissayena heṭṭhā vuttesu chasu ṭhapetvā āsevanaṃ sesā pañca. Pacchājāto ekova tathā sahajātanānākkhaṇikavasena duvidhopi kammapaccayoti evaṃ tatiyapañhe pañcahi paccayehi ime aṭṭhārasa paccayā dassitāti veditabbā.

    चतुत्थपञ्हे पन एकेन पच्‍चयेन दस। कथं? कुसलो हि कुसलाब्याकतस्स सहजाते वुत्तेसु पन्‍नरससु अञ्‍ञमञ्‍ञविपाकसम्पयुत्तविप्पयुत्तेहि पच्‍चयो न होति, हेतुपच्‍चयो पटिक्खित्तो। इति इमे पञ्‍च अपनेत्वा सेसा दस पच्‍चया एत्थ एकेन पच्‍चयेन दस्सिताति वेदितब्बा।

    Catutthapañhe pana ekena paccayena dasa. Kathaṃ? Kusalo hi kusalābyākatassa sahajāte vuttesu pannarasasu aññamaññavipākasampayuttavippayuttehi paccayo na hoti, hetupaccayo paṭikkhitto. Iti ime pañca apanetvā sesā dasa paccayā ettha ekena paccayena dassitāti veditabbā.

    ५२८. यथा च इमेसु कुसलादिकेसु चतूसु, तथा अकुसलादिकेसुपि चतूसु पञ्हेसु तेहि तेहि पच्‍चयेहि ते तेयेव पच्‍चया दस्सिताति वेदितब्बा।

    528. Yathā ca imesu kusalādikesu catūsu, tathā akusalādikesupi catūsu pañhesu tehi tehi paccayehi te teyeva paccayā dassitāti veditabbā.

    ५२९. ततो परानं अब्याकतादीनं तिण्णं पञ्हानं पठमपञ्हे सत्तहि पच्‍चयेहि तेवीसति पच्‍चया दस्सिता। कथं? अब्याकतो हि अब्याकतस्स चतुवीसतियापि पच्‍चयेहि पच्‍चयो होति। हेतुपच्‍चये पन पटिक्खित्ते तेवीसति होन्ति। तेसु आरम्मणपच्‍चयो एकोव। यस्मा पनेत्थ असहजातानम्पि सङ्गहणत्थं आहारिन्द्रियपच्‍चया विसुं गहिता। तस्मा इमे तयो अपनेत्वा सहजातेन द्वादस पच्‍चया दस्सिता। उपनिस्सयेन हेट्ठा वुत्ता छ, पुरेजातो एकोव तथा पच्छाजातआहारिन्द्रियपच्‍चयाति एवमेत्थ सत्तहि पच्‍चयेहि इमे तेवीसति पच्‍चया दस्सिताति वेदितब्बा। दुतिये तीहि पच्‍चयेहि द्वादस दस्सिता। कथं? आरम्मणपच्‍चयो एको, उपनिस्सयेन पन आरम्मणूपनिस्सयवसेन आरम्मणाधिपतिअनन्तरसमनन्तरनत्थिविगतउपनिस्सयपच्‍चयोति छ दस्सिता। पुरेजातेन पुरेजातनिस्सयविप्पयुत्तअत्थिअविगता पञ्‍चाति एवमेत्थ तीहि पच्‍चयेहि इमे द्वादस पच्‍चया दस्सिताति वेदितब्बा। ततियेपि एसेव नयो।

    529. Tato parānaṃ abyākatādīnaṃ tiṇṇaṃ pañhānaṃ paṭhamapañhe sattahi paccayehi tevīsati paccayā dassitā. Kathaṃ? Abyākato hi abyākatassa catuvīsatiyāpi paccayehi paccayo hoti. Hetupaccaye pana paṭikkhitte tevīsati honti. Tesu ārammaṇapaccayo ekova. Yasmā panettha asahajātānampi saṅgahaṇatthaṃ āhārindriyapaccayā visuṃ gahitā. Tasmā ime tayo apanetvā sahajātena dvādasa paccayā dassitā. Upanissayena heṭṭhā vuttā cha, purejāto ekova tathā pacchājātaāhārindriyapaccayāti evamettha sattahi paccayehi ime tevīsati paccayā dassitāti veditabbā. Dutiye tīhi paccayehi dvādasa dassitā. Kathaṃ? Ārammaṇapaccayo eko, upanissayena pana ārammaṇūpanissayavasena ārammaṇādhipatianantarasamanantaranatthivigataupanissayapaccayoti cha dassitā. Purejātena purejātanissayavippayuttaatthiavigatā pañcāti evamettha tīhi paccayehi ime dvādasa paccayā dassitāti veditabbā. Tatiyepi eseva nayo.

    ५३०. ततो परानं दुकमूलकानं चतुन्‍नं पञ्हानं पठमपञ्हे ‘‘सहजातपच्‍चयेन पुरेजातपच्‍चयेना’’ति अवत्वा ‘‘सहजातं पुरेजात’’न्ति वुत्तेहि द्वीहि निस्सयअत्थिअविगतवसेन तयो पच्‍चया दस्सिता। कुसला हि खन्धा वत्थुना सद्धिं एकतो कुसलस्स पच्‍चयभावं साधयमाना किञ्‍चापि सहजाता, सहजातपच्‍चया पन न होन्ति वत्थुमिस्सकत्ता । तस्मा तेसं सहजातानं निस्सयअत्थिअविगतानं वसेन सहजातन्ति वुत्तं। वत्थुम्हिपि एसेव नयो। तम्पि हि किञ्‍चापि पुरेजातं, खन्धमिस्सकत्ता पन पुरेजातपच्‍चयो न होति। केवलं पुरेजातानं निस्सयादीनं वसेन पुरेजातन्ति वुत्तं।

    530. Tato parānaṃ dukamūlakānaṃ catunnaṃ pañhānaṃ paṭhamapañhe ‘‘sahajātapaccayena purejātapaccayenā’’ti avatvā ‘‘sahajātaṃ purejāta’’nti vuttehi dvīhi nissayaatthiavigatavasena tayo paccayā dassitā. Kusalā hi khandhā vatthunā saddhiṃ ekato kusalassa paccayabhāvaṃ sādhayamānā kiñcāpi sahajātā, sahajātapaccayā pana na honti vatthumissakattā . Tasmā tesaṃ sahajātānaṃ nissayaatthiavigatānaṃ vasena sahajātanti vuttaṃ. Vatthumhipi eseva nayo. Tampi hi kiñcāpi purejātaṃ, khandhamissakattā pana purejātapaccayo na hoti. Kevalaṃ purejātānaṃ nissayādīnaṃ vasena purejātanti vuttaṃ.

    दुतियपञ्हे ‘‘सहजातं पच्छाजातं आहारं इन्द्रिय’’न्ति वुत्तेहि चतूहिपि सहजातनिस्सयअत्थिअविगतवसेन चत्तारो पच्‍चया दस्सिता। इमस्मिञ्हि वारे सहजातपच्‍चयो लब्भति, पच्छाजातपच्‍चयादयो न लब्भन्ति। पच्छाजातानं पन आहारिन्द्रियसङ्खातानञ्‍च अत्थिअविगतानं वसेनेतं वुत्तं। कुसला हि खन्धा अब्याकता च महाभूता उपादारूपानं सहजातपच्‍चयेन निस्सयपच्‍चयेन अत्थिअविगतपच्‍चयेहीति चतुधा पच्‍चया होन्ति। पच्छाजाता पन कुसला तेहियेव भूतेहि सद्धिं तेसञ्‍ञेव उपादारूपानं अत्थिअविगतवसेन पच्‍चयो। कबळीकाराहारोपि पच्छाजातेहि कुसलेहि सद्धिं पुरेजातस्स कायस्स अत्थिअविगतवसेनेव पच्‍चयो। रूपजीवितिन्द्रियम्पि पच्छाजातेहि कुसलेहि सद्धिं कटत्तारूपानं अत्थिअविगतपच्‍चयेनेव पच्‍चयो। इति इमं चतुधा पच्‍चयभावं सन्धाय ‘‘सहजातं पच्छाजातं, आहारं इन्द्रिय’’न्ति इदं वुत्तं। पच्छाजाताहारिन्द्रियपच्‍चया पनेत्थ न लब्भन्तियेव। परतो अकुसलमिस्सकपञ्हाद्वयेपि एसेव नयोति। एवमेत्थ तेसु तेसु पञ्हेसु सङ्खिपित्वा वुत्तपच्‍चयानं पभेदो वेदितब्बो। तस्मिं तस्मिं पन पच्‍चये तेसं तेसं पञ्हानं परिहानापरिहानिं परतो आविकरिस्सामाति।

    Dutiyapañhe ‘‘sahajātaṃ pacchājātaṃ āhāraṃ indriya’’nti vuttehi catūhipi sahajātanissayaatthiavigatavasena cattāro paccayā dassitā. Imasmiñhi vāre sahajātapaccayo labbhati, pacchājātapaccayādayo na labbhanti. Pacchājātānaṃ pana āhārindriyasaṅkhātānañca atthiavigatānaṃ vasenetaṃ vuttaṃ. Kusalā hi khandhā abyākatā ca mahābhūtā upādārūpānaṃ sahajātapaccayena nissayapaccayena atthiavigatapaccayehīti catudhā paccayā honti. Pacchājātā pana kusalā tehiyeva bhūtehi saddhiṃ tesaññeva upādārūpānaṃ atthiavigatavasena paccayo. Kabaḷīkārāhāropi pacchājātehi kusalehi saddhiṃ purejātassa kāyassa atthiavigatavaseneva paccayo. Rūpajīvitindriyampi pacchājātehi kusalehi saddhiṃ kaṭattārūpānaṃ atthiavigatapaccayeneva paccayo. Iti imaṃ catudhā paccayabhāvaṃ sandhāya ‘‘sahajātaṃ pacchājātaṃ, āhāraṃ indriya’’nti idaṃ vuttaṃ. Pacchājātāhārindriyapaccayā panettha na labbhantiyeva. Parato akusalamissakapañhādvayepi eseva nayoti. Evamettha tesu tesu pañhesu saṅkhipitvā vuttapaccayānaṃ pabhedo veditabbo. Tasmiṃ tasmiṃ pana paccaye tesaṃ tesaṃ pañhānaṃ parihānāparihāniṃ parato āvikarissāmāti.

    पच्‍चनीयुद्धारस्स अत्थवण्णना।

    Paccanīyuddhārassa atthavaṇṇanā.

    पच्‍चनीयगणनवण्णना

    Paccanīyagaṇanavaṇṇanā

    ५३२. इदानि एते ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्सा’’तिआदयो अनुलोमवसेन पन्‍नरस वारा दस्सिता। यस्मा पच्‍चनीयेपि एतेयेव, न इतो उद्धं; हेट्ठा पन होन्ति, तस्मा यस्स यस्स पच्‍चयस्स पच्‍चनीये ये ये वारा लब्भन्ति, ते ते आदितो पट्ठाय गणनवसेन दस्सेतुं नहेतुया पन्‍नरसातिआदि आरद्धं।

    532. Idāni ete ‘‘kusalo dhammo kusalassa dhammassā’’tiādayo anulomavasena pannarasa vārā dassitā. Yasmā paccanīyepi eteyeva, na ito uddhaṃ; heṭṭhā pana honti, tasmā yassa yassa paccayassa paccanīye ye ye vārā labbhanti, te te ādito paṭṭhāya gaṇanavasena dassetuṃ nahetuyā pannarasātiādi āraddhaṃ.

    तत्थ नहेतुया सब्बेसम्पि यथादस्सितानं पच्‍चयानं वसेन पन्‍नरस लब्भन्ति। नारम्मणे सहजाते हेतुपच्‍चयो पविसति। तस्मिं तस्मिं वारे सुद्धो आरम्मणपच्‍चयो परिहायति, सेसपच्‍चयवसेन ते वारा विस्सज्‍जनं लभन्ति। यथा च नारम्मणे, एवं सेसेसुपि। सहजाते हेतुपच्‍चयो पविसति। तस्मिं तस्मिञ्‍च वारे नउपनिस्सये नअनन्तरेति एवं पच्‍चनीयतो ठिता पच्‍चया परिहायन्ति, अवसेसपच्‍चयवसेन ते ते वारा विस्सज्‍जनं लभन्ति। नसहजाते पन ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स च अब्याकतस्स च, अकुसलो धम्मो अकुसलस्स च अब्याकतस्स च, कुसलो च अब्याकतो च धम्मा कुसलस्स, अकुसलो च अब्याकतो च धम्मा अकुसलस्साति इमे चत्तारो वारा परिहायन्ति। एतेसञ्हि चतुन्‍नं पुरिमेसु द्वीसु सहजातपच्‍चयेन पच्‍चयोति एकादसन्‍नं पच्‍चयानं वसेन एकोव पच्‍चयसङ्गहो वुत्तो। ते तस्मिं पटिक्खित्ते अञ्‍ञेनाकारेन विस्सज्‍जनं न लभन्ति। पच्छिमेसु द्वीसु निस्सयअत्थिअविगतपच्‍चये सन्धाय ‘‘सहजातं पुरेजात’’न्ति वुत्तं। ते सहजाते पटिक्खित्ते अवसेसानं हेतुआदीनञ्‍च पुरेजातानञ्‍चेव निस्सयअत्थिअविगतानं वसेन विस्सज्‍जनं न लभन्ति, तस्मा इमे चत्तारोपि वारा परिहायन्ति। अवसेसानं वसेन ‘‘एकादसा’’ति वुत्तं।

    Tattha nahetuyā sabbesampi yathādassitānaṃ paccayānaṃ vasena pannarasa labbhanti. Nārammaṇe sahajāte hetupaccayo pavisati. Tasmiṃ tasmiṃ vāre suddho ārammaṇapaccayo parihāyati, sesapaccayavasena te vārā vissajjanaṃ labhanti. Yathā ca nārammaṇe, evaṃ sesesupi. Sahajāte hetupaccayo pavisati. Tasmiṃ tasmiñca vāre naupanissaye naanantareti evaṃ paccanīyato ṭhitā paccayā parihāyanti, avasesapaccayavasena te te vārā vissajjanaṃ labhanti. Nasahajāte pana ‘‘kusalo dhammo kusalassa ca abyākatassa ca, akusalo dhammo akusalassa ca abyākatassa ca, kusalo ca abyākato ca dhammā kusalassa, akusalo ca abyākato ca dhammā akusalassāti ime cattāro vārā parihāyanti. Etesañhi catunnaṃ purimesu dvīsu sahajātapaccayena paccayoti ekādasannaṃ paccayānaṃ vasena ekova paccayasaṅgaho vutto. Te tasmiṃ paṭikkhitte aññenākārena vissajjanaṃ na labhanti. Pacchimesu dvīsu nissayaatthiavigatapaccaye sandhāya ‘‘sahajātaṃ purejāta’’nti vuttaṃ. Te sahajāte paṭikkhitte avasesānaṃ hetuādīnañca purejātānañceva nissayaatthiavigatānaṃ vasena vissajjanaṃ na labhanti, tasmā ime cattāropi vārā parihāyanti. Avasesānaṃ vasena ‘‘ekādasā’’ti vuttaṃ.

    तत्थ सिया – यथा हेतुम्हि पटिक्खित्ते सेसानं अधिपतिआदीनं वसेन ते वारा लद्धा, एवं सहजाते पटिक्खित्ते अवसेसानं हेतुआदीनं वसेन कस्मा न लब्भन्तीति? निप्पदेसत्ता। हेतुआदयो हि सहजातानं एकदेसमत्ततो सप्पदेसा, तस्मा तेसु पटिक्खित्तेसु अञ्‍ञेसं वसेन ते वारा लब्भन्ति। सहजातो पन निप्पदेसो सब्बेपि हेतुआदयो गण्हाति, तस्मा तस्मिं पटिक्खित्ते सब्बेपि ते पटिक्खित्ता होन्ति। न हि असहजाता हेतुपच्‍चयादयो नाम अत्थि । इति सहजातस्स निप्पदेसत्ता तस्मिं पटिक्खित्ते सब्बेपि ते उभोपि वारा न लब्भन्ति। ‘‘सहजातं पुरेजात’’न्ति विस्सज्‍जितवारेसु पन किञ्‍चापि सहजातपच्‍चयोयेव नत्थि, यस्मा पनेत्थ सहजाताव अरूपक्खन्धा निस्सयअत्थिअविगतवसेन पच्‍चया, सहजाते च पटिक्खित्ते एकन्तेन सहजातनिस्सयअत्थिअविगता पटिक्खित्ता होन्ति, तस्मा तस्स पटिक्खित्तत्ता तेपि वारा न लब्भन्तीति एवं सब्बथापेत्थ इमे चत्तारो वारा परिहायन्ति। अवसेसानञ्‍ञेव वसेन एकादसाति वुत्तं।

    Tattha siyā – yathā hetumhi paṭikkhitte sesānaṃ adhipatiādīnaṃ vasena te vārā laddhā, evaṃ sahajāte paṭikkhitte avasesānaṃ hetuādīnaṃ vasena kasmā na labbhantīti? Nippadesattā. Hetuādayo hi sahajātānaṃ ekadesamattato sappadesā, tasmā tesu paṭikkhittesu aññesaṃ vasena te vārā labbhanti. Sahajāto pana nippadeso sabbepi hetuādayo gaṇhāti, tasmā tasmiṃ paṭikkhitte sabbepi te paṭikkhittā honti. Na hi asahajātā hetupaccayādayo nāma atthi . Iti sahajātassa nippadesattā tasmiṃ paṭikkhitte sabbepi te ubhopi vārā na labbhanti. ‘‘Sahajātaṃ purejāta’’nti vissajjitavāresu pana kiñcāpi sahajātapaccayoyeva natthi, yasmā panettha sahajātāva arūpakkhandhā nissayaatthiavigatavasena paccayā, sahajāte ca paṭikkhitte ekantena sahajātanissayaatthiavigatā paṭikkhittā honti, tasmā tassa paṭikkhittattā tepi vārā na labbhantīti evaṃ sabbathāpettha ime cattāro vārā parihāyanti. Avasesānaññeva vasena ekādasāti vuttaṃ.

    नअञ्‍ञमञ्‍ञननिस्सयनसम्पयुत्तेपि तेयेव वारा परिहायन्ति। कस्मा? सहजातगतिकत्ता। यथेव हि अरूपधम्मभूतो सहजातपच्‍चयो निप्पदेसेन चत्तारो अरूपक्खन्धे गण्हाति, तथा अञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयसम्पयुत्तापीति सहजातगतिकत्ता एतेसुपि पटिक्खित्तेसु ते वारा न लब्भन्तीति वेदितब्बा। तेन वुत्तं नअञ्‍ञमञ्‍ञे एकादस, ननिस्सये एकादस, नसम्पयुत्ते एकादसाति।

    Naaññamaññananissayanasampayuttepi teyeva vārā parihāyanti. Kasmā? Sahajātagatikattā. Yatheva hi arūpadhammabhūto sahajātapaccayo nippadesena cattāro arūpakkhandhe gaṇhāti, tathā aññamaññanissayasampayuttāpīti sahajātagatikattā etesupi paṭikkhittesu te vārā na labbhantīti veditabbā. Tena vuttaṃ naaññamaññe ekādasa, nanissaye ekādasa, nasampayutte ekādasāti.

    तत्थ सिया – किञ्‍चापि इमे अविसेसेन कुसलादिभेदानं चतुन्‍नं खन्धानं सङ्गाहकत्ता सहजातगतिका, कुसलो पन कुसलाब्याकतस्स ठपेत्वा सहजातपच्‍चयं अञ्‍ञथा पच्‍चयोव न होति, तस्मा तस्मिं पटिक्खित्ते सो वारो परिहायतु। कुसलो पन कुसलाब्याकतानं नेव अञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चयो होति, तस्मिं पटिक्खित्ते सो वारो कस्मा परिहायतीति? अञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चयधम्मवसेन पवत्तिसब्भावतो। यथेव हि कुसलाब्याकता कुसलस्स सहजातपच्‍चयोव न होन्ति। सहजातधम्मवसेन पन निस्सयपच्‍चयादीहि पवत्तिसब्भावतो तस्मिं पटिक्खित्ते सो वारो परिहायति, एवमिधापि अञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चयधम्मवसेन सहजातादीहि पवत्तिसब्भावतो तस्मिं पटिक्खित्ते सो वारो परिहायति। नअञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चयेन पच्‍चयोति पदस्स हि अयमत्थो – ये धम्मा अञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चयसङ्गहं गता, न तेहि पच्‍चयो। कुसलो च कुसलाब्याकतानं सहजातादिवसेन पच्‍चयो होन्तो अञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चयधम्मेहेव पच्‍चयो होति, तस्मा तस्मिं पटिक्खित्ते सो वारो परिहायति। यथा च सो वारो, तथा सेसापि तयोति चत्तारोपि ते वारा परिहायन्ति।

    Tattha siyā – kiñcāpi ime avisesena kusalādibhedānaṃ catunnaṃ khandhānaṃ saṅgāhakattā sahajātagatikā, kusalo pana kusalābyākatassa ṭhapetvā sahajātapaccayaṃ aññathā paccayova na hoti, tasmā tasmiṃ paṭikkhitte so vāro parihāyatu. Kusalo pana kusalābyākatānaṃ neva aññamaññapaccayo hoti, tasmiṃ paṭikkhitte so vāro kasmā parihāyatīti? Aññamaññapaccayadhammavasena pavattisabbhāvato. Yatheva hi kusalābyākatā kusalassa sahajātapaccayova na honti. Sahajātadhammavasena pana nissayapaccayādīhi pavattisabbhāvato tasmiṃ paṭikkhitte so vāro parihāyati, evamidhāpi aññamaññapaccayadhammavasena sahajātādīhi pavattisabbhāvato tasmiṃ paṭikkhitte so vāro parihāyati. Naaññamaññapaccayena paccayoti padassa hi ayamattho – ye dhammā aññamaññapaccayasaṅgahaṃ gatā, na tehi paccayo. Kusalo ca kusalābyākatānaṃ sahajātādivasena paccayo honto aññamaññapaccayadhammeheva paccayo hoti, tasmā tasmiṃ paṭikkhitte so vāro parihāyati. Yathā ca so vāro, tathā sesāpi tayoti cattāropi te vārā parihāyanti.

    ननिस्सये एकादसाति एत्थापि यस्मा तेसं वारानं एकेन्तेन सहजातपच्‍चयधम्माव निस्सयभूता, तस्मा निस्सये पटिक्खित्ते परिहायन्ति। नपुरेजाते तेरसाति सहजातं पुरेजातन्ति वुत्तविस्सज्‍जने द्विमूलके द्वे अपनेत्वा तेरस। यथा हि ते सहजाते पटिक्खित्ते पुरेजातानञ्‍ञेव निस्सयअत्थिअविगतानं वसेन विस्सज्‍जनं न लभन्ति, तथा पुरेजातेपि पटिक्खित्ते सहजातानञ्‍ञेव निस्सयअत्थिअविगतानं वसेन विस्सज्‍जनं न लभन्ति, तस्मा ते अपनेत्वा तेरसाति वेदितब्बा।

    Nanissayeekādasāti etthāpi yasmā tesaṃ vārānaṃ ekentena sahajātapaccayadhammāva nissayabhūtā, tasmā nissaye paṭikkhitte parihāyanti. Napurejāte terasāti sahajātaṃ purejātanti vuttavissajjane dvimūlake dve apanetvā terasa. Yathā hi te sahajāte paṭikkhitte purejātānaññeva nissayaatthiavigatānaṃ vasena vissajjanaṃ na labhanti, tathā purejātepi paṭikkhitte sahajātānaññeva nissayaatthiavigatānaṃ vasena vissajjanaṃ na labhanti, tasmā te apanetvā terasāti veditabbā.

    नपच्छाजाते पन्‍नरसाति एत्थ ‘‘पच्छाजातपच्‍चयेन पच्‍चयो’’ति वा ‘‘सहजातं पच्छाजातं आहारं इन्द्रिय’’न्ति वा आगतट्ठानेसु ठपेत्वा पच्छाजातं अवसेसवसेनपि ते पञ्हा लब्भन्ति, तस्मा पन्‍नरसेव वुत्ता। नकम्मेतिआदीसु यस्मा कम्मविपाकाहारिन्द्रियझानमग्गापि कुसलादिभेदानं चतुन्‍नं खन्धानं एकदेसोव तस्मा ठपेत्वा ते धम्मे अवसेसधम्मवसेन सहजातधम्मा पच्‍चया होन्तीति एकम्पि पञ्हाविस्सज्‍जनं न परिहीनं । नसम्पयुत्ते एकादसाति यस्मा तेसु चतूसु वारेसु सम्पयुत्तधम्मा सहजातादिपच्‍चयेन पच्‍चया होन्ति, तस्मा सम्पयुत्तपच्‍चयपटिक्खेपेन तेयेव वारा परिहायन्तीति वेदितब्बा। नविप्पयुत्ते नवाति दुमूलकएकावसाना चत्तारो एकमूलकदुकावसाना द्वे चाति इमे छ वारा एकन्तेन विप्पयुत्तपच्‍चयधम्मेहि युत्ता। तेहि सहजातादिवसेन पच्‍चया होन्ति, तस्मा विप्पयुत्ते पटिक्खित्ते सब्बेपि ते परिहायन्तीति नवेव लब्भन्ति। तेन वुत्तं ‘‘नविप्पयुत्ते नवा’’ति। नोअत्थिनोअविगतेसुपि तेयेव वेदितब्बा। एकन्तेन हि ते वारा अत्थिअविगतपच्‍चयधम्मयुत्ता, तस्मा ते तेसं पटिक्खेपे परिहायन्ति। येपि लब्भन्ति, तेसु आरम्मणवसेन अनन्तरादिवसेन वा विस्सज्‍जनानि कातब्बानि। सहजातपुरेजातपच्छाजातआहारिन्द्रियभेदतो पञ्‍चन्‍नं अत्थिअविगतानं विप्पयुत्तधम्मानं वा वसेन न कातब्बानीति।

    Napacchājāte pannarasāti ettha ‘‘pacchājātapaccayena paccayo’’ti vā ‘‘sahajātaṃ pacchājātaṃ āhāraṃ indriya’’nti vā āgataṭṭhānesu ṭhapetvā pacchājātaṃ avasesavasenapi te pañhā labbhanti, tasmā pannaraseva vuttā. Nakammetiādīsu yasmā kammavipākāhārindriyajhānamaggāpi kusalādibhedānaṃ catunnaṃ khandhānaṃ ekadesova tasmā ṭhapetvā te dhamme avasesadhammavasena sahajātadhammā paccayā hontīti ekampi pañhāvissajjanaṃ na parihīnaṃ . Nasampayutte ekādasāti yasmā tesu catūsu vāresu sampayuttadhammā sahajātādipaccayena paccayā honti, tasmā sampayuttapaccayapaṭikkhepena teyeva vārā parihāyantīti veditabbā. Navippayutte navāti dumūlakaekāvasānā cattāro ekamūlakadukāvasānā dve cāti ime cha vārā ekantena vippayuttapaccayadhammehi yuttā. Tehi sahajātādivasena paccayā honti, tasmā vippayutte paṭikkhitte sabbepi te parihāyantīti naveva labbhanti. Tena vuttaṃ ‘‘navippayutte navā’’ti. Noatthinoavigatesupi teyeva veditabbā. Ekantena hi te vārā atthiavigatapaccayadhammayuttā, tasmā te tesaṃ paṭikkhepe parihāyanti. Yepi labbhanti, tesu ārammaṇavasena anantarādivasena vā vissajjanāni kātabbāni. Sahajātapurejātapacchājātaāhārindriyabhedato pañcannaṃ atthiavigatānaṃ vippayuttadhammānaṃ vā vasena na kātabbānīti.

    ५३३. एवं पच्‍चनीये लद्धवारे गणनतो दस्सेत्वा इदानि दुमूलकादिवसेन पच्‍चयगणनं दस्सेतुं नहेतुपच्‍चया नारम्मणे पन्‍नरसातिआदि आरद्धं। तत्थ नहेतुमूलकदुकेसु अतिरेकगणनो ऊनतरगणनेन सद्धिं योजितो ऊनतरगणनोव होति।

    533. Evaṃ paccanīye laddhavāre gaṇanato dassetvā idāni dumūlakādivasena paccayagaṇanaṃ dassetuṃ nahetupaccayā nārammaṇe pannarasātiādi āraddhaṃ. Tattha nahetumūlakadukesu atirekagaṇano ūnataragaṇanena saddhiṃ yojito ūnataragaṇanova hoti.

    तिमूलके नउपनिस्सये तेरसाति कुसलो अकुसलस्स, अकुसलो कुसलस्साति द्वे वारा परिहायन्ति। कस्मा? नारम्मणेन सद्धिं नउपनिस्सयस्स घटितत्ता। आरम्मणवसेन हि उपनिस्सयवसेन च इमेसं पवत्ति। तञ्‍च उभयं पटिक्खित्तं। आरम्मणाधिपति च आरम्मणूपनिस्सयग्गहणेन गहितो होतियेव।

    Timūlake naupanissaye terasāti kusalo akusalassa, akusalo kusalassāti dve vārā parihāyanti. Kasmā? Nārammaṇena saddhiṃ naupanissayassa ghaṭitattā. Ārammaṇavasena hi upanissayavasena ca imesaṃ pavatti. Tañca ubhayaṃ paṭikkhittaṃ. Ārammaṇādhipati ca ārammaṇūpanissayaggahaṇena gahito hotiyeva.

    छमूलकेपि नउपनिस्सये तेरसाति तेयेव तेरस। सत्तमूलके पन नउपनिस्सये सत्ताति नसहजातेन सद्धिं घटितत्ता तत्थ परिहीनेहि चतूहि सद्धिं ‘‘कुसलो कुसलस्स, कुसलो अकुसलस्स, अकुसलो अकुसलस्स, अकुसलो कुसलस्सा’’ति इमे अनन्तरूपनिस्सयपकतूपनिस्सयवसेन पवत्तमाना चत्तारोति अट्ठ परिहायन्ति, तस्मा अवसेसानं वसेन सत्ताति वुत्तं। नपुरेजाते एकादसाति नसहजातेन सद्धिं घटितत्ता एकादस। नपच्छाजाते नवाति तेसु एकादससु सहजातं पच्छाजातं आहारं इन्द्रियन्ति लद्धविस्सज्‍जनेसु दुमूलके अब्याकतन्ते द्वे वारे अपनेत्वा। ते हि सहजाते पटिक्खित्तेपि पच्छाजातवसेन अपरिहीना। सहजातेन पन सद्धिं पच्छाजाते पटिक्खित्ते परिहायन्तीति सेसानं वसेन नवाति वुत्तं। अट्ठमूलके ननिस्सये एकादसाति सब्बं हेट्ठा वुत्तसदिसमेव। नवमूलके नउपनिस्सये पञ्‍चाति कुसलादयो अब्याकतन्ता तयो दुमूलका अब्याकतन्ता द्वे चाति पञ्‍च। तेसु नानाक्खणिककम्मकबळीकाराहाररूपजीवितिन्द्रियपच्छाजातधम्मवसेन विस्सज्‍जनं वेदितब्बं।

    Chamūlakepi naupanissaye terasāti teyeva terasa. Sattamūlake pana naupanissaye sattāti nasahajātena saddhiṃ ghaṭitattā tattha parihīnehi catūhi saddhiṃ ‘‘kusalo kusalassa, kusalo akusalassa, akusalo akusalassa, akusalo kusalassā’’ti ime anantarūpanissayapakatūpanissayavasena pavattamānā cattāroti aṭṭha parihāyanti, tasmā avasesānaṃ vasena sattāti vuttaṃ. Napurejāte ekādasāti nasahajātena saddhiṃ ghaṭitattā ekādasa. Napacchājāte navāti tesu ekādasasu sahajātaṃ pacchājātaṃ āhāraṃ indriyanti laddhavissajjanesu dumūlake abyākatante dve vāre apanetvā. Te hi sahajāte paṭikkhittepi pacchājātavasena aparihīnā. Sahajātena pana saddhiṃ pacchājāte paṭikkhitte parihāyantīti sesānaṃ vasena navāti vuttaṃ. Aṭṭhamūlake nanissaye ekādasāti sabbaṃ heṭṭhā vuttasadisameva. Navamūlake naupanissaye pañcāti kusalādayo abyākatantā tayo dumūlakā abyākatantā dve cāti pañca. Tesu nānākkhaṇikakammakabaḷīkārāhārarūpajīvitindriyapacchājātadhammavasena vissajjanaṃ veditabbaṃ.

    दसमूलके नपुरेजाते पञ्‍चातिआदीसुपि तेयेव। नपच्छाजाते तीणीति पच्छाजातवसेन लब्भमाने दुमूलके अब्याकतन्ते द्वे अपनेत्वा अवसेसा। नविप्पयुत्तेपि तेयेव तयो। नोअत्थिया द्वेति नानाक्खणिककम्मवसेन कुसलञ्‍च अकुसलञ्‍च कटत्तारूपस्स। विपाकं पनेत्थ नउपनिस्सयेन सद्धिं घटितत्ता न लब्भति। एकादसमूलके हेट्ठा वुत्तसदिसाव गणना। द्वादसमूलके नकम्मे एकन्ति अब्याकतेन अब्याकतं। तत्थ च आहारिन्द्रियवसेन विस्सज्‍जनं वेदितब्बं। तेरसमूलकादीसुपि सब्बत्थ एकन्ति आगतट्ठाने इदमेव गहेतब्बं। नाहारे पन इन्द्रियवसेन विस्सज्‍जनं वेदितब्बं। नइन्द्रिये आहारवसेन। चुद्दसमूलकादीसु नकम्मेन सद्धिं घटितत्ता नोअत्थिनोअविगता न लब्भन्तीति न वुत्ता। नाहारपच्‍चया नझानपच्‍चयाति नइन्द्रियं अपनेत्वा वुत्तं। तस्मा तत्थ इन्द्रियवसेन एकं वेदितब्बं। नविपाकपच्‍चया नइन्द्रियपच्‍चयाति नाहारं अपनेत्वा वुत्तं, तस्मा तत्थ आहारवसेन एकं वेदितब्बं। इमेसु पन द्वीसु पच्‍चनीयतो ठितेसु गणना नाम नत्थि, तस्मा एकतो न दस्सिताति।

    Dasamūlake napurejāte pañcātiādīsupi teyeva. Napacchājāte tīṇīti pacchājātavasena labbhamāne dumūlake abyākatante dve apanetvā avasesā. Navippayuttepi teyeva tayo. Noatthiyā dveti nānākkhaṇikakammavasena kusalañca akusalañca kaṭattārūpassa. Vipākaṃ panettha naupanissayena saddhiṃ ghaṭitattā na labbhati. Ekādasamūlake heṭṭhā vuttasadisāva gaṇanā. Dvādasamūlake nakamme ekanti abyākatena abyākataṃ. Tattha ca āhārindriyavasena vissajjanaṃ veditabbaṃ. Terasamūlakādīsupi sabbattha ekanti āgataṭṭhāne idameva gahetabbaṃ. Nāhāre pana indriyavasena vissajjanaṃ veditabbaṃ. Naindriye āhāravasena. Cuddasamūlakādīsu nakammena saddhiṃ ghaṭitattā noatthinoavigatā na labbhantīti na vuttā. Nāhārapaccayā najhānapaccayāti naindriyaṃ apanetvā vuttaṃ. Tasmā tattha indriyavasena ekaṃ veditabbaṃ. Navipākapaccayā naindriyapaccayāti nāhāraṃ apanetvā vuttaṃ, tasmā tattha āhāravasena ekaṃ veditabbaṃ. Imesu pana dvīsu paccanīyato ṭhitesu gaṇanā nāma natthi, tasmā ekato na dassitāti.

    नहेतुमूलकं।

    Nahetumūlakaṃ.

    ५३४. नारम्मणमूलकादीसुपि पन्‍नरसतेरसएकादसनवाति सब्बदुकेसु चत्तारोव मूलगणनपरिच्छेदा। तिकादीसु पन बहुपच्‍चयसमायोगे इतरानिपि सत्त पञ्‍च तीणि द्वे एकन्ति परिच्छिन्‍नगणनानि विस्सज्‍जनानि लब्भन्तियेव। तेसु येसं पच्‍चयानं समायोगे यं यं लब्भति, तं तं हेट्ठा वुत्तनयेन साधुकं सल्‍लक्खेत्वा उद्धरितब्बं। सब्बेसु चेतेसु नारम्मणमूलकादीसु नारम्मणादीनि पदानि अतिक्‍कन्तेन हेतुपदेन सद्धिं पठमं बन्धित्वाव चक्‍कानि कतानि। यस्मा पन तानि नहेतुमूलके वुत्तसदिसानेव होन्ति, तस्मा वित्थारेन अदस्सेत्वा सङ्खेपं कत्वा दस्सितानि। तत्थ यथा नहेतुमूलके नारम्मणनउपनिस्सया विसुं विसुं पन्‍नरस वारे लभन्तापि समायोगे तेरस लभिंसु, एवं सब्बत्थ तेरसेव लभन्ति। यथा च नारम्मणनसहजातेहि सद्धिं नउपनिस्सये सत्त वारा होन्ति, एवं नउपनिस्सयनारम्मणेहि सद्धिं नसहजातेपि सत्त।

    534. Nārammaṇamūlakādīsupi pannarasaterasaekādasanavāti sabbadukesu cattārova mūlagaṇanaparicchedā. Tikādīsu pana bahupaccayasamāyoge itarānipi satta pañca tīṇi dve ekanti paricchinnagaṇanāni vissajjanāni labbhantiyeva. Tesu yesaṃ paccayānaṃ samāyoge yaṃ yaṃ labbhati, taṃ taṃ heṭṭhā vuttanayena sādhukaṃ sallakkhetvā uddharitabbaṃ. Sabbesu cetesu nārammaṇamūlakādīsu nārammaṇādīni padāni atikkantena hetupadena saddhiṃ paṭhamaṃ bandhitvāva cakkāni katāni. Yasmā pana tāni nahetumūlake vuttasadisāneva honti, tasmā vitthārena adassetvā saṅkhepaṃ katvā dassitāni. Tattha yathā nahetumūlake nārammaṇanaupanissayā visuṃ visuṃ pannarasa vāre labhantāpi samāyoge terasa labhiṃsu, evaṃ sabbattha teraseva labhanti. Yathā ca nārammaṇanasahajātehi saddhiṃ naupanissaye satta vārā honti, evaṃ naupanissayanārammaṇehi saddhiṃ nasahajātepi satta.

    ५३८. ननिस्सयपच्‍चया नउपनिस्सयपच्‍चया नपच्छाजाते तीणीति कुसलादीनि अब्याकतन्तानि। तेसु कटत्तारूपञ्‍च आहारसमुट्ठानञ्‍च पच्‍चयुप्पन्‍नं।

    538. Nanissayapaccayānaupanissayapaccayā napacchājāte tīṇīti kusalādīni abyākatantāni. Tesu kaṭattārūpañca āhārasamuṭṭhānañca paccayuppannaṃ.

    ५४३-५४४. नाहारनइन्द्रियमूलकेसु चतुक्‍केसु नकम्मेन सद्धिं अघटितत्ता नहेतुमूलके विय एकेन्तेन लब्भन्ति। नइन्द्रियमूलके नउपनिस्सये च नपुरेजाते च ठपेत्वा नाहारे तीणीति कातब्बन्ति नइन्द्रियपच्‍चयतो पट्ठाय इमे द्वे पच्‍चये घटेत्वा नइन्द्रियपच्‍चया…पे॰… नउपनिस्सयपच्‍चया नाहारे तीणी। नइन्द्रियपच्‍चया…पे॰… नपुरेजातपच्‍चया नाहारे तीणीति एवं इमेहि पच्‍चयेहि सद्धिं नाहारपच्‍चये च गणना कातब्बाति अत्थो। तत्थ तीणीति कुसलादीनेव अब्याकतस्स। तत्थ कुसलाकुसला कटत्तारूपानं पुरेजातस्स च कायस्स पच्छाजातपच्‍चयेन, अब्याकता पन चित्तचेतसिका पच्छाजातपच्‍चयेनेवाति इमेसं वसेन तीणि विस्सज्‍जनानि कातब्बानि। परतो पन नपच्छाजातेन सद्धिं घटितत्ता नाहारे द्वेति वुत्तं। तत्थ कटत्तारूपवसेन कुसलं अब्याकतस्स, तथा अकुसलन्ति एत्तकमेव लब्भति। आहारस्स पन पटिक्खित्तत्ता कबळीकाराहारो अत्थिअविगतवसेनापि पच्‍चयभावं न लभति।

    543-544. Nāhāranaindriyamūlakesu catukkesu nakammena saddhiṃ aghaṭitattā nahetumūlake viya ekentena labbhanti. Naindriyamūlake naupanissaye ca napurejāte ca ṭhapetvā nāhāre tīṇīti kātabbanti naindriyapaccayato paṭṭhāya ime dve paccaye ghaṭetvā naindriyapaccayā…pe… naupanissayapaccayā nāhāre tīṇī. Naindriyapaccayā…pe… napurejātapaccayā nāhāre tīṇīti evaṃ imehi paccayehi saddhiṃ nāhārapaccaye ca gaṇanā kātabbāti attho. Tattha tīṇīti kusalādīneva abyākatassa. Tattha kusalākusalā kaṭattārūpānaṃ purejātassa ca kāyassa pacchājātapaccayena, abyākatā pana cittacetasikā pacchājātapaccayenevāti imesaṃ vasena tīṇi vissajjanāni kātabbāni. Parato pana napacchājātena saddhiṃ ghaṭitattā nāhāre dveti vuttaṃ. Tattha kaṭattārūpavasena kusalaṃ abyākatassa, tathā akusalanti ettakameva labbhati. Āhārassa pana paṭikkhittattā kabaḷīkārāhāro atthiavigatavasenāpi paccayabhāvaṃ na labhati.

    ५४५. नविप्पयुत्तमूलकस्स चतुमूलके नउपनिस्सये पञ्‍चाति कुसलो सहजातकुसलस्स, कुसलो कटत्तारूपसङ्खातस्स अब्याकतस्स, अकुसलो सहजातअकुसलस्स, तथा कटत्तारूपसङ्खातस्स अब्याकतस्स, अब्याकतो सहजातअब्याकतस्साति एवं पञ्‍च। नविप्पयुत्तपच्‍चया…पे॰… नउपनिस्सये तीणीति हेट्ठा वुत्तनयेनेव कुसलादयो तयो अब्याकतस्स।

    545. Navippayuttamūlakassa catumūlake naupanissaye pañcāti kusalo sahajātakusalassa, kusalo kaṭattārūpasaṅkhātassa abyākatassa, akusalo sahajātaakusalassa, tathā kaṭattārūpasaṅkhātassa abyākatassa, abyākato sahajātaabyākatassāti evaṃ pañca. Navippayuttapaccayā…pe… naupanissaye tīṇīti heṭṭhā vuttanayeneva kusalādayo tayo abyākatassa.

    ५४६. नोअत्थिपच्‍चया नहेतुया नवाति नहेतुपच्‍चया नोअत्थिया वुत्ता नवेव। सब्बेपि हि ते एकमूलकेकावसाना अनन्तरपकतूपनिस्सयवसेन लब्भन्ति। नारम्मणे नवातिपि तेयेव नारम्मणे ठत्वा नउपनिस्सये द्वे कातब्बा। याव निस्सयम्पीति नोअत्थिमूलके नये ‘‘नोअत्थिपच्‍चया नहेतुपच्‍चया नारम्मणपच्‍चया’’ति एवं चक्‍कबन्धगमनेन नारम्मणपच्‍चये ठत्वा इमेहि वा तीहि, इतो परेसु नाधिपतिआदीसु अञ्‍ञतरञ्‍ञतरेन वा सद्धिं याव निस्सयपच्‍चयं पापुणाति, ताव गन्त्वा नउपनिस्सये द्वे विस्सज्‍जनानि कातब्बानीति अत्थो।

    546. Noatthipaccayā nahetuyā navāti nahetupaccayā noatthiyā vuttā naveva. Sabbepi hi te ekamūlakekāvasānā anantarapakatūpanissayavasena labbhanti. Nārammaṇe navātipi teyeva nārammaṇe ṭhatvā naupanissaye dve kātabbā. Yāva nissayampīti noatthimūlake naye ‘‘noatthipaccayā nahetupaccayā nārammaṇapaccayā’’ti evaṃ cakkabandhagamanena nārammaṇapaccaye ṭhatvā imehi vā tīhi, ito paresu nādhipatiādīsu aññataraññatarena vā saddhiṃ yāva nissayapaccayaṃ pāpuṇāti, tāva gantvā naupanissaye dve vissajjanāni kātabbānīti attho.

    एवं लक्खणं ठपेत्वा पुन नारम्मणतो पट्ठाय याव निस्सया सत्त पच्‍चये गहेत्वा नउपनिस्सये द्वेति आह। तत्थ नोअत्थिपच्‍चया नहेतुपच्‍चया नारम्मणपच्‍चया नउपनिस्सये द्वे, नोअत्थिपच्‍चया नहेतुनारम्मणनाधिपतिपच्‍चया नउपनिस्सये द्वेति एवं नारम्मणतो पुरिमपच्छिमेहि निस्सयपरियोसानेहि सब्बपदेहि सद्धिं योजना कातब्बा। द्वेति पनेत्थ कुसलो अब्याकतस्स, अकुसलो अब्याकतस्साति नानाक्खणिककम्मवसेन कटत्तारूपस्स पच्‍चयवसेन वेदितब्बानि। नउपनिस्सयपदेन सद्धिं नपुरेजातादीसु सब्बत्थ द्वे। कम्मपच्‍चयो पनेत्थ न गहितो। तस्मिञ्हि गहिते तेपि द्वे वारा छिज्‍जन्ति, विस्सज्‍जनमेव न लब्भति। एवं येन येन सद्धिं यस्स यस्स संसन्दने। यं लब्भति, यञ्‍च परिहायति, तं सब्बं साधुकं सल्‍लक्खेत्वा सब्बपच्‍चनीयेसु गणना उद्धरितब्बाति।

    Evaṃ lakkhaṇaṃ ṭhapetvā puna nārammaṇato paṭṭhāya yāva nissayā satta paccaye gahetvā naupanissaye dveti āha. Tattha noatthipaccayā nahetupaccayā nārammaṇapaccayā naupanissaye dve, noatthipaccayā nahetunārammaṇanādhipatipaccayā naupanissaye dveti evaṃ nārammaṇato purimapacchimehi nissayapariyosānehi sabbapadehi saddhiṃ yojanā kātabbā. Dveti panettha kusalo abyākatassa, akusalo abyākatassāti nānākkhaṇikakammavasena kaṭattārūpassa paccayavasena veditabbāni. Naupanissayapadena saddhiṃ napurejātādīsu sabbattha dve. Kammapaccayo panettha na gahito. Tasmiñhi gahite tepi dve vārā chijjanti, vissajjanameva na labbhati. Evaṃ yena yena saddhiṃ yassa yassa saṃsandane. Yaṃ labbhati, yañca parihāyati, taṃ sabbaṃ sādhukaṃ sallakkhetvā sabbapaccanīyesu gaṇanā uddharitabbāti.

    पच्‍चनीयगणनवण्णना।

    Paccanīyagaṇanavaṇṇanā.

    अनुलोमपच्‍चनीयवण्णना

    Anulomapaccanīyavaṇṇanā

    ५५०. अनुलोमपच्‍चनीये ‘‘हेतुया सत्त, आरम्मणे नवा’’ति एवं अनुलोमे ‘‘नहेतुया पन्‍नरस, नारम्मणे पन्‍नरसा’’ति एवं पच्‍चनीये च लद्धगणनेसु पच्‍चयेसु यो पच्‍चयो अनुलोमतो ठितो, तस्स अनुलोमे लद्धवारेहि सद्धिं ये पच्‍चनीयतो ठितस्स पच्‍चनीये लद्धवारेसु सदिसवारा, तेसं वसेन गणना वेदितब्बा। अनुलोमस्मिञ्हि हेतुपच्‍चये ‘‘हेतुया सत्ता’’ति सत्त वारा लद्धा, पच्‍चनीये नारम्मणपच्‍चये ‘‘नारम्मणे पन्‍नरसा’’ति पन्‍नरस लद्धा। तेसु ये हेतुया सत्त वुत्ता, तेहि सद्धिं नारम्मणे वुत्तेसु पन्‍नरससु ‘‘कुसलो कुसलस्स, अब्याकतस्स, कुसलाब्याकतस्स, अकुसलो अकुसलस्स, अब्याकतस्स, अकुसलाब्याकतस्स, अब्याकतो अब्याकतस्सा’’ति इमे सत्त सदिसा। ते सन्धाय हेतुपच्‍चया नआरम्मणे सत्ताति वुत्तं। नअधिपतिया सत्तातिआदीसुपि एसेव नयो।

    550. Anulomapaccanīye ‘‘hetuyā satta, ārammaṇe navā’’ti evaṃ anulome ‘‘nahetuyā pannarasa, nārammaṇe pannarasā’’ti evaṃ paccanīye ca laddhagaṇanesu paccayesu yo paccayo anulomato ṭhito, tassa anulome laddhavārehi saddhiṃ ye paccanīyato ṭhitassa paccanīye laddhavāresu sadisavārā, tesaṃ vasena gaṇanā veditabbā. Anulomasmiñhi hetupaccaye ‘‘hetuyā sattā’’ti satta vārā laddhā, paccanīye nārammaṇapaccaye ‘‘nārammaṇe pannarasā’’ti pannarasa laddhā. Tesu ye hetuyā satta vuttā, tehi saddhiṃ nārammaṇe vuttesu pannarasasu ‘‘kusalo kusalassa, abyākatassa, kusalābyākatassa, akusalo akusalassa, abyākatassa, akusalābyākatassa, abyākato abyākatassā’’ti ime satta sadisā. Te sandhāya hetupaccayā naārammaṇe sattāti vuttaṃ. Naadhipatiyā sattātiādīsupi eseva nayo.

    नसहजातस्स पन हेतुपच्‍चयस्स अभावा नसहजाते एकोपि न लब्भति, तस्मा तेन सद्धिं योजना न कता। नअञ्‍ञमञ्‍ञे कुसलादयो तयो रूपाब्याकतस्स लब्भन्ति, ते सन्धाय तीणीति वुत्तं। तथा नसम्पयुत्ते। नविप्पयुत्ते पन कुसलं कुसलस्स, अकुसलं अकुसलस्स, अब्याकतं अब्याकतस्साति अरूपधम्मवसेन तीणि वेदितब्बानि। ननिस्सयनोअत्थिनोअविगता नसहजातो विय न लब्भन्तियेवाति तेहिपि सद्धिं योजना न कता। एवमेत्थ सत्त तीणीति द्वेयेव गणनपरिच्छेदा, तेसं वसेन ऊनतरगणनेन सद्धिं अतिरेकगणनस्सपि गणनं परिहापेत्वा पच्‍चयघटनेसु गणना वेदितब्बा।

    Nasahajātassa pana hetupaccayassa abhāvā nasahajāte ekopi na labbhati, tasmā tena saddhiṃ yojanā na katā. Naaññamaññe kusalādayo tayo rūpābyākatassa labbhanti, te sandhāya tīṇīti vuttaṃ. Tathā nasampayutte. Navippayutte pana kusalaṃ kusalassa, akusalaṃ akusalassa, abyākataṃ abyākatassāti arūpadhammavasena tīṇi veditabbāni. Nanissayanoatthinoavigatā nasahajāto viya na labbhantiyevāti tehipi saddhiṃ yojanā na katā. Evamettha satta tīṇīti dveyeva gaṇanaparicchedā, tesaṃ vasena ūnataragaṇanena saddhiṃ atirekagaṇanassapi gaṇanaṃ parihāpetvā paccayaghaṭanesu gaṇanā veditabbā.

    ५५१. तत्थ हेतुसहजातनिस्सयअत्थिअविगतन्ति नारम्मणे सत्ताति कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स हेतुपच्‍चयेन पच्‍चयो, सहजातनिस्सयअत्थिअविगतपच्‍चयेन पच्‍चयो, नारम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयो। कुसला हेतू सम्पयुत्तकानं खन्धानं हेतुपच्‍चयेन पच्‍चयो, सहजातनिस्सयअत्थिअविगतपच्‍चयेन पच्‍चयो, नारम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयोति इमिना नयेन सत्त वारा उद्धरितब्बा। नाधिपतिया सत्तातिआदीसुपि एसेव नयो। दुतिये घटने अञ्‍ञमञ्‍ञस्स पविट्ठत्ता ठपेत्वा नसम्पयुत्तं सेसेसु तीणीति वुत्तं। नसम्पयुत्ते पन अञ्‍ञमञ्‍ञविप्पयुत्तं पटिसन्धिनामरूपं सन्धाय एकन्ति वुत्तं। अञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चयो चेत्थ अनुलोमघटने पविट्ठत्ता पच्‍चनीयतो न लब्भति, तस्मा ‘‘नअञ्‍ञमञ्‍ञे’’ति न वुत्तं। यथा चेत्थ, एवं सेसघटनेसुपि पविट्ठपच्‍चया पच्‍चनीयतो न लब्भन्तीति न वुत्ता। ततियघटने सम्पयुत्तस्स पविट्ठत्ता सब्बत्थ तीणियेव। चतुत्थघटने विप्पयुत्तस्स पविट्ठत्ता तीणि कुसलादीनि चित्तसमुट्ठानरूपस्स। पञ्‍चमे विपाकस्स पविट्ठत्ता सब्बत्थ एकं अब्याकतेन अब्याकतं। इतो परेसुपि विपाकसम्पयुत्तेसु एसेव नयो।

    551. Tattha hetusahajātanissayaatthiavigatanti nārammaṇe sattāti kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo, sahajātanissayaatthiavigatapaccayena paccayo, nārammaṇapaccayena paccayo. Kusalā hetū sampayuttakānaṃ khandhānaṃ hetupaccayena paccayo, sahajātanissayaatthiavigatapaccayena paccayo, nārammaṇapaccayena paccayoti iminā nayena satta vārā uddharitabbā. Nādhipatiyā sattātiādīsupi eseva nayo. Dutiye ghaṭane aññamaññassa paviṭṭhattā ṭhapetvā nasampayuttaṃ sesesu tīṇīti vuttaṃ. Nasampayutte pana aññamaññavippayuttaṃ paṭisandhināmarūpaṃ sandhāya ekanti vuttaṃ. Aññamaññapaccayo cettha anulomaghaṭane paviṭṭhattā paccanīyato na labbhati, tasmā ‘‘naaññamaññe’’ti na vuttaṃ. Yathā cettha, evaṃ sesaghaṭanesupi paviṭṭhapaccayā paccanīyato na labbhantīti na vuttā. Tatiyaghaṭane sampayuttassa paviṭṭhattā sabbattha tīṇiyeva. Catutthaghaṭane vippayuttassa paviṭṭhattā tīṇi kusalādīni cittasamuṭṭhānarūpassa. Pañcame vipākassa paviṭṭhattā sabbattha ekaṃ abyākatena abyākataṃ. Ito paresupi vipākasampayuttesu eseva nayo.

    ५५२. हेतुसहजातनिस्सयइन्द्रियमग्गअत्थिअविगतन्ति नारम्मणे चत्तारीति कुसलो कुसलस्स, अब्याकतस्स, कुसलाब्याकतस्स; अब्याकतो अब्याकतस्साति इमेसं वसेन वेदितब्बानि। सेसेसुपि एसेव नयो। नअञ्‍ञमञ्‍ञे द्वेति कुसलो अब्याकतस्स, तथा अब्याकतो। परतोपि द्वीसु एसेव नयो। इमिना उपायेन सब्बघटनेसु लब्भमानवसेन गणना वेदितब्बा। सब्बानिपि चेतानि इमस्मिं अनुलोमपच्‍चनीये सहजातवसेन चेव पकिण्णकवसेन च पन्‍नरसाधिकानि चत्तारि घटनसतानि वुत्तानि। तेसु तस्मिं तस्मिं घटने ये अनुलोमतो ठिता पच्‍चया, तेसं एकोपि पच्‍चनीयतो न लब्भति। हेतुमूलके चेत्थ पठमे घटने अनुलोमतो पञ्‍चन्‍नं पच्‍चयानं ठितत्ता पच्‍चनीयतो एकूनवीसति पच्‍चया आगता। एवं सेसेसुपि अनुलोमतो ठितावसेसा पच्‍चनीयतो आगता। अनुलोमतो चेत्थ बहूसुपि ठितेसु पच्‍चनीयतो एकेकोव आगतोति वेदितब्बो। यथा च हेतुमूलके, एवं आरम्मणादिमूलकेसुपि सब्बमेतं विधानं यथानुरूपतो वेदितब्बन्ति।

    552. Hetusahajātanissayaindriyamaggaatthiavigatanti nārammaṇe cattārīti kusalo kusalassa, abyākatassa, kusalābyākatassa; abyākato abyākatassāti imesaṃ vasena veditabbāni. Sesesupi eseva nayo. Naaññamaññe dveti kusalo abyākatassa, tathā abyākato. Paratopi dvīsu eseva nayo. Iminā upāyena sabbaghaṭanesu labbhamānavasena gaṇanā veditabbā. Sabbānipi cetāni imasmiṃ anulomapaccanīye sahajātavasena ceva pakiṇṇakavasena ca pannarasādhikāni cattāri ghaṭanasatāni vuttāni. Tesu tasmiṃ tasmiṃ ghaṭane ye anulomato ṭhitā paccayā, tesaṃ ekopi paccanīyato na labbhati. Hetumūlake cettha paṭhame ghaṭane anulomato pañcannaṃ paccayānaṃ ṭhitattā paccanīyato ekūnavīsati paccayā āgatā. Evaṃ sesesupi anulomato ṭhitāvasesā paccanīyato āgatā. Anulomato cettha bahūsupi ṭhitesu paccanīyato ekekova āgatoti veditabbo. Yathā ca hetumūlake, evaṃ ārammaṇādimūlakesupi sabbametaṃ vidhānaṃ yathānurūpato veditabbanti.

    अनुलोमपच्‍चनीयवण्णना।

    Anulomapaccanīyavaṇṇanā.

    पच्‍चनीयानुलोमवण्णना

    Paccanīyānulomavaṇṇanā

    ६३१. पच्‍चनीयानुलोमेपि ‘‘हेतुया सत्त, आरम्मणे नवा’’ति एवं अनुलोमे ‘‘नहेतुया पन्‍नरस, नारम्मणे पन्‍नरसा’’ति एवं पच्‍चनीये च लद्धगणनेसु पच्‍चयेसु यो पच्‍चनीयतो ठितो, तस्स पच्‍चनीयतो लद्धवारेसु ये अनुलोमतो ठितस्स अनुलोमतो लद्धवारेहि सदिसा वारा, तेसं वसेन गणना वेदितब्बा। पच्‍चनीयस्मिञ्हि नहेतुपच्‍चये ‘‘नहेतुया पन्‍नरसा’’ति पन्‍नरस वारा लद्धा, अनुलोमे आरम्मणपच्‍चये ‘‘आरम्मणे नवा’’ति नव वारा लद्धा। तत्थ ये नहेतुया पन्‍नरस वुत्ता, तेसु ये वारा आरम्मणे वुत्तेहि नवहि सदिसा, तेसं वसेन गणना वेदितब्बा। तत्थ ये आरम्मणे नव वुत्ता, ते नहेतुया वुत्तेसु पन्‍नरससु कुसलो ‘‘कुसलाकुसलाब्याकतानं, अकुसलो अकुसलकुसलाब्याकतानं, अब्याकतो अब्याकतकुसलाकुसलान’’न्ति इमेहि नवहि सदिसा, ते सन्धाय नहेतुया आरम्मणे नवाति वुत्तं। अधिपतिया दसातिआदीसुपि एसेव नयो। आरम्मणादीनञ्हि अनुलोमगणनाय ये वारा वुत्ता नहेतुपच्‍चयेन सद्धिं संसन्दनेपि ते सब्बे लब्भन्तीति वेदितब्बा। ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स नहेतुपच्‍चयेन पच्‍चयो आरम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयो, दानं दत्वा सीलं समादियित्वा उपोसथकम्मं कत्वा तं पच्‍चवेक्खति, पुब्बे सुचिण्णानि पच्‍चवेक्खती’’ति इमिना उपायेन तेसं पाळि उद्धरितब्बा।

    631. Paccanīyānulomepi ‘‘hetuyā satta, ārammaṇe navā’’ti evaṃ anulome ‘‘nahetuyā pannarasa, nārammaṇe pannarasā’’ti evaṃ paccanīye ca laddhagaṇanesu paccayesu yo paccanīyato ṭhito, tassa paccanīyato laddhavāresu ye anulomato ṭhitassa anulomato laddhavārehi sadisā vārā, tesaṃ vasena gaṇanā veditabbā. Paccanīyasmiñhi nahetupaccaye ‘‘nahetuyā pannarasā’’ti pannarasa vārā laddhā, anulome ārammaṇapaccaye ‘‘ārammaṇe navā’’ti nava vārā laddhā. Tattha ye nahetuyā pannarasa vuttā, tesu ye vārā ārammaṇe vuttehi navahi sadisā, tesaṃ vasena gaṇanā veditabbā. Tattha ye ārammaṇe nava vuttā, te nahetuyā vuttesu pannarasasu kusalo ‘‘kusalākusalābyākatānaṃ, akusalo akusalakusalābyākatānaṃ, abyākato abyākatakusalākusalāna’’nti imehi navahi sadisā, te sandhāya nahetuyā ārammaṇe navāti vuttaṃ. Adhipatiyā dasātiādīsupi eseva nayo. Ārammaṇādīnañhi anulomagaṇanāya ye vārā vuttā nahetupaccayena saddhiṃ saṃsandanepi te sabbe labbhantīti veditabbā. ‘‘Kusalo dhammo kusalassa dhammassa nahetupaccayena paccayo ārammaṇapaccayena paccayo, dānaṃ datvā sīlaṃ samādiyitvā uposathakammaṃ katvā taṃ paccavekkhati, pubbe suciṇṇāni paccavekkhatī’’ti iminā upāyena tesaṃ pāḷi uddharitabbā.

    नहेतुपच्‍चया अधिपतिया दसाति एत्थ ठपेत्वा वीमंसाधिपतिं सेसाधिपतिवसेन अनुलोमविभङ्गे आगतवारा उद्धरितब्बा। एवमेत्थ नव दससत्ततीणितेरसएकन्ति छ गणनपरिच्छेदा, तेसं वसेन ऊनतरगणनेन सद्धिं अतिरेकगणनस्सापि गणनं परिहापेत्वा नहेतुमूलकादीनं नयानं तिमूलकादीसु सब्बसंसन्दनेसु गणना वेदितब्बा। इदं ताव साधारणलक्खणं । न पनेतं सब्बसंसन्दनेसु गच्छति, येहि पन पच्‍चयेहि सद्धिं येसं पच्‍चयानं संसन्दने ये वारा विरुज्झन्ति, ते अपनेत्वा अवसेसानं वसेनपेत्थ गणना वेदितब्बा।

    Nahetupaccayā adhipatiyā dasāti ettha ṭhapetvā vīmaṃsādhipatiṃ sesādhipativasena anulomavibhaṅge āgatavārā uddharitabbā. Evamettha nava dasasattatīṇiterasaekanti cha gaṇanaparicchedā, tesaṃ vasena ūnataragaṇanena saddhiṃ atirekagaṇanassāpi gaṇanaṃ parihāpetvā nahetumūlakādīnaṃ nayānaṃ timūlakādīsu sabbasaṃsandanesu gaṇanā veditabbā. Idaṃ tāva sādhāraṇalakkhaṇaṃ . Na panetaṃ sabbasaṃsandanesu gacchati, yehi pana paccayehi saddhiṃ yesaṃ paccayānaṃ saṃsandane ye vārā virujjhanti, te apanetvā avasesānaṃ vasenapettha gaṇanā veditabbā.

    नहेतुपच्‍चया नआरम्मणपच्‍चया अधिपतिया सत्ताति एत्थ हि कुसलो अकुसलस्स; अब्याकतो कुसलस्स, अकुसलस्साति इमे आरम्मणाधिपतिवसेन लब्भमाना तयो वारा विरुज्झन्ति। कस्मा? नआरम्मणपच्‍चयाति वुत्तत्ता। तस्मा ते अपनेत्वा सहजाताधिपतिनयेनेवेत्थ ‘‘कुसलो कुसलस्स, अब्याकतस्स, कुसलाब्याकतस्स; अकुसलो अकुसलस्स, अब्याकतस्स, अकुसलाब्याकतस्स; अब्याकतो अब्याकतस्सा’’ति सत्त वारा वेदितब्बा। तेपि नहेतुपच्‍चयाति वचनतो ठपेत्वा वीमंसाधिपतिं सेसाधिपतीनं वसेन। एवं सब्बत्थ ऊनतरगणनपच्‍चयवसेन अविरुज्झमानगणनवसेन च गणना वेदितब्बा।

    Nahetupaccayā naārammaṇapaccayā adhipatiyā sattāti ettha hi kusalo akusalassa; abyākato kusalassa, akusalassāti ime ārammaṇādhipativasena labbhamānā tayo vārā virujjhanti. Kasmā? Naārammaṇapaccayāti vuttattā. Tasmā te apanetvā sahajātādhipatinayenevettha ‘‘kusalo kusalassa, abyākatassa, kusalābyākatassa; akusalo akusalassa, abyākatassa, akusalābyākatassa; abyākato abyākatassā’’ti satta vārā veditabbā. Tepi nahetupaccayāti vacanato ṭhapetvā vīmaṃsādhipatiṃ sesādhipatīnaṃ vasena. Evaṃ sabbattha ūnataragaṇanapaccayavasena avirujjhamānagaṇanavasena ca gaṇanā veditabbā.

    येसु च पच्‍चयेसु पच्‍चनीयतो ठितेसु ये अनुलोमतो न तिट्ठन्ति, तेपि वेदितब्बा। सेय्यथिदं – अनन्तरे पच्‍चनीयतो ठिते समनन्तरासेवननत्थिविगता अनुलोमतो न तिट्ठन्ति, सहजाते पच्‍चनीयतो ठिते हेतुअञ्‍ञमञ्‍ञविपाकझानमग्गसम्पयुत्ता अनुलोमतो न तिट्ठन्ति, निस्सये पच्‍चनीयतो ठिते वत्थुपुरेजातो अनुलोमतो न तिट्ठति। आहारे वा इन्द्रिये वा पच्‍चनीयतो ठिते हेतुअञ्‍ञमञ्‍ञविपाकझानमग्गसम्पयुत्ता अनुलोमतो न तिट्ठन्ति। आरम्मणे पन पच्‍चनीयतो ठिते अधिपतिउपनिस्सया अनुलोमतो न तिट्ठन्ति, आरम्मणाधिपतिआरम्मणूपनिस्सया पन न लब्भन्ति। इमिना उपायेन सब्बत्थ यं लब्भति, यञ्‍च न लब्भति, तं जानित्वा लब्भमानवसेन वारा उद्धरितब्बा।

    Yesu ca paccayesu paccanīyato ṭhitesu ye anulomato na tiṭṭhanti, tepi veditabbā. Seyyathidaṃ – anantare paccanīyato ṭhite samanantarāsevananatthivigatā anulomato na tiṭṭhanti, sahajāte paccanīyato ṭhite hetuaññamaññavipākajhānamaggasampayuttā anulomato na tiṭṭhanti, nissaye paccanīyato ṭhite vatthupurejāto anulomato na tiṭṭhati. Āhāre vā indriye vā paccanīyato ṭhite hetuaññamaññavipākajhānamaggasampayuttā anulomato na tiṭṭhanti. Ārammaṇe pana paccanīyato ṭhite adhipatiupanissayā anulomato na tiṭṭhanti, ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayā pana na labbhanti. Iminā upāyena sabbattha yaṃ labbhati, yañca na labbhati, taṃ jānitvā labbhamānavasena vārā uddharitabbā.

    तत्थ सब्बेसुपि तिमूलकादीसु अनन्तरे सत्तातिआदयो दुमूलके लद्धवारायेव सत्तमूलकादीसु पन नसहजातपच्‍चया निस्सये तीणीति पुरेजातवसेन वत्थुनिस्सये तीणि। कम्मे द्वे नानाक्खणिकवसेनेव। आहारे एकं कबळीकाराहारवसेन। इन्द्रिये एकं रूपिन्द्रियवसेन। कमेन गन्त्वा विप्पयुत्ते तीणीति कुसलादीनं अब्याकतन्तानि पच्छाजातवसेन। अत्थिअविगतेसु पञ्‍चाति तानि चेव तीणि, कुसलाब्याकता अब्याकतस्स, अकुसलाब्याकता अब्याकतस्साति इमानि च द्वे पच्छाजाताहारिन्द्रियवसेनाति। पच्छाजातपच्‍चयस्स पच्‍चनीकभावतो पट्ठाय पन अत्थिअविगतेसु एकन्ति अब्याकतो अब्याकतस्स आहारिन्द्रियवसेन। नाहारे गहिते नइन्द्रियपच्‍चयाति न गहेतब्बं। तथा नइन्द्रिये गहिते नाहारपच्‍चयाति। कस्मा? द्वीसु एकतो गहितेसु गणेतब्बवारस्स अभावतो। झानमग्गादीसुपि पच्‍चनीकतो ठितेसु आहारतो वा इन्द्रियतो वा एकं अनुलोमं अकत्वाव अवसाने इन्द्रिये एकं, अत्थिया एकं, अविगते एकं, आहारे एकं, अत्थिया एकं, अविगते एकन्ति वुत्तं। सेसमेत्थ उत्तानत्थमेवाति।

    Tattha sabbesupi timūlakādīsu anantare sattātiādayo dumūlake laddhavārāyeva sattamūlakādīsu pana nasahajātapaccayā nissaye tīṇīti purejātavasena vatthunissaye tīṇi. Kamme dve nānākkhaṇikavaseneva. Āhāreekaṃ kabaḷīkārāhāravasena. Indriye ekaṃ rūpindriyavasena. Kamena gantvā vippayutte tīṇīti kusalādīnaṃ abyākatantāni pacchājātavasena. Atthiavigatesu pañcāti tāni ceva tīṇi, kusalābyākatā abyākatassa, akusalābyākatā abyākatassāti imāni ca dve pacchājātāhārindriyavasenāti. Pacchājātapaccayassa paccanīkabhāvato paṭṭhāya pana atthiavigatesu ekanti abyākato abyākatassa āhārindriyavasena. Nāhāre gahite naindriyapaccayāti na gahetabbaṃ. Tathā naindriye gahite nāhārapaccayāti. Kasmā? Dvīsu ekato gahitesu gaṇetabbavārassa abhāvato. Jhānamaggādīsupi paccanīkato ṭhitesu āhārato vā indriyato vā ekaṃ anulomaṃ akatvāva avasāne indriye ekaṃ, atthiyā ekaṃ, avigate ekaṃ, āhāre ekaṃ, atthiyā ekaṃ, avigate ekanti vuttaṃ. Sesamettha uttānatthamevāti.

    नहेतुमूलकं।

    Nahetumūlakaṃ.

    ६३६. नारम्मणमूलकादीसु नअञ्‍ञमञ्‍ञमूलके नअञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चया हेतुया तीणीति कुसलादीनि चित्तसमुट्ठानानं। अधिपतिया अट्ठाति अधिपतिया वुत्तेसु दससु ‘‘कुसलो कुसलाब्याकतस्स, अकुसलो अकुसलाब्याकतस्सा’’ति द्वे अपनेत्वा सेसानि अट्ठ। सहजाते पञ्‍चाति हेतुया वुत्तेहि तीहि सद्धिं ‘‘कुसलो च अब्याकतो च अब्याकतस्स, अकुसलो च अब्याकतो च अब्याकतस्सा’’ति इमे द्वे। निस्सये सत्ताति तेहि पञ्‍चहि सद्धिं ‘‘अब्याकतो कुसलस्स, अब्याकतो अकुसलस्सा’’ति इमे द्वे वत्थुवसेन। कम्मे तीणीति हेतुया वुत्तानेव। सेसतिकेसुपि एसेव नयो। अधिपतिया तीणीति हेट्ठा वुत्तानेव।

    636. Nārammaṇamūlakādīsu naaññamaññamūlake naaññamaññapaccayā hetuyā tīṇīti kusalādīni cittasamuṭṭhānānaṃ. Adhipatiyā aṭṭhāti adhipatiyā vuttesu dasasu ‘‘kusalo kusalābyākatassa, akusalo akusalābyākatassā’’ti dve apanetvā sesāni aṭṭha. Sahajāte pañcāti hetuyā vuttehi tīhi saddhiṃ ‘‘kusalo ca abyākato ca abyākatassa, akusalo ca abyākato ca abyākatassā’’ti ime dve. Nissaye sattāti tehi pañcahi saddhiṃ ‘‘abyākato kusalassa, abyākato akusalassā’’ti ime dve vatthuvasena. Kamme tīṇīti hetuyā vuttāneva. Sesatikesupi eseva nayo. Adhipatiyā tīṇīti heṭṭhā vuttāneva.

    ६४४. नाहारमूलके अञ्‍ञमञ्‍ञे तीणीति ठपेत्वा आहारे सेसचेतसिकवसेन वेदितब्बानि। यथा च हेट्ठा, तथा इधापि नाहारनइन्द्रियेसु एकेकमेव गहितं, न द्वे एकतो।

    644. Nāhāramūlake aññamaññe tīṇīti ṭhapetvā āhāre sesacetasikavasena veditabbāni. Yathā ca heṭṭhā, tathā idhāpi nāhāranaindriyesu ekekameva gahitaṃ, na dve ekato.

    ६४८. नसम्पयुत्तपच्‍चया हेतुया तीणीति हेट्ठा नअञ्‍ञमञ्‍ञे वुत्तानेव। अधिपतिया अट्ठाति वुत्तानेव। नविप्पयुत्तमूलके कम्मे पञ्‍चाति कुसलादिचेतना सहजातकुसलादीनं, नानाक्खणिका कुसलाकुसलचेतना कम्मसमुट्ठानरूपस्साति एवं पञ्‍च। आहारिन्द्रियेसु तीणि सहजातसदिसानि। झानमग्गादीसु तीणि हेतुसदिसानि।

    648. Nasampayuttapaccayāhetuyā tīṇīti heṭṭhā naaññamaññe vuttāneva. Adhipatiyā aṭṭhāti vuttāneva. Navippayuttamūlake kamme pañcāti kusalādicetanā sahajātakusalādīnaṃ, nānākkhaṇikā kusalākusalacetanā kammasamuṭṭhānarūpassāti evaṃ pañca. Āhārindriyesu tīṇi sahajātasadisāni. Jhānamaggādīsu tīṇi hetusadisāni.

    ६५०. नोअत्थिमूलके यस्मा हेतु नोअत्थि नाम न होति, नियमतो अत्थियेव, तस्मा तं अग्गहेत्वा नारम्मणे नवाति वुत्तं। यथा च हेतु, तथा अञ्‍ञेपि अत्थिपच्‍चयलक्खणयुत्ता एत्थ अनुलोमतो न तिट्ठन्ति। कम्मे द्वेति इदं पन नानाक्खणिककम्मवसेन वुत्तं। पच्‍चनीयतो सब्बे लब्भन्ति। यं पन अनुलोमतो लब्भमानम्पि अग्गहेत्वा ततो पुरेतरा पच्‍चया पच्‍चनीयतो गय्हन्ति, सो पच्छा योजनं लभति। तेनेवेत्थ ‘‘नोअत्थिपच्‍चया नहेतुपच्‍चया…पे॰… नोअविगतपच्‍चया कम्मे द्वे’’ति वुत्तं। कस्मा पनेस सकट्ठानेयेव न गहितोति ? यस्मा अवसेसेसुपि पच्‍चनीयतो ठितेसु एकोव अनुलोमतो लब्भति। इदञ्हि इमस्मिं पच्‍चयानुलोमे लक्खणं – यो सब्बेसु पच्‍चनीयतो ठितेसु एकोव अनुलोमतो लब्भति, सो पच्छा वुच्‍चतीति। नोअत्थिपच्‍चया नोहेतुपच्‍चया…पे॰… नोअविगतपच्‍चया उपनिस्सये नवाति एत्थापि एसेव नयो। इदं पन पकतूपनिस्सयवसेन वुत्तं। इमिना उपायेन सब्बत्थ लब्भमानं अलब्भमानं पुरेवुत्तं पच्छावुत्तञ्‍च वेदितब्बन्ति।

    650. Noatthimūlake yasmā hetu noatthi nāma na hoti, niyamato atthiyeva, tasmā taṃ aggahetvā nārammaṇe navāti vuttaṃ. Yathā ca hetu, tathā aññepi atthipaccayalakkhaṇayuttā ettha anulomato na tiṭṭhanti. Kamme dveti idaṃ pana nānākkhaṇikakammavasena vuttaṃ. Paccanīyato sabbe labbhanti. Yaṃ pana anulomato labbhamānampi aggahetvā tato puretarā paccayā paccanīyato gayhanti, so pacchā yojanaṃ labhati. Tenevettha ‘‘noatthipaccayā nahetupaccayā…pe… noavigatapaccayā kamme dve’’ti vuttaṃ. Kasmā panesa sakaṭṭhāneyeva na gahitoti ? Yasmā avasesesupi paccanīyato ṭhitesu ekova anulomato labbhati. Idañhi imasmiṃ paccayānulome lakkhaṇaṃ – yo sabbesu paccanīyato ṭhitesu ekova anulomato labbhati, so pacchā vuccatīti. Noatthipaccayā nohetupaccayā…pe… noavigatapaccayā upanissaye navāti etthāpi eseva nayo. Idaṃ pana pakatūpanissayavasena vuttaṃ. Iminā upāyena sabbattha labbhamānaṃ alabbhamānaṃ purevuttaṃ pacchāvuttañca veditabbanti.

    पञ्हावारस्स पच्‍चनीयानुलोमवण्णना।

    Pañhāvārassa paccanīyānulomavaṇṇanā.

    निट्ठिता च कुसलत्तिकपट्ठानस्स वण्णनाति।

    Niṭṭhitā ca kusalattikapaṭṭhānassa vaṇṇanāti.




    Next: २. वेदनात्तिकवण्णना • 2. Vedanāttikavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / १. कुसलत्तिकं • 1. Kusalattikaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact