| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / បញ្ចបករណ-អនុដីកា • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
៧. បញ្ហាវារវិភង្គវណ្ណនា
7. Pañhāvāravibhaṅgavaṇṇanā
៤០១-៤០៣. តេ បច្ចយេតិ តេ ហេតុអាទិកេ បច្ចយេ។ បដិបាដិយាតិ ឯត្ថ បច្ចយបដិបាដិយា កុសលាទិបទបដិបាដិយា វាតិ អាសង្កាយំ ឧភយវសេនបិ អត្ថោ យុជ្ជតីតិ ទស្សេន្តោ បឋមំ តាវ សន្ធាយាហ ‘‘យថាក្កមេនា’’តិអាទិ។ តស្សត្ថោ – ‘‘ហេតុបច្ចយោ អារម្មណបច្ចយោ’’តិអាទិនា នយេន ទេសនាក្កមេន យាយ បដិបាដិយា បដិច្ចវារេ បច្ចយា អាគតា, តទនុរូបំ តេ ទស្សេតុន្តិ។ ទុតិយំ បន ទស្សេតុំ ‘‘កុសលោ កុសលស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សា បនាយំ បទបដិបាដិ យស្មា ន កុសលបទទស្សនមត្តេន ទស្សិតា ហោតិ, តស្មា តំ ឯកទេសេន សកលំ នយតោ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កុសលោ កុសលស្សាតិ…បេ.… ហោតី’’តិ។ តេនាតិ និទស្សនមត្តេន ‘‘កុសលោ កុសលស្សា’’តិ បទេន។ សព្ពោ បភេទោតិ យំ តត្ថ តត្ថ បច្ចយេ ‘‘កុសលោ កុសលស្សា’’តិអាទិកោ យត្តកោ បភេទោ វិស្សជ្ជនំ លភតិ, សោ សព្ពោ បភេទោតិ អត្ថោ។ តេ បច្ចយេ បដិបាដិយា ទស្សេតុន្តិ តេ ហេតុអាទិបច្ចយេ កុសលាទិបទបដិបាដិយា ទស្សេតុំ។
401-403. Tepaccayeti te hetuādike paccaye. Paṭipāṭiyāti ettha paccayapaṭipāṭiyā kusalādipadapaṭipāṭiyā vāti āsaṅkāyaṃ ubhayavasenapi attho yujjatīti dassento paṭhamaṃ tāva sandhāyāha ‘‘yathākkamenā’’tiādi. Tassattho – ‘‘hetupaccayo ārammaṇapaccayo’’tiādinā nayena desanākkamena yāya paṭipāṭiyā paṭiccavāre paccayā āgatā, tadanurūpaṃ te dassetunti. Dutiyaṃ pana dassetuṃ ‘‘kusalo kusalassā’’tiādi vuttaṃ. Sā panāyaṃ padapaṭipāṭi yasmā na kusalapadadassanamattena dassitā hoti, tasmā taṃ ekadesena sakalaṃ nayato dassento āha ‘‘kusalo kusalassāti…pe… hotī’’ti. Tenāti nidassanamattena ‘‘kusalo kusalassā’’ti padena. Sabbo pabhedoti yaṃ tattha tattha paccaye ‘‘kusalo kusalassā’’tiādiko yattako pabhedo vissajjanaṃ labhati, so sabbo pabhedoti attho. Te paccaye paṭipāṭiyā dassetunti te hetuādipaccaye kusalādipadapaṭipāṭiyā dassetuṃ.
៤០៤. ផលវិសេសំ អាកង្ខន្តា បដិគ្គាហកតោ វិយ ទាយកតោបិ យថា ទក្ខិណា វិសុជ្ឈតិ, ឯវំ ទានំ ទេន្តីតិ អាហ ‘‘វិសុទ្ធំ កត្វា’’តិ។ តេសន្តិ វត្តព្ពតារហន្តិ ឥមិនា វោទានស្ស សកទាគាមិអាទីនំ អាវេណិកតំ ទស្សេតិ។ កាមំ អគ្គមគ្គបុរេចារិកម្បិ វោទានមេវ, អសេក្ខោ បន ហុត្វា តំ បច្ចវេក្ខតីតិ ន តំ ឥធ គហិតំ។ តន្តិ វោទានំ។ គោត្រភុចិត្តន្តិ អដ្ឋមកស្ស ឧប្បជ្ជនកាលេ ‘‘គោត្រភូ’’តិ វត្តព្ពតារហំ ចិត្តំ។ គោត្រភុសទិសន្តិ វា សោតាបន្នាទិគោត្រាភិភាវីតិ វា គោត្រភុចិត្តន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បច្ចយុប្បន្នំ ភូមិតោ វវត្ថបេតិ, ‘‘តេភូមកកុសលមេវា’’តិ ឯត្ថ វិយ ន បច្ចយធម្មន្តិ អត្ថោ។ ទេសនន្តរត្តាតិ ‘‘កុសលចិត្តសមង្គិស្សា’’តិអាទិនា បុគ្គលាមសនទេសនតោ អញ្ញត្តា, អញ្ញថា គហិតំ បុន ន គណ្ហេយ្យាតិ អធិប្បាយោ។
404. Phalavisesaṃ ākaṅkhantā paṭiggāhakato viya dāyakatopi yathā dakkhiṇā visujjhati, evaṃ dānaṃ dentīti āha ‘‘visuddhaṃ katvā’’ti. Tesanti vattabbatārahanti iminā vodānassa sakadāgāmiādīnaṃ āveṇikataṃ dasseti. Kāmaṃ aggamaggapurecārikampi vodānameva, asekkho pana hutvā taṃ paccavekkhatīti na taṃ idha gahitaṃ. Tanti vodānaṃ. Gotrabhucittanti aṭṭhamakassa uppajjanakāle ‘‘gotrabhū’’ti vattabbatārahaṃ cittaṃ. Gotrabhusadisanti vā sotāpannādigotrābhibhāvīti vā gotrabhucittanti evamettha attho veditabbo. Paccayuppannaṃ bhūmito vavatthapeti, ‘‘tebhūmakakusalamevā’’ti ettha viya na paccayadhammanti attho. Desanantarattāti ‘‘kusalacittasamaṅgissā’’tiādinā puggalāmasanadesanato aññattā, aññathā gahitaṃ puna na gaṇheyyāti adhippāyo.
៤០៥. រាគរហិតស្ស វិយ សោមនស្សរហិតស្ស ច រាគស្ស ន អារម្មណេ អស្សាទនវសេន បវត្តិ អជ្ឈុបេក្ខនតោតិ វុត្តំ ‘‘អស្សាទនំ…បេ.… កិច្ច’’ន្តិ។ សហសាការប្បវត្តាយ ឧប្បិលាវិតសភាវាយ បីតិយា អាហិតវិសេសាយ តណ្ហាយ តំ តណ្ហាភិនន្ទនន្តិ វុច្ចតីតិ តំ សន្ធាយាហ ‘‘បីតិកិច្ចសហិតាយ តណ្ហាយ កិច្ច’’ន្តិ។ យថា ច យថាវុត្តកិច្ចវិសេសាយ បីតិយា អាហិតវិសេសា តណ្ហា តណ្ហាភិនន្ទនា, ឯវំ ទិដ្ឋាភិនន្ទនា វេទិតព្ពា។ យស្មា បន សា អត្ថតោ បច្ចយវិសេសវិសិដ្ឋា ទិដ្ឋិយេវ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ទិដ្ឋាភិនន្ទនា ទិដ្ឋិយេវា’’តិ។ ឯត្ថ បនាតិ ‘‘អភិនន្ទតី’’តិ បទស្ស តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន វុត្តេសុ ឯតេសុ បន ទ្វីសុ អត្ថេសុ។ អភិនន្ទន្តស្សាតិ ឥទំ ទិដ្ឋាភិនន្ទនំយេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អធិប្បាយេន ‘‘បច្ឆិមត្ថមេវ គហេត្វា’’តិ វុត្តំ។ អភិនន្ទន្តស្សាតិ បន អវិសេសតោ វុត្តត្តា តណ្ហាវសេន ទិដ្ឋិវសេន អភិនន្ទន្តស្សាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ អធិប្បេតោ, តស្មា ‘‘អភិនន្ទនា…បេ.… ន សក្កា វត្តុ’’ន្តិ ឥទមិធ វចនមនោកាសំ។ កស្មា? ទិដ្ឋិរហិតេបិ សន្តានេ អភិនន្ទនស្ស វុត្តត្តា។ តណ្ហាវសេន នន្ទតីតិ តណ្ហាភិនន្ទនវសេនេវ វុត្តោ អត្ថោ បុរិមោ អត្ថោ។ ទ្វីសុ បន សោមនស្សសហគតចិត្តុប្បាទេសូតិ ទិដ្ឋិរហិតានិ សោមនស្សសហគតចិត្តានិ សន្ធាយាហ។ យថាវុត្តេនាតិ ‘‘សរាគស្ស សោមនស្សស្សា’’តិអាទិនា វុត្តេន សោមនស្សេន អស្សាទេន្តស្ស, រាគេន ច តេសុយេវ យថាវុត្តេសុ ទ្វីសុ ចិត្តេសុ អស្សាទេន្តស្ស, ចតូសុបិ សោមនស្សសហគតចិត្តេសុ សប្បីតិកតណ្ហាយ អភិនន្ទន្តស្ស, ចតូសុបិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេសុ ទិដ្ឋាភិនន្ទនាយ អភិនន្ទន្តស្ស ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតីតិ ឯវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា។ តេន វុត្តំ ‘‘ឥតិបិ សក្កា យោជេតុ’’ន្តិ។ យថា ទិដ្ឋូបនិស្សយតោ ទិដ្ឋាភិនន្ទនា សម្ភវតិ, ឯវំ តណ្ហូបនិស្សយតោ តណ្ហាភិនន្ទនាបិ សម្ភវតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ‘‘អភិនន្ទតិ រាគោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វចនតោ សប្បីតិកតណ្ហាយ អភិនន្ទន្តស្ស រាគុប្បត្តិបិ វត្តព្ពា, ន វា វត្តព្ពា តណ្ហាភិនន្ទនាយ ឯវ រាគុប្បត្តិយា វុត្តត្តា។
405. Rāgarahitassa viya somanassarahitassa ca rāgassa na ārammaṇe assādanavasena pavatti ajjhupekkhanatoti vuttaṃ ‘‘assādanaṃ…pe… kicca’’nti. Sahasākārappavattāya uppilāvitasabhāvāya pītiyā āhitavisesāya taṇhāya taṃ taṇhābhinandananti vuccatīti taṃ sandhāyāha ‘‘pītikiccasahitāya taṇhāya kicca’’nti. Yathā ca yathāvuttakiccavisesāya pītiyā āhitavisesā taṇhā taṇhābhinandanā, evaṃ diṭṭhābhinandanā veditabbā. Yasmā pana sā atthato paccayavisesavisiṭṭhā diṭṭhiyeva, tasmā vuttaṃ ‘‘diṭṭhābhinandanā diṭṭhiyevā’’ti. Ettha panāti ‘‘abhinandatī’’ti padassa taṇhādiṭṭhivasena vuttesu etesu pana dvīsu atthesu. Abhinandantassāti idaṃ diṭṭhābhinandanaṃyeva sandhāya vuttanti adhippāyena ‘‘pacchimatthameva gahetvā’’ti vuttaṃ. Abhinandantassāti pana avisesato vuttattā taṇhāvasena diṭṭhivasena abhinandantassāti ayamettha attho adhippeto, tasmā ‘‘abhinandanā…pe… na sakkā vattu’’nti idamidha vacanamanokāsaṃ. Kasmā? Diṭṭhirahitepi santāne abhinandanassa vuttattā. Taṇhāvasena nandatīti taṇhābhinandanavaseneva vutto attho purimo attho. Dvīsu pana somanassasahagatacittuppādesūti diṭṭhirahitāni somanassasahagatacittāni sandhāyāha. Yathāvuttenāti ‘‘sarāgassa somanassassā’’tiādinā vuttena somanassena assādentassa, rāgena ca tesuyeva yathāvuttesu dvīsu cittesu assādentassa, catūsupi somanassasahagatacittesu sappītikataṇhāya abhinandantassa, catūsupi diṭṭhisampayuttesu diṭṭhābhinandanāya abhinandantassa diṭṭhi uppajjatīti evamettha yojanā veditabbā. Tena vuttaṃ ‘‘itipi sakkā yojetu’’nti. Yathā diṭṭhūpanissayato diṭṭhābhinandanā sambhavati, evaṃ taṇhūpanissayato taṇhābhinandanāpi sambhavatīti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Abhinandati rāgo uppajjatī’’ti vacanato sappītikataṇhāya abhinandantassa rāguppattipi vattabbā, na vā vattabbā taṇhābhinandanāya eva rāguppattiyā vuttattā.
៤០៦. ‘‘តទារម្មណតាយា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘តទារម្មណតា’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘វិភត្តិលោបោ ហេត្ថ កតោ’’តិ។ តទារម្មណតាតិ ឯត្ថ តា-សទ្ទាភិធេយ្យោ អត្ថោ ភាវោ នាម, សោ បន តទារម្មណសទ្ទាភិធេយ្យតោ អញ្ញោ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភាវវន្តតោ វា អញ្ញោ ភាវោ នាម នត្ថី’’តិ។ ឯតេន សកត្ថេ អយំ តា-សទ្ទោតិ ទស្សេតិ។ តេនាហ ‘‘វិបាកោ តទារម្មណភាវភូតោតិ អត្ថោ’’តិ។ ឯតស្មិញ្ចត្ថេ ‘‘តទារម្មណតា’’តិ បច្ចត្តេកវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ វិញ្ញាណញ្ចាយតន…បេ.… ន វុត្តន្តិ យទិបិ កាមាវចរវិបាកានម្បិ កម្មំ អារម្មណំ លព្ភតិ, តំ បន វិញ្ញាណញ្ចាយតននេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនវិបាកានំ វិយ ន ឯកន្តេន ឥមស្ស វិបាកចិត្តស្ស ឥទំ កម្មំ អារម្មណន្តិ វវត្ថិតំ កាមាវចរវិបាកចិត្តានំ ពហុភេទត្តា, តស្មា តំ លព្ភមានម្បិ ន វុត្តន្តិ អត្ថោ។ យទិ ឯវំ កិំ តំ លព្ភមានម្បិ ន ទស្សិតមេវាតិ អាសង្កាយំ អាហ ‘‘តទារម្មណេន បនា’’តិអាទិ។ អនុលោមតោ សមាបជ្ជនេ យេភុយ្យេន អាសន្នសមាបត្តិយា អារម្មណភាវោ ទស្សិតោ, អញ្ញថា ‘‘បដិលោមតោ វា ឯកន្តរិកវសេន វា’’តិ វចនំ និរត្ថកំ សិយាតិ អធិប្បាយោ។ ភវេយ្យាតិ អនាសន្នាបិ សមាបត្តិ អារម្មណំ ភវេយ្យ, ន សក្កា បដិក្ខិបិតុន្តិ អត្ថោ។ តេនេវ ហិ ‘‘យេភុយ្យេនា’’តិ វុត្តំ។ ឯវំ សតីតិ យទិ អាវជ្ជនាយ ឯវ អារម្មណភាវេន កុសលានំ ខន្ធានំ អព្យាកតារម្មណតា អធិប្បេតា, ឯវំ សន្តេ។ វត្តព្ពំ សិយាតិ ‘‘ឥទ្ធិវិធញាណស្សា’’តិ ច បាឡិយំ វត្តព្ពំ សិយា តស្សាបិ អាវជ្ជនាយ អារម្មណភាវតោ។ តំ ន វុត្តន្តិ តំ អព្យាកតំ ឥទ្ធិវិធញាណំ ‘‘កុសលា ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្សា’’តិ ន វុត្តំ។ ហោន្តីតិ អារម្មណំ ហោន្តិ។ តានីតិ ចេតោបរិយញាណាទីនិ។ យាយ កាយចីតិ ចេតោបរិយញាណាទីនំ អញ្ញេសញ្ច កុសលានំ អារម្មណករណវសេន អាវជ្ជន្តិយា។
406. ‘‘Tadārammaṇatāyā’’ti vattabbe ‘‘tadārammaṇatā’’ti vuttanti āha ‘‘vibhattilopo hettha kato’’ti. Tadārammaṇatāti ettha tā-saddābhidheyyo attho bhāvo nāma, so pana tadārammaṇasaddābhidheyyato añño natthīti dassento āha ‘‘bhāvavantato vā añño bhāvo nāma natthī’’ti. Etena sakatthe ayaṃ tā-saddoti dasseti. Tenāha ‘‘vipāko tadārammaṇabhāvabhūtoti attho’’ti. Etasmiñcatthe ‘‘tadārammaṇatā’’ti paccattekavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Viññāṇañcāyatana…pe… na vuttanti yadipi kāmāvacaravipākānampi kammaṃ ārammaṇaṃ labbhati, taṃ pana viññāṇañcāyatananevasaññānāsaññāyatanavipākānaṃ viya na ekantena imassa vipākacittassa idaṃ kammaṃ ārammaṇanti vavatthitaṃ kāmāvacaravipākacittānaṃ bahubhedattā, tasmā taṃ labbhamānampi na vuttanti attho. Yadi evaṃ kiṃ taṃ labbhamānampi na dassitamevāti āsaṅkāyaṃ āha ‘‘tadārammaṇena panā’’tiādi. Anulomato samāpajjane yebhuyyena āsannasamāpattiyā ārammaṇabhāvo dassito, aññathā ‘‘paṭilomato vā ekantarikavasena vā’’ti vacanaṃ niratthakaṃ siyāti adhippāyo. Bhaveyyāti anāsannāpi samāpatti ārammaṇaṃ bhaveyya, na sakkā paṭikkhipitunti attho. Teneva hi ‘‘yebhuyyenā’’ti vuttaṃ. Evaṃ satīti yadi āvajjanāya eva ārammaṇabhāvena kusalānaṃ khandhānaṃ abyākatārammaṇatā adhippetā, evaṃ sante. Vattabbaṃ siyāti ‘‘iddhividhañāṇassā’’ti ca pāḷiyaṃ vattabbaṃ siyā tassāpi āvajjanāya ārammaṇabhāvato. Taṃ na vuttanti taṃ abyākataṃ iddhividhañāṇaṃ ‘‘kusalā khandhā iddhividhañāṇassā’’ti na vuttaṃ. Hontīti ārammaṇaṃ honti. Tānīti cetopariyañāṇādīni. Yāya kāyacīti cetopariyañāṇādīnaṃ aññesañca kusalānaṃ ārammaṇakaraṇavasena āvajjantiyā.
៤០៧-៤០៩. អាទីនវទស្សនេន សភាវតោ ច អនិដ្ឋតាមត្តវសេន ច ទោមនស្សស្ស ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពាតិ យោជេតព្ពំ។ អាឃាតវត្ថុអាទិភេទេន អក្ខន្តិភេទា វេទិតព្ពា។
407-409. Ādīnavadassanena sabhāvato ca aniṭṭhatāmattavasena ca domanassassa uppatti veditabbāti yojetabbaṃ. Āghātavatthuādibhedena akkhantibhedā veditabbā.
៤១០. សព្ពស្សាតិ បករណបរិច្ឆិន្នេ គយ្ហមានេ សព្ពស្ស អព្យាកតស្ស, អត្ថន្តរវសេន បន គយ្ហមានេ សព្ពស្ស ញេយ្យស្សាតិ អត្ថោ។ អសក្កុណេយ្យត្តាតិ ឥទំ វត្តព្ពស្ស អនន្តាបរិមេយ្យតាយ វុត្តំ, ន អញ្ញាណបដិឃាតតោ។
410. Sabbassāti pakaraṇaparicchinne gayhamāne sabbassa abyākatassa, atthantaravasena pana gayhamāne sabbassa ñeyyassāti attho. Asakkuṇeyyattāti idaṃ vattabbassa anantāparimeyyatāya vuttaṃ, na aññāṇapaṭighātato.
៤១៧. វោទានសង្ខាតំ វុដ្ឋានំ អបុព្ពតោ ន ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អបុព្ពតោ ចិត្តសន្តានតោ វុដ្ឋានំ ភវង្គមេវា’’តិ។ តញ្ហិ យថាលទ្ធស្ស វិសេសស្ស វោទាបនំ បគុណភាវាបាទនំ អបុព្ពំ នាម ន ហោតិ។ តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ហេដ្ឋិមំ ហេដ្ឋិមញ្ហិ បគុណជ្ឈានំ ឧបរិមស្ស ឧបរិមស្ស បទដ្ឋានំ ហោតិ, តស្មា វោទានម្បិ វុដ្ឋានន្តិ វុត្ត’’ន្តិ។ អវជ្ជេតព្ពត្តា វត្តព្ពំ នត្ថីតិ កុសលភាវេន សមានត្តា វជ្ជេតព្ពតាយ អភាវតោ វិភជិត្វា វត្តព្ពំ នត្ថិ, តស្មា យទេត្ថ វិសេសនំ លព្ភតិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ…បេ.… សមាបត្តិយា’’តិ អាហ។ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ វុត្តមេវាតិ បដ្ឋានេ បន ‘‘កុសលេ និរុទ្ធេ វិបាកោ តទារម្មណតា ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទិនា ‘‘កិរិយានន្តរំ តទារម្មណភាវេ’’តិ យំ វត្តព្ពំ, តំ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌវណ្ណនាយំ វុត្តមេវ។
417. Vodānasaṅkhātaṃ vuṭṭhānaṃ apubbato na hotīti vuttaṃ ‘‘apubbato cittasantānato vuṭṭhānaṃ bhavaṅgamevā’’ti. Tañhi yathāladdhassa visesassa vodāpanaṃ paguṇabhāvāpādanaṃ apubbaṃ nāma na hoti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘heṭṭhimaṃ heṭṭhimañhi paguṇajjhānaṃ uparimassa uparimassa padaṭṭhānaṃ hoti, tasmā vodānampi vuṭṭhānanti vutta’’nti. Avajjetabbattā vattabbaṃ natthīti kusalabhāvena samānattā vajjetabbatāya abhāvato vibhajitvā vattabbaṃ natthi, tasmā yadettha visesanaṃ labbhati, taṃ dassento ‘‘nevasaññānāsaññāyatanaṃ…pe… samāpattiyā’’ti āha. Cittuppādakaṇḍe vuttamevāti paṭṭhāne pana ‘‘kusale niruddhe vipāko tadārammaṇatā uppajjatī’’tiādinā ‘‘kiriyānantaraṃ tadārammaṇabhāve’’ti yaṃ vattabbaṃ, taṃ cittuppādakaṇḍavaṇṇanāyaṃ vuttameva.
តា ឧភោបីតិ យា ‘‘កុសលវិបាកាហេតុកសោមនស្សសហគតា ឧបេក្ខាសហគតា ចា’’តិ ទ្វេ មនោវិញ្ញាណធាតុយោ វុត្តា, តា ឧភោបិ សោមនស្សសហគតមនោវិញ្ញាណធាតុវសេន វុត្តា។ កស្មា? ទសន្នំ កាមាវចរភវង្គានំ អត្តនោ តទារម្មណកាលេ សន្តីរណកាលេ ច វោដ្ឋព្ពនស្ស អនន្តរបច្ចយភាវតោ។ ឧបេក្ខាសហគតា បន យថាវុត្តានំ ទសន្នំ វិបាកានំ មនោវិញ្ញាណធាតូនំ អត្តនោ តទារម្មណាទិកាលេ វោដ្ឋព្ពនកិរិយស្ស សន្តីរណកាលេ មនោធាតុកិរិយស្ស ភវង្គកាលេតិ យោជេតព្ពំ។
Tā ubhopīti yā ‘‘kusalavipākāhetukasomanassasahagatā upekkhāsahagatā cā’’ti dve manoviññāṇadhātuyo vuttā, tā ubhopi somanassasahagatamanoviññāṇadhātuvasena vuttā. Kasmā? Dasannaṃ kāmāvacarabhavaṅgānaṃ attano tadārammaṇakāle santīraṇakāle ca voṭṭhabbanassa anantarapaccayabhāvato. Upekkhāsahagatā pana yathāvuttānaṃ dasannaṃ vipākānaṃ manoviññāṇadhātūnaṃ attano tadārammaṇādikāle voṭṭhabbanakiriyassa santīraṇakāle manodhātukiriyassa bhavaṅgakāleti yojetabbaṃ.
៤២៣. បដិវិជ្ឈិត្វាតិ ជានិត្វា។ ទឡ្ហំ ន គហេតព្ពន្តិ ទឡ្ហគ្គាហំ ន គហេតព្ពំ។ ពលវតោ…បេ.… វិបច្ចនតោតិ ឯតេន ពលវតា ទុព្ពលតា ច អប្បមាណំ, កតោកាសតា បមាណន្តិ ទស្សេតិ។ កតោកាសតា ច អវសេសបច្ចយសមវាយេ វិបាកាភិមុខតាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ យំ កិញ្ចីតិ ច ពលវំ ទុព្ពលំ វាតិ អត្ថោ។ វិបាកជនកម្បិ កិញ្ចិ កម្មំ ឧបនិស្សយបច្ចយោ ន ហោតីតិ សក្កា វត្តុំ។ សតិ ហិ កម្មឧបនិស្សយបច្ចយានំ អវិនាភាវេ វិបាកត្តិកេ ឧបនិស្សយបច្ចយេ គហិតេ កម្មបច្ចយោ វិសុំ ន ឧទ្ធរិតព្ពោ សិយា, វេទនាត្តិកេ ច ឧបនិស្សយេ បច្ចនីយតោ ឋិតេ កម្មបច្ចយេន សទ្ធិំ អដ្ឋាតិ ន វត្តព្ពំ សិយាតិ អធិប្បាយោ។ បច្ចយទ្វយស្ស បន លព្ភមានតប្បរាយ ទេសនាយ ឧបនិស្សយេ គហិតេបិ កម្មបច្ចយោ ឧទ្ធរិតព្ពោយេវាតិ សក្កា វត្តុំ។ លព្ភមានស្ស ហិ ឧទ្ធរណំ ញាយាគតំ, តថា ឧបនិស្សយេ បច្ចនីយតោ ឋិតេបិ កម្មបច្ចយោ វត្តព្ពោវ ឧបនិស្សយស្ស អនេកភេទត្តា, វិបាកំ ជនេន្តំ កម្មំ វិបាកស្ស ឧបនិស្សយោ ន ហោតីតិ ន វត្តព្ពមេវាតិ វេទិតព្ពំ។
423. Paṭivijjhitvāti jānitvā. Daḷhaṃ na gahetabbanti daḷhaggāhaṃ na gahetabbaṃ. Balavato…pe… vipaccanatoti etena balavatā dubbalatā ca appamāṇaṃ, katokāsatā pamāṇanti dasseti. Katokāsatā ca avasesapaccayasamavāye vipākābhimukhatāti daṭṭhabbaṃ. Yaṃ kiñcīti ca balavaṃ dubbalaṃ vāti attho. Vipākajanakampi kiñci kammaṃ upanissayapaccayo na hotīti sakkā vattuṃ. Sati hi kammaupanissayapaccayānaṃ avinābhāve vipākattike upanissayapaccaye gahite kammapaccayo visuṃ na uddharitabbo siyā, vedanāttike ca upanissaye paccanīyato ṭhite kammapaccayena saddhiṃ aṭṭhāti na vattabbaṃ siyāti adhippāyo. Paccayadvayassa pana labbhamānatapparāya desanāya upanissaye gahitepi kammapaccayo uddharitabboyevāti sakkā vattuṃ. Labbhamānassa hi uddharaṇaṃ ñāyāgataṃ, tathā upanissaye paccanīyato ṭhitepi kammapaccayo vattabbova upanissayassa anekabhedattā, vipākaṃ janentaṃ kammaṃ vipākassa upanissayo na hotīti na vattabbamevāti veditabbaṃ.
បរស្ស បវត្តំ ឱមានន្តិ បរសន្តានេ អត្តានំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តំ អវមានំ។ តេសូតិ យោ អនេន បុព្ពេ ហតោ, តស្ស ញាតិមិត្តេសុ។ មាតុឃាតនត្ថំ បវត្តិតតាយ បុរិមចេតនាយ មាតុឃាតកម្មេន សទិសតា, យថា ច អាណត្តិយំ បហារេបិ ឯសេវ នយោ។ តេន វុត្តំ ‘‘ឯស នយោ ទ្វីហិ បការេហីតិ ឯត្ថាបី’’តិ។
Parassapavattaṃ omānanti parasantāne attānaṃ uddissa pavattaṃ avamānaṃ. Tesūti yo anena pubbe hato, tassa ñātimittesu. Mātughātanatthaṃ pavattitatāya purimacetanāya mātughātakammena sadisatā, yathā ca āṇattiyaṃ pahārepi eseva nayo. Tena vuttaṃ ‘‘esa nayo dvīhi pakārehīti etthāpī’’ti.
វដ្ដនិស្សិតោ ទានាទិវសេន សទ្ធំ ឧប្បាទេន្តោ រាគំ ឧបនិស្សាយ ទានាទិវសេន សទ្ធំ ឧប្បាទេតិ នាម, ន វិវដ្ដនិស្សិតោ អវិសេសេន វុត្តត្តាតិ អាហ ‘‘ឥមិនា អធិប្បាយេន វទតី’’តិ។ ឯតេសន្តិ កាយិកសុខទុក្ខានំ។ ឯកតោបីតិ ឥទំ យទិបិ ឯកស្មិំ សន្តានេ សុខទុក្ខានំ ឯកស្មិំ ខណេ ឧប្បត្តិ នត្ថិ, បច្ចយសមាយោគោ បន តេសំ ឯកជ្ឈម្បិ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ។
Vaṭṭanissito dānādivasena saddhaṃ uppādento rāgaṃ upanissāya dānādivasena saddhaṃ uppādeti nāma, na vivaṭṭanissito avisesena vuttattāti āha ‘‘iminā adhippāyena vadatī’’ti. Etesanti kāyikasukhadukkhānaṃ. Ekatopīti idaṃ yadipi ekasmiṃ santāne sukhadukkhānaṃ ekasmiṃ khaṇe uppatti natthi, paccayasamāyogo pana tesaṃ ekajjhampi hotīti katvā vuttaṃ.
៤២៥. បុរិមវារេសុ វិយាតិ បដិច្ចវារាទីសុ បុរិមេសុ វិយ។ ឥមស្មិន្តិ បញ្ហាវារេ។ បច្ចយេន ឧប្បត្តិ វុច្ចតីតិ ហេតុអាទិនា តេន តេន បច្ចយេន តំតំបច្ចយុប្បន្នស្ស ឧប្បត្តិ ន វុច្ចតិ ។ តេសំ តេសំ ធម្មានន្តិ ហេតុអាទីនំ តេសំ តេសំ បច្ចយធម្មានំ។ តំតំបច្ចយភាវោតិ ហេតុអាទីនំ តំតំបច្ចយភាវោ វុច្ចតិ។ តេនេវ បុរិមេសុ ឆសុ វារេសុ ‘‘កុសលោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទិនា តត្ថ តត្ថ ឧប្បាទគ្គហណំ កតំ, ឥធ បន ‘‘កុសលស្ស ធម្មស្ស ហេតុបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិនា បច្ចយភាវោ គហិតោ។ តេនាតិ ឧបត្ថម្ភកត្តេន បច្ចយភាវេន។ ឥធាតិ បញ្ហាវារេ។
425. Purimavāresu viyāti paṭiccavārādīsu purimesu viya. Imasminti pañhāvāre. Paccayena uppatti vuccatīti hetuādinā tena tena paccayena taṃtaṃpaccayuppannassa uppatti na vuccati . Tesaṃ tesaṃ dhammānanti hetuādīnaṃ tesaṃ tesaṃ paccayadhammānaṃ. Taṃtaṃpaccayabhāvoti hetuādīnaṃ taṃtaṃpaccayabhāvo vuccati. Teneva purimesu chasu vāresu ‘‘kusalo dhammo uppajjatī’’tiādinā tattha tattha uppādaggahaṇaṃ kataṃ, idha pana ‘‘kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo’’tiādinā paccayabhāvo gahito. Tenāti upatthambhakattena paccayabhāvena. Idhāti pañhāvāre.
៤២៧. បតិដ្ឋាភូតស្សាតិ និស្សយភូតស្ស។ កម្មបច្ចយោតិ សហជាតកម្មបច្ចយោ។ ទុកមូលកទុកាវសានាតិ ‘‘កុសលោ ច អព្យាកតោ ច ធម្មា កុសលស្ស ច អព្យាកតស្ស ច ធម្មស្សា’’តិ ឯវំ ទុកមូលកទុកាវសានា កត្វា វុត្តបញ្ហា។ តត្ថាតិ បច្ចយវារេ។ កុសលោ ច អព្យាកតោ ច ធម្មាតិ កុសលាព្យាកតប្បភេទា បច្ចយុប្បន្នា ធម្មា។ យតោ តតោ វាតិ បច្ចយធម្មនិយមំ អកត្វា យតោ តតោ វា កុសលាព្យាកតវសេន ឧភយបច្ចយតោ ឧប្បត្តិមត្តមេវ តត្ថ បច្ចយវារេ អធិប្បេតំ, ឧភយស្ស យថាវុត្តស្ស បច្ចយុប្បន្នស្ស ឧភិន្នំ យថាវុត្តានំយេវ បច្ចយធម្មានំ បច្ចយភាវោ ន អធិប្បេតោ ឧប្បាទបធានត្តា តស្សា ទេសនាយាតិ អធិប្បាយោ។ និស្សយាទិភូតាតិ និស្សយអត្ថិអវិគតភូតា បច្ចយធម្មា ន លព្ភន្តិ, តស្មា កុសលោ ច…បេ.… ន វុត្តន្តិ យោជនា។
427. Patiṭṭhābhūtassāti nissayabhūtassa. Kammapaccayoti sahajātakammapaccayo. Dukamūlakadukāvasānāti ‘‘kusalo ca abyākato ca dhammā kusalassa ca abyākatassa ca dhammassā’’ti evaṃ dukamūlakadukāvasānā katvā vuttapañhā. Tatthāti paccayavāre. Kusalo ca abyākato ca dhammāti kusalābyākatappabhedā paccayuppannā dhammā. Yato tato vāti paccayadhammaniyamaṃ akatvā yato tato vā kusalābyākatavasena ubhayapaccayato uppattimattameva tattha paccayavāre adhippetaṃ, ubhayassa yathāvuttassa paccayuppannassa ubhinnaṃ yathāvuttānaṃyeva paccayadhammānaṃ paccayabhāvo na adhippeto uppādapadhānattā tassā desanāyāti adhippāyo. Nissayādibhūtāti nissayaatthiavigatabhūtā paccayadhammā na labbhanti, tasmā kusalo ca…pe… na vuttanti yojanā.
បញ្ហាវារវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Pañhāvāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
បញ្ហាវារស្ស ឃដនេ អនុលោមគណនា
Pañhāvārassa ghaṭane anulomagaṇanā
៤៣៩. ឯត្ថាតិ អព្យាកតមូលកេ។ យទិ ឯវន្តិ យទិ កុសលាកុសលមូលេហិ អលព្ភមានម្បិ លព្ភតិ, ឯវំ សន្តេ។ គណនមត្តសាមញ្ញតោ, ន បច្ចយសាមញ្ញតោតិ អធិប្បាយោ។
439. Etthāti abyākatamūlake. Yadi evanti yadi kusalākusalamūlehi alabbhamānampi labbhati, evaṃ sante. Gaṇanamattasāmaññato, na paccayasāmaññatoti adhippāyo.
៤៤០. និទស្សនវសេន ទដ្ឋព្ពោ យេភុយ្យេន ឥន្ទ្រិយមគ្គបច្ចយានញ្ច ហេតុបច្ចយស្ស វិសភាគត្តា។ ឥន្ទ្រិយមគ្គបច្ចយា ច វិសភាគាតិ វិសេសនេន យោ តត្ថ សភាគភាវោ, តំ និវត្តេតិ។ តថា ភាវាភាវតោតិ តស្មិំ ហេតុបច្ចយាការេ សតិ ភាវតោ, ហេតុធម្មានំ ហេតុបច្ចយភាវេ សតិ សហជាតាទិបច្ចយភាវតោតិ អត្ថោ។ អធិបតិបច្ចយាទីនន្តិ អធិបតិន្ទ្រិយមគ្គបច្ចយានំ។ វិសភាគតា ហេតុបច្ចយស្ស។ កុសលាទិហេតូនន្តិ កុសលាកុសលកិរិយាព្យាកតហេតូនំ។ ហេតុបច្ចយភាវេតិ ហេតុបច្ចយត្តេ ហេតុភាវេន ឧបការកត្តេ។ វិបាកបច្ចយភាវាភាវតោតិ វិបាកបច្ចយភាវស្ស អភាវតោ។ ន ហិ វិបាកានំ វិបាកបច្ចយតា អត្ថិ។ វិបាកហេតូនំ ឥតរហេតូហិ ហេតុបច្ចយតាយ អត្ថិ សភាគតាតិ អាហ ‘‘ហេតុវជ្ជាន’’ន្តិ។ វិបាកានំ វិសភាគតាយ ភវិតព្ពំ, ន ហិ វិបាកធម្មធម្មនេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មានំ វិបាកេហិ សភាគតា អត្ថិ រាសន្តរភាវតោតិ អធិប្បាយោ។ ឧភយបច្ចយសហិតេតិ ហេតុវិបាកបច្ចយសហិតេ។ ហេតុបច្ចយភាវេ វិបាកម្ហីតិ ហេតុបច្ចយភាវេន វត្តមានេ វិបាកធម្មេ។ វិបាកបច្ចយត្តាភាវាភាវតោតិ វិបាកបច្ចយភាវាភាវស្ស អភាវតោ។ ន ហិ វិបាកោ វិបាកស្ស វិបាកបច្ចយោ ន ហោតិ, តស្មា នត្ថិ ហេតុវិបាកបច្ចយានំ វិសភាគតាតិ អធិប្បាយោ។
440. Nidassanavasena daṭṭhabbo yebhuyyena indriyamaggapaccayānañca hetupaccayassa visabhāgattā. Indriyamaggapaccayā ca visabhāgāti visesanena yo tattha sabhāgabhāvo, taṃ nivatteti. Tathā bhāvābhāvatoti tasmiṃ hetupaccayākāre sati bhāvato, hetudhammānaṃ hetupaccayabhāve sati sahajātādipaccayabhāvatoti attho. Adhipatipaccayādīnanti adhipatindriyamaggapaccayānaṃ. Visabhāgatā hetupaccayassa. Kusalādihetūnanti kusalākusalakiriyābyākatahetūnaṃ. Hetupaccayabhāveti hetupaccayatte hetubhāvena upakārakatte. Vipākapaccayabhāvābhāvatoti vipākapaccayabhāvassa abhāvato. Na hi vipākānaṃ vipākapaccayatā atthi. Vipākahetūnaṃ itarahetūhi hetupaccayatāya atthi sabhāgatāti āha ‘‘hetuvajjāna’’nti. Vipākānaṃ visabhāgatāya bhavitabbaṃ, na hi vipākadhammadhammanevavipākanavipākadhammadhammānaṃ vipākehi sabhāgatā atthi rāsantarabhāvatoti adhippāyo. Ubhayapaccayasahiteti hetuvipākapaccayasahite. Hetupaccayabhāve vipākamhīti hetupaccayabhāvena vattamāne vipākadhamme. Vipākapaccayattābhāvābhāvatoti vipākapaccayabhāvābhāvassa abhāvato. Na hi vipāko vipākassa vipākapaccayo na hoti, tasmā natthi hetuvipākapaccayānaṃ visabhāgatāti adhippāyo.
ឥទានិ វុត្តមេវត្ថំ ឧទាហរណេន សមត្ថេន្តោ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិមាហ។ ហេតុសហជាតបច្ចយសហិតេតិ ហេតុបច្ចយសហជាតបច្ចយសហិតេ, ឧភយបច្ចយយុត្តេតិ អត្ថោ។ ហេតូនន្តិ ឥទំ ‘‘សហជាតបច្ចយត្តាភាវោ’’តិ ឥមិនាបិ សម្ពន្ធិតព្ពំ។ ហេតូនញ្ហិ ហេតុបច្ចយសហិតេ រាសិម្ហិ ហេតុបច្ចយភាវោ វិយ សហជាតបច្ចយភាវោបិ អត្ថីតិ។ តត្ថ ហេតុវជ្ជានំ សហជាតធម្មានំ ហេតុធម្មស្ស ច ន សភាគតា វុច្ចតិ សហជាតបច្ចយេន សភាគភាវតោ។ ឯវមិធាបីតិ យថា ហេតុសហជាតបច្ចយេសុ វុត្តប្បការេន នត្ថិ វិសភាគតា, ឯវមិធាបិ ហេតុវិបាកបច្ចយេសុ នត្ថិ វិសភាគតាតិ អត្ថោ។ ឯស នយោ វិប្បយុត្តបច្ចយេបីតិ យ្វាយំ នយោ ហេតុសហជាតបច្ចយេសុ វិសភាគតាភាវោ វុត្តោ, ឯស នយោ ហេតុសហិតេ វិប្បយុត្តបច្ចយេបីតិ អត្ថោ។ តត្ថាបិ ហិ ‘‘ហេតុវិប្បយុត្តបច្ចយសហិតេ រាសិម្ហី’’តិអាទិ សក្កា យោជេតុន្តិ។ បច្ចុប្បន្នោ ឯវ បច្ចយុប្បន្នោ, បច្ចយោ បន អតីតោបិ អនាគតោបិ កាលវិនិមុត្តោបិ ហោតីតិ បច្ចុប្បន្នក្ខណេ ហេតុបច្ចយភាវេ សហជាតាទិបច្ចយភាវំ សន្ធាយ តថាភាវាភាវវសេន សភាគតាយ វុច្ចមានាយ នានាក្ខណិកានំ កុសលាទីនំ ហេតូនំ វិបាកានញ្ច វសេន វិសភាគតា តស្សេវ ហេតុស្ស ន វត្តព្ពាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘អបិចា’’តិអាទិនា។
Idāni vuttamevatthaṃ udāharaṇena samatthento ‘‘yathā hī’’tiādimāha. Hetusahajātapaccayasahiteti hetupaccayasahajātapaccayasahite, ubhayapaccayayutteti attho. Hetūnanti idaṃ ‘‘sahajātapaccayattābhāvo’’ti imināpi sambandhitabbaṃ. Hetūnañhi hetupaccayasahite rāsimhi hetupaccayabhāvo viya sahajātapaccayabhāvopi atthīti. Tattha hetuvajjānaṃ sahajātadhammānaṃ hetudhammassa ca na sabhāgatā vuccati sahajātapaccayena sabhāgabhāvato. Evamidhāpīti yathā hetusahajātapaccayesu vuttappakārena natthi visabhāgatā, evamidhāpi hetuvipākapaccayesu natthi visabhāgatāti attho. Esa nayo vippayuttapaccayepīti yvāyaṃ nayo hetusahajātapaccayesu visabhāgatābhāvo vutto, esa nayo hetusahite vippayuttapaccayepīti attho. Tatthāpi hi ‘‘hetuvippayuttapaccayasahite rāsimhī’’tiādi sakkā yojetunti. Paccuppanno eva paccayuppanno, paccayo pana atītopi anāgatopi kālavinimuttopi hotīti paccuppannakkhaṇe hetupaccayabhāve sahajātādipaccayabhāvaṃ sandhāya tathābhāvābhāvavasena sabhāgatāya vuccamānāya nānākkhaṇikānaṃ kusalādīnaṃ hetūnaṃ vipākānañca vasena visabhāgatā tasseva hetussa na vattabbāti imamatthaṃ dasseti ‘‘apicā’’tiādinā.
អគ្គហិតវិសេសតោ សាមញ្ញតោ វិសេសោ ន សុវិញ្ញេយ្យោ ហោតីតិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘កុសលា វីមំសាធិបតីតិ ឯវំ វត្តព្ព’’ន្តិ។
Aggahitavisesato sāmaññato viseso na suviññeyyo hotīti adhippāyenāha ‘‘kusalā vīmaṃsādhipatīti evaṃ vattabba’’nti.
៤៤១-៤៤៣. ‘‘ឥតរានិ ទ្វេ លភតី’’តិ ឯវំ វត្តុំ ន សក្កា, ហេតាធិបតិទុកេហិ ទស្សិតានិ យានិ ‘‘កុសលោ ធម្មោ កុសលស្ស ធម្មស្ស, កុសលោ ធម្មោ អព្យាកតស្ស, កុសលោ ធម្មោ កុសលស្ស ច អព្យាកតស្ស ច, អព្យាកតោ ធម្មោ អព្យាកតស្សា’’តិ ចត្តារិ វិស្សជ្ជនានិ, តេសុ ហេតុសហជាតនិស្សយអត្ថិអវិគតឥន្ទ្រិយមគ្គបច្ចយេសុ សម្បយុត្តបច្ចយេ បវិដ្ឋេ ‘‘កុសលោ ធម្មោ កុសលស្ស, អព្យាកតោ ធម្មោ អព្យាកតស្សា’’តិ ឥមានិ ទ្វេ លភតិ។ យំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘សចេ តេហិ សទ្ធិំ…បេ.… តានេវ ទ្វេ លភតី’’តិ, តេហិ បន ឥតរានិ នាម ‘‘កុសលោ ធម្មោ អព្យាកតស្ស, កុសលោ ធម្មោ កុសលស្ស ច អព្យាកតស្ស ចា’’តិ ឥមានិ ទ្វេបិ សិយុំ។ ន ហិ កុសលោ ធម្មោ កុសលស្ស វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ឥតរានិ ទ្វេ លភតីតិ បុរិមបាឋោ’’តិអាទិ។ ឥតរានិ ទ្វេតិ វា អញ្ញានិ ទ្វេ, យានិ សម្បយុត្តបច្ចយវសេន ទ្វេ វិស្សជ្ជនានិ, វិប្បយុត្តបវេសេ បន តតោ អញ្ញានិ អញ្ញថាភូតានិ ទ្វេ វិស្សជ្ជនានិ។ យានិ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘កុសលោ អព្យាកតស្ស, អព្យាកតោ អព្យាកតស្សាតិ ទ្វេ លភតីតិ បឋន្តី’’តិ។ តេសូតិ ឩនតរគណនាហេតូសុ វិបាកអញ្ញមញ្ញាទីសុ។
441-443. ‘‘Itarānidve labhatī’’ti evaṃ vattuṃ na sakkā, hetādhipatidukehi dassitāni yāni ‘‘kusalo dhammo kusalassa dhammassa, kusalo dhammo abyākatassa, kusalo dhammo kusalassa ca abyākatassa ca, abyākato dhammo abyākatassā’’ti cattāri vissajjanāni, tesu hetusahajātanissayaatthiavigataindriyamaggapaccayesu sampayuttapaccaye paviṭṭhe ‘‘kusalo dhammo kusalassa, abyākato dhammo abyākatassā’’ti imāni dve labhati. Yaṃ sandhāya aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ ‘‘sace tehi saddhiṃ…pe… tāneva dve labhatī’’ti, tehi pana itarāni nāma ‘‘kusalo dhammo abyākatassa, kusalo dhammo kusalassa ca abyākatassa cā’’ti imāni dvepi siyuṃ. Na hi kusalo dhammo kusalassa vippayuttapaccayena paccayo hoti. Tena vuttaṃ ‘‘itarāni dve labhatīti purimapāṭho’’tiādi. Itarāni dveti vā aññāni dve, yāni sampayuttapaccayavasena dve vissajjanāni, vippayuttapavese pana tato aññāni aññathābhūtāni dve vissajjanāni. Yāni sandhāya vuttaṃ ‘‘kusalo abyākatassa, abyākato abyākatassāti dve labhatīti paṭhantī’’ti. Tesūti ūnataragaṇanāhetūsu vipākaaññamaññādīsu.
អនាមដ្ឋវិបាកានីតិ អគ្គហិតវិបាកបច្ចយានិ, ឃដនំ អបេក្ខិត្វា អយំ នបុំសកនិទ្ទេសោ។ ន វិបាកហេតុរហិតានិ សាធារណវសេន វុត្តត្តា។ តេន វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សាមញ្ញតោ នវន្នម្បិ ហេតូនំ វសេន វុត្តានី’’តិ, ‘‘វិបាកហេតុបិ លព្ភតី’’តិ ច។
Anāmaṭṭhavipākānīti aggahitavipākapaccayāni, ghaṭanaṃ apekkhitvā ayaṃ napuṃsakaniddeso. Na vipākaheturahitāni sādhāraṇavasena vuttattā. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sāmaññato navannampi hetūnaṃ vasena vuttānī’’ti, ‘‘vipākahetupi labbhatī’’ti ca.
តត្ថាតិ បញ្ចមឃដនតោ បដ្ឋាយ បញ្ចសុ ឃដនេសុ។ តេន វិបាកេន សហ, សមំ វា ឧដ្ឋានំ ឯតស្សាតិ សមុដ្ឋានន្តិ អយម្បិ អត្ថោ សម្ភវតីតិ វុត្តំ ‘‘បដិសន្ធិយំ កដត្តារូបម្បិ តំសមុដ្ឋានគ្គហណេនេវ សង្គណ្ហាតី’’តិ។ ឯសេវ នយោតិ ឥមិនា កដត្តារូបម្បិ តំសមុដ្ឋានគ្គហណេនេវ សង្គណ្ហាតីតិ ឥមមេវត្ថំ អតិទិសតិ។
Tatthāti pañcamaghaṭanato paṭṭhāya pañcasu ghaṭanesu. Tena vipākena saha, samaṃ vā uṭṭhānaṃ etassāti samuṭṭhānanti ayampi attho sambhavatīti vuttaṃ ‘‘paṭisandhiyaṃ kaṭattārūpampi taṃsamuṭṭhānaggahaṇeneva saṅgaṇhātī’’ti. Eseva nayoti iminā kaṭattārūpampi taṃsamuṭṭhānaggahaṇeneva saṅgaṇhātīti imamevatthaṃ atidisati.
ឯវម្បីតិ ‘‘ឯតេសុ បនា’’តិអាទិនា សង្ខេបតោ វុត្តប្បការេបីតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘ឯតេសុ បន…បេ.… វុត្តនយេនបី’’តិ។ យោ យោ បច្ចយោតិ យោ យោ ហេតុអាទិបច្ចយោ មូលភាវេន ឋិតោ បរេសំ បច្ចយានំ។ តប្បច្ចយធម្មានន្តិ តេហិ ហេតុអាទិបច្ចយេហិ បច្ចយភូតានំ ហេតុអាទិធម្មានំ។ និរវសេសឩនឩនតរឩនតមលាភក្កមេនាតិ តេ ធម្មា យេសុ វិស្សជ្ជនេសុ យថារហំ និរវសេសា លព្ភន្តិ , យេសុ ឩនា ឩនតរា ឩនតមា ច លព្ភន្តិ, តេន កមេន ឃដនាវចនតោ បច្ចយុប្បន្នាបិ យថាក្កមំ និរវសេសាទិក្កមេនេវ លព្ភន្តិ។ តេនាហ ‘‘និរវសេសលាភេ ច…បេ.… វេទិតព្ពោ’’តិ។
Evampīti ‘‘etesu panā’’tiādinā saṅkhepato vuttappakārepīti attho. Tenāha ‘‘etesu pana…pe… vuttanayenapī’’ti. Yo yo paccayoti yo yo hetuādipaccayo mūlabhāvena ṭhito paresaṃ paccayānaṃ. Tappaccayadhammānanti tehi hetuādipaccayehi paccayabhūtānaṃ hetuādidhammānaṃ. Niravasesaūnaūnataraūnatamalābhakkamenāti te dhammā yesu vissajjanesu yathārahaṃ niravasesā labbhanti , yesu ūnā ūnatarā ūnatamā ca labbhanti, tena kamena ghaṭanāvacanato paccayuppannāpi yathākkamaṃ niravasesādikkameneva labbhanti. Tenāha ‘‘niravasesalābhe ca…pe… veditabbo’’ti.
ហេតុមូលកំ និដ្ឋិតំ។
Hetumūlakaṃ niṭṭhitaṃ.
៤៤៥. បញ្ចមេ ឯកន្តិ សនិស្សយតោ អព្យាកតមូលំ អកុសលន្តិ ឥទំ សន្ធាយាហ ‘‘វត្ថុវសេន សនិស្សយំ វក្ខតី’’តិ។ ន ឥទន្តិ ឥទំ ចតុត្ថំ ឃដនំ លព្ភមានស្សបិ វត្ថុស្ស វសេន ឃដនំ ន ហោតិ តស្ស វក្ខមានត្តា, តស្មា ‘‘អារម្មណវសេនេវា’’តិ ឯកំសោ គហិតោតិ អត្ថយោជនា។
445. Pañcame ekanti sanissayato abyākatamūlaṃ akusalanti idaṃ sandhāyāha ‘‘vatthuvasena sanissayaṃ vakkhatī’’ti. Na idanti idaṃ catutthaṃ ghaṭanaṃ labbhamānassapi vatthussa vasena ghaṭanaṃ na hoti tassa vakkhamānattā, tasmā ‘‘ārammaṇavasenevā’’ti ekaṃso gahitoti atthayojanā.
៤៤៦. សហជាតបុរេជាតា ឯកោ និស្សយបច្ចយោតិ ឥមិនា សតិបិ បច្ចយធម្មភេទេ បច្ចយភាវភេទោ នត្ថីតិ ទស្សេតិ, តថា ‘‘អត្ថិបច្ចយោ’’តិ ឥមិនាបិ។ អវិគតបច្ចយោបេត្ថ អត្ថិបច្ចយេនេវ សង្គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ ‘‘អត្ថិអវិគតបច្ចយោ’’តិ បាឋោ។ សហជាតារម្មណាធិបតិ បន ន កេវលំ បច្ចយធម្មប្បភេទោវ, អថ ខោ បច្ចយភាវភេទោបិ អត្ថេវាតិ អាហ ‘‘ឯវំ…បេ.… អភាវតោ’’តិ។ វុត្តមេវត្ថំ បាកដតរំ កាតុំ ‘‘និស្សយភាវោ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សហជាតបុរេជាតនិស្សយាទីនន្តិ សហជាតនិស្សយបុរេជាតនិស្សយាទីនំ។ អាទិ-សទ្ទេន សហជាតបុរេជាតអត្ថិអវិគតភាវេ សង្គណ្ហាតិ។ ន បនេវន្តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘សហជាតោ ហី’’តិអាទិមាហ។ ភិន្នសភាវាតិ សមានេបិ អធិបតិសទ្ទវចនីយភាវេ បច្ចយភាវវិសិដ្ឋេន សភាវេន ភិន្នសភាវា, ន ហេតុបច្ចយាទយោ វិយ សភាវមត្តេន។ តេនេវាតិ ភិន្នសភាវត្តា ឯវ។ អញ្ញថា ‘‘កុសលោ កុសលស្ស សហជាតវសេន, អព្យាកតោ អារម្មណវសេន អធិបតិបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតី’’តិ តទុភយំ ឯកជ្ឈំ កត្វា វត្តព្ពំ សិយា, ន ច វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បញ្ហាវារវិភង្គេ…បេ.… ន វុត្ត’’ន្តិ។
446. Sahajātapurejātā eko nissayapaccayoti iminā satipi paccayadhammabhede paccayabhāvabhedo natthīti dasseti, tathā ‘‘atthipaccayo’’ti imināpi. Avigatapaccayopettha atthipaccayeneva saṅgahitoti daṭṭhabbo. ‘‘Atthiavigatapaccayo’’ti pāṭho. Sahajātārammaṇādhipati pana na kevalaṃ paccayadhammappabhedova, atha kho paccayabhāvabhedopi atthevāti āha ‘‘evaṃ…pe… abhāvato’’ti. Vuttamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘nissayabhāvo hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sahajātapurejātanissayādīnanti sahajātanissayapurejātanissayādīnaṃ. Ādi-saddena sahajātapurejātaatthiavigatabhāve saṅgaṇhāti. Na panevantiādinā vuttamevatthaṃ vivaranto ‘‘sahajāto hī’’tiādimāha. Bhinnasabhāvāti samānepi adhipatisaddavacanīyabhāve paccayabhāvavisiṭṭhena sabhāvena bhinnasabhāvā, na hetupaccayādayo viya sabhāvamattena. Tenevāti bhinnasabhāvattā eva. Aññathā ‘‘kusalo kusalassa sahajātavasena, abyākato ārammaṇavasena adhipatipaccayena paccayo hotī’’ti tadubhayaṃ ekajjhaṃ katvā vattabbaṃ siyā, na ca vuttanti dassento āha ‘‘pañhāvāravibhaṅge…pe… na vutta’’nti.
៤៤៧-៤៥២. សាធារណវសេនាតិ អធិបតិន្ទ្រិយភាវសាមញ្ញេន។ តថា ចេវ ឆ ឃដនានិ យោជេត្វា ទស្សេតិ ‘‘អធិបតី’’តិអាទិនា។ ទ្វេ បច្ចយធម្មាតិ វីរិយវីមំសានំ វសេន ទ្វេ បច្ចយធម្មា, ឯកោយេវ ចិត្តាធិបតិវសេន។ សមគ្គកានិ បុព្ពេ វត្តព្ពានិ សិយុំ អធិបតិបដិបាដិយាតិ អធិប្បាយោ។ បឋមញ្ហិ វីរិយាធិបតិ បច្ឆា ចិត្តាធិបតីតិ។ តេសំ អាហារមគ្គបច្ចយានំ បច្ឆា វុត្តានិ សមគ្គកានិ។ សទិសត្តាតិ ឥទំ បរតោ ‘‘ហេតុវសេន វុត្តឃដនេហិ សទិសត្តា’’តិអាទិវចនំ សន្ធាយ វុត្តំ។
447-452. Sādhāraṇavasenāti adhipatindriyabhāvasāmaññena. Tathā ceva cha ghaṭanāni yojetvā dasseti ‘‘adhipatī’’tiādinā. Dve paccayadhammāti vīriyavīmaṃsānaṃ vasena dve paccayadhammā, ekoyeva cittādhipativasena. Samaggakāni pubbe vattabbāni siyuṃ adhipatipaṭipāṭiyāti adhippāyo. Paṭhamañhi vīriyādhipati pacchā cittādhipatīti. Tesaṃ āhāramaggapaccayānaṃ pacchā vuttāni samaggakāni. Sadisattāti idaṃ parato ‘‘hetuvasena vuttaghaṭanehi sadisattā’’tiādivacanaṃ sandhāya vuttaṃ.
៤៥៧-៤៦០. ទុមូលកន្តិ កុសលាព្យាកតមូលកំ។ តំ កុសលមូលកេសុ កស្មា វុត្តន្តិ ចោទនាយំ អាហ ‘‘អព្យាកតសហិតស្ស កុសលស្ស បច្ចយភាវទស្សនវសេនា’’តិ។ ឯត្ថាតិ អនុលោមគណនេ។ យថាវុត្តេសូតិ ‘‘សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកសម្បយុត្តវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតមូលកេសូ’’តិ ឯវំ វុត្តេសុ សហជាតាទិមូលកេសុ។ អត្ថិអវិគតមូលកវជ្ជេសូតិ អត្ថិអវិគតមូលកានិ ឋបេត្វា អវសេសេសុ អាហារេន អាហារបច្ចយេន ឃដនានិ ន យោជិតានីតិ សម្ពន្ធោ។ អធិបតិន្ទ្រិយេហិ ច និស្សយាទិវជ្ជេសុ សហជាតាទីសុ ឃដនានិ ន យោជិតានីតិ យោជនា។ តេសូតិ ហេតុកម្មឈានមគ្គេសុ អាហារេ អធិបតិន្ទ្រិយេសុ ច តំតំឃដនវសេន យថាវុត្តេសុ យោជិយមានេសុ។ តេនាតិ ហេតុអាទិអរូបធម្មានំយេវ លព្ភនតោ។ តេហិ ឃដនានីតិ ហេតុអាទីហិ យោជិយមានានិ ឃដនានិ។ រូបមិស្សកត្តាភាវេនាតិ ឥទំ វុត្តសទិសតាយ ការណវចនំ។ កស្មា បនេត្ថ អត្ថិអវិគតមូលកានិ និស្សយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតានិ តេហិ វជ្ជិតានីតិ អាហ ‘‘អត្ថិអវិគតេហិ បនា’’តិអាទិ។ និស្សយាទីហិ យោជិយមានានិ អធិបតិន្ទ្រិយានិ រូបមិស្សកានិ ហោន្តីតិ ន វុត្តានីតិ សម្ពន្ធោ។ យទិ ឯវំ កស្មា អត្ថិអវិគតមូលកេសុ អាហារេន, និស្សយាទិមូលកេសុ ច អធិបតិន្ទ្រិយេហិ យោជនា កតាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘អធិបតាហារិន្ទ្រិយមូលកេសូ’’តិអាទិ។
457-460. Dumūlakanti kusalābyākatamūlakaṃ. Taṃ kusalamūlakesu kasmā vuttanti codanāyaṃ āha ‘‘abyākatasahitassa kusalassa paccayabhāvadassanavasenā’’ti. Etthāti anulomagaṇane. Yathāvuttesūti ‘‘sahajātaaññamaññanissayavipākasampayuttavippayuttaatthiavigatamūlakesū’’ti evaṃ vuttesu sahajātādimūlakesu. Atthiavigatamūlakavajjesūti atthiavigatamūlakāni ṭhapetvā avasesesu āhārena āhārapaccayena ghaṭanāni na yojitānīti sambandho. Adhipatindriyehi ca nissayādivajjesu sahajātādīsu ghaṭanāni na yojitānīti yojanā. Tesūti hetukammajhānamaggesu āhāre adhipatindriyesu ca taṃtaṃghaṭanavasena yathāvuttesu yojiyamānesu. Tenāti hetuādiarūpadhammānaṃyeva labbhanato. Tehi ghaṭanānīti hetuādīhi yojiyamānāni ghaṭanāni. Rūpamissakattābhāvenāti idaṃ vuttasadisatāya kāraṇavacanaṃ. Kasmā panettha atthiavigatamūlakāni nissayavippayuttaatthiavigatāni tehi vajjitānīti āha ‘‘atthiavigatehi panā’’tiādi. Nissayādīhi yojiyamānāni adhipatindriyāni rūpamissakāni hontīti na vuttānīti sambandho. Yadi evaṃ kasmā atthiavigatamūlakesu āhārena, nissayādimūlakesu ca adhipatindriyehi yojanā katāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘adhipatāhārindriyamūlakesū’’tiādi.
៤៧៣-៤៧៧. ឯទិសេសុ ឋានេសុ ខន្ធ-សទ្ទោ អរូបេស្វេវ និរុឡ្ហោតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘ន បវត្តេ វិយ ខន្ធាយេវ បច្ចយុប្បន្នភាវេន គហេតព្ពា’’តិ។ កដត្តារូបម្បិ បន លព្ភតីតិ ឥមិនា ‘‘ឯកក្ខណិកកម្មវសេន វុត្តានី’’តិ វចនំ បដិក្ខិបតិ។ យមត្ថំ សន្ធាយ ‘‘កស្មា ន វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ, តំ បាកដតរំ ករោន្តោ ‘‘ននូ’’តិអាទិំ វត្វា បុន តំ ឧទាហរណេន វិភាវេតុំ ‘‘យថាចា’’តិអាទិ វុត្តំ។ អារម្មណនិស្សយបច្ចយភាវេនាតិ អារម្មណបច្ចយភាវេន និស្សយបច្ចយភាវេន ច។ កម្មស្ស ច បច្ចយភាវោ បាកដោយេវាតិ អាហ ‘‘កម្មម្បិ អារម្មណបច្ចយភាវេន វត្តព្ព’’ន្តិ។ ទ្វិន្នំ បច្ចយភាវានន្តិ កម្មារម្មណបច្ចយភាវានំ។ អញ្ញមញ្ញបដិក្ខេបតោតិ ឥមិនា ទ្វិន្នំ បច្ចយភាវានំ ភិន្នត្តា បវត្តិអាការស្ស ឯកក្ខណេ ឯកស្មិំ បច្ចយធម្មេ អយុជ្ជមានតំ ទស្សេតិ។ យថាទស្សិតស្ស និទស្សិតព្ពេន អសមានតំ ទស្សេន្តោ ‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ហិ…បេ.… យុត្តំ វត្តុ’’ន្តិ អាហ។ កម្មំ បនាតិអាទិនា កម្មារម្មណបច្ចយានំ បវត្តិអាការស្ស ភិន្នត្តា ឯកជ្ឈំ ហុត្វា អប្បវត្តិមេវ វិភាវេតិ។ យតោ តេ អញ្ញមញ្ញំ បដិក្ខេបកា វុត្តា, កស្មា បន តំយេវ វត្ថុ អារម្មណបច្ចយោ ហោតិ និស្សយបច្ចយោ ច, ន តំយេវ កម្មំ អារម្មណបច្ចយោ ច កម្មបច្ចយោ ចាតិ? ន ចោទេតព្ពមេតំ, ធម្មសភាវោ ឯសោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯស ច សភាវោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ វត្តមានានន្តិ បច្ចុប្បន្នានំ។ យន្តិ ឥទំ ‘‘វត្តព្ពតា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធិយមានំ ‘‘យា’’តិ ឥត្ថិលិង្គវសេន វិបរិណាមេតព្ពំ។ យថាតិអាទិនា តមេវត្ថំ ឧទាហរណទស្សនេន វិភាវេតិ។
473-477. Edisesu ṭhānesu khandha-saddo arūpesveva niruḷhoti katvā vuttaṃ ‘‘na pavatte viya khandhāyeva paccayuppannabhāvena gahetabbā’’ti. Kaṭattārūpampi pana labbhatīti iminā ‘‘ekakkhaṇikakammavasena vuttānī’’ti vacanaṃ paṭikkhipati. Yamatthaṃ sandhāya ‘‘kasmā na vutta’’nti vuttaṃ, taṃ pākaṭataraṃ karonto ‘‘nanū’’tiādiṃ vatvā puna taṃ udāharaṇena vibhāvetuṃ ‘‘yathācā’’tiādi vuttaṃ. Ārammaṇanissayapaccayabhāvenāti ārammaṇapaccayabhāvena nissayapaccayabhāvena ca. Kammassa ca paccayabhāvo pākaṭoyevāti āha ‘‘kammampi ārammaṇapaccayabhāvena vattabba’’nti. Dvinnaṃ paccayabhāvānanti kammārammaṇapaccayabhāvānaṃ. Aññamaññapaṭikkhepatoti iminā dvinnaṃ paccayabhāvānaṃ bhinnattā pavattiākārassa ekakkhaṇe ekasmiṃ paccayadhamme ayujjamānataṃ dasseti. Yathādassitassa nidassitabbena asamānataṃ dassento ‘‘paccuppannañhi…pe… yuttaṃ vattu’’nti āha. Kammaṃ panātiādinā kammārammaṇapaccayānaṃ pavattiākārassa bhinnattā ekajjhaṃ hutvā appavattimeva vibhāveti. Yato te aññamaññaṃ paṭikkhepakā vuttā, kasmā pana taṃyeva vatthu ārammaṇapaccayo hoti nissayapaccayo ca, na taṃyeva kammaṃ ārammaṇapaccayo ca kammapaccayo cāti? Na codetabbametaṃ, dhammasabhāvo esoti dassento ‘‘esa ca sabhāvo’’tiādimāha. Tattha vattamānānanti paccuppannānaṃ. Yanti idaṃ ‘‘vattabbatā’’ti iminā sambandhiyamānaṃ ‘‘yā’’ti itthiliṅgavasena vipariṇāmetabbaṃ. Yathātiādinā tamevatthaṃ udāharaṇadassanena vibhāveti.
៤៧៨-៤៨៣. យំ វិញ្ញាណំ អធិបតិបច្ចយោ ន ហោតិ, តំ អនាមដ្ឋាធិបតិភាវំ ទដ្ឋព្ពំ។ វត្ថុស្ស វសេនាតិ ហាបេតព្ពស្ស វត្ថុស្ស វសេន។
478-483. Yaṃ viññāṇaṃ adhipatipaccayo na hoti, taṃ anāmaṭṭhādhipatibhāvaṃ daṭṭhabbaṃ. Vatthussa vasenāti hāpetabbassa vatthussa vasena.
៤៨៤-៤៩៥. អរូបិន្ទ្រិយានិ រូបានំ បច្ចយត្តេន លព្ភន្តីតិ យោជនា។ យទិបិ ឯវំ វុត្តំ រូបិន្ទ្រិយានំ អរូបានំ បច្ចយត្តញ្ច លព្ភតីតិ អាហ ‘‘ចក្ខាទីនិ ច បន ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ លព្ភន្តី’’តិ។ តំសមានគតិកាតិ វីរិយេន សមានគតិកា មគ្គបច្ចយតាយ។
484-495. Arūpindriyāni rūpānaṃ paccayattena labbhantīti yojanā. Yadipi evaṃ vuttaṃ rūpindriyānaṃ arūpānaṃ paccayattañca labbhatīti āha ‘‘cakkhādīni ca pana cakkhuviññāṇādīnaṃ labbhantī’’ti. Taṃsamānagatikāti vīriyena samānagatikā maggapaccayatāya.
៥១១-៥១៤. វិប្បយុត្តមូលកេ ‘‘ទសមេ កុសលាទយោ ចិត្តសមុដ្ឋានាន’’ន្តិ ឥទំ បវត្តិវសេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘បដិសន្ធិយំ បន ‘ខន្ធា កដត្តារូបានំ វត្ថុ ច ខន្ធាន’ន្តិ ឥទម្បិ លព្ភតី’’តិ។ តស្ស ទស្សនវសេនាតិ តស្ស វត្ថុស្ស ទស្សនវសេន, ន អនវសេសតោ បច្ចយធម្មស្ស ទស្សនវសេន។ តេនាហ ‘‘ខន្ធា ច វត្ថុស្សាតិ ឥទម្បិ បន លព្ភតេវា’’តិ។ ន វជ្ជេតព្ពានីតិ តេសម្បិ បច្ចយុប្បន្នភាវេន យោជេតព្ពត្តា។
511-514. Vippayuttamūlake ‘‘dasame kusalādayo cittasamuṭṭhānāna’’nti idaṃ pavattivasena aṭṭhakathāyaṃ vuttanti āha ‘‘paṭisandhiyaṃ pana ‘khandhā kaṭattārūpānaṃ vatthu ca khandhāna’nti idampi labbhatī’’ti. Tassa dassanavasenāti tassa vatthussa dassanavasena, na anavasesato paccayadhammassa dassanavasena. Tenāha ‘‘khandhā ca vatthussāti idampi pana labbhatevā’’ti. Na vajjetabbānīti tesampi paccayuppannabhāvena yojetabbattā.
៥១៥-៥១៨. អរូបវត្ថារម្មណមហាភូតឥន្ទ្រិយាហារានំ បច្ចយធម្មានន្តិ អត្ថោ។ ‘‘អាហារិន្ទ្រិយបច្ចយា ចា’’តិបិ បន វត្តព្ពំ។ កស្មា? ន ហិ ឥន្ទ្រិយាហារានំ វសេន សហជាតាទយោ លព្ភន្តិ, ឥន្ទ្រិយាហារានំ បន វសេន ឥន្ទ្រិយាហារបច្ចយាវ លព្ភន្តិ។ ‘‘សហជាតំ បុរេជាតំ បច្ឆាជាតំ អាហារំ ឥន្ទ្រិយ’’ន្តិ ហិ ឧទ្ទិសិត្វា អត្ថិបច្ចយោ វិភត្តោតិ។ កេចិ បនេត្ថ ‘‘អាហារគ្គហណេន កពឡីការោ អាហារោវ គហិតោ, ឥន្ទ្រិយគ្គហណេន ច រូបជីវិតិន្ទ្រិយមេវ, សេសាហារិន្ទ្រិយានិ សហជាតាទីស្វេវ អន្តោគធានិ កតានិ។ យានិ តទន្តោគធានិ, តេ សន្ធាយ អដ្ឋកថាយំ ‘អរូបវត្ថារម្មណមហាភូតឥន្ទ្រិយាហារានំ វសេនា’តិ ឯត្ថ ឥន្ទ្រិយាហារគ្គហណំ កតន្តិ ‘សហជាតបុរេជាតបច្ឆាជាតបច្ចយា លព្ភន្តី’តិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ។
515-518. Arūpavatthārammaṇamahābhūtaindriyāhārānaṃ paccayadhammānanti attho. ‘‘Āhārindriyapaccayā cā’’tipi pana vattabbaṃ. Kasmā? Na hi indriyāhārānaṃ vasena sahajātādayo labbhanti, indriyāhārānaṃ pana vasena indriyāhārapaccayāva labbhanti. ‘‘Sahajātaṃ purejātaṃ pacchājātaṃ āhāraṃ indriya’’nti hi uddisitvā atthipaccayo vibhattoti. Keci panettha ‘‘āhāraggahaṇena kabaḷīkāro āhārova gahito, indriyaggahaṇena ca rūpajīvitindriyameva, sesāhārindriyāni sahajātādīsveva antogadhāni katāni. Yāni tadantogadhāni, te sandhāya aṭṭhakathāyaṃ ‘arūpavatthārammaṇamahābhūtaindriyāhārānaṃ vasenā’ti ettha indriyāhāraggahaṇaṃ katanti ‘sahajātapurejātapacchājātapaccayā labbhantī’ti vutta’’nti vadanti.
តត្ថ អរូបានំ សហជាតបច្ឆាជាតាហារិន្ទ្រិយបច្ចយភាវោ យថារហំ វេទិតព្ពោ។ វត្ថុ សហជាតំ បុរេជាតញ្ច, អារម្មណំ បុរេជាតមេវ, អភិញ្ញាញាណស្ស បន កទាចិ សហជាតម្បិ អារម្មណបច្ចយោ ហោតិយេវ។ សហជាតគ្គហណេន បនេត្ថ សហជាតបច្ចយភូតោវ គយ្ហតិ, សោ ច ឯកុប្បាទាទិលក្ខណយុត្តោវាតិ យោ ធម្មោ សហជាតោ ហុត្វា អារម្មណំ ហោតិ, ន សោ ឥធ អធិប្បេតោ។ យទិ សហជាតោបិ អារម្មណំ ហោតិ, កស្មា បាឡិយំ តថា ន វិភត្តន្តិ? ឯកកលាបបរិយាបន្នស្ស ឯកុប្បាទាទិលក្ខណយុត្តស្ស ភិន្នកលាបបរិយាបន្នតោ សង្ករមោចនត្ថំ។ អបិច អប្បចុរភាវតោ អបាកដភាវតោ ច តំ ន គហិតំ ។ តតោតិ នវមតោតិ អត្ថោ, ន ទសមតោតិ អធិប្បាយោ។ ន ហិ ឯកាទសមេ អធិបតិ អត្ថីតិ។ តថា ចុទ្ទសមេតិ ឯត្ថ តថា-សទ្ទេន វត្ថុគ្គហណេន ចក្ខាទិវត្ថូនិបិ គហិតានីតិ ឥមមត្ថំ ឧបសំហរតិ។ តទេវាតិ អារម្មណមេវ។
Tattha arūpānaṃ sahajātapacchājātāhārindriyapaccayabhāvo yathārahaṃ veditabbo. Vatthu sahajātaṃ purejātañca, ārammaṇaṃ purejātameva, abhiññāñāṇassa pana kadāci sahajātampi ārammaṇapaccayo hotiyeva. Sahajātaggahaṇena panettha sahajātapaccayabhūtova gayhati, so ca ekuppādādilakkhaṇayuttovāti yo dhammo sahajāto hutvā ārammaṇaṃ hoti, na so idha adhippeto. Yadi sahajātopi ārammaṇaṃ hoti, kasmā pāḷiyaṃ tathā na vibhattanti? Ekakalāpapariyāpannassa ekuppādādilakkhaṇayuttassa bhinnakalāpapariyāpannato saṅkaramocanatthaṃ. Apica appacurabhāvato apākaṭabhāvato ca taṃ na gahitaṃ . Tatoti navamatoti attho, na dasamatoti adhippāyo. Na hi ekādasame adhipati atthīti. Tathā cuddasameti ettha tathā-saddena vatthuggahaṇena cakkhādivatthūnipi gahitānīti imamatthaṃ upasaṃharati. Tadevāti ārammaṇameva.
៥១៩. សហជាតានិ វិយាតិ សហជាតបច្ចយសហិតានិ វិយ ឃដនានិ។ សហជាតេនាតិ សហជាតបច្ចយេន។ តានីតិ ‘‘បកិណ្ណកឃដនានី’’តិ វុត្តឃដនានិ។ យានិ ហិ សហជាតបច្ចយេន ន យោជិតានិ, តានេត្ថ បកិណ្ណកឃដនានីតិ វុត្តានិ។ បុរេជាត…បេ.… វសេនាតិ ឯត្ថ អយំ យោជនា – បុរេជាតស្ស បច្ឆាជាតស្ស អាហារស្ស ឥន្ទ្រិយស្ស ច សហជាតេន អញ្ញមញ្ញញ្ច សាមញ្ញវសេន, តេសំយេវ សហជាតេន អញ្ញមញ្ញញ្ច អសាមញ្ញវសេន ចាតិ វុត្តំ ហោតិ។ យថា បុរេជាតស្ស បច្ឆាជាតស្ស ច សហជាតេន អសាមញ្ញំ ភិន្នសភាវត្តា, តតោ ឯវ អាហារិន្ទ្រិយានម្បិ តេន អសាមញ្ញំ, ឯវំ បុរេជាតាទីនំ ចតុន្នម្បិ អញ្ញមញ្ញំ អសាមញ្ញំ ភិន្នសភាវត្តា។ ឯវំ អសាមញ្ញវសេន អសមានតាវសេន យថាវុត្តានិ ឃដនានិ វិប្បកិណ្ណានិ។ យថា បន សហជាតបច្ចយធម្មា អរូបក្ខន្ធាទយោ តេនេវ សហជាតបច្ចយតាសង្ខាតេន មិថូនំ សមានភាវេន អញ្ញេហិ អសំកិណ្ណា អត្តនោ បច្ចយុប្បន្នានំ បច្ចយោ ហោន្តីតិ អសាមញ្ញវសេន តេសំ បវត្តិ, ឯវំ បុរេជាតាទិបច្ចយធម្មាបីតិ តេសំ សហជាតេន អញ្ញមញ្ញញ្ច យថាវុត្តស្ស សាមញ្ញស្ស អសាមញ្ញស្ស ច វសេន តានិ ឃដនានិ វិប្បកិណ្ណានីតិ បកិណ្ណកានិ វុត្តានិ។ ឯវំ សន្តេ សហជាតានម្បិ ឃដនានំ បកិណ្ណកភាវោ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ, តេសំ សហជាតតាយ ឯវ អវិប្បកិណ្ណភាវសិទ្ធិតោ។ តេន វុត្តំ ‘‘សហជាតំ អគ្គហេត្វា វុត្តានិ បកិណ្ណកានិ នាមា’’តិ។
519. Sahajātāni viyāti sahajātapaccayasahitāni viya ghaṭanāni. Sahajātenāti sahajātapaccayena. Tānīti ‘‘pakiṇṇakaghaṭanānī’’ti vuttaghaṭanāni. Yāni hi sahajātapaccayena na yojitāni, tānettha pakiṇṇakaghaṭanānīti vuttāni. Purejāta…pe… vasenāti ettha ayaṃ yojanā – purejātassa pacchājātassa āhārassa indriyassa ca sahajātena aññamaññañca sāmaññavasena, tesaṃyeva sahajātena aññamaññañca asāmaññavasena cāti vuttaṃ hoti. Yathā purejātassa pacchājātassa ca sahajātena asāmaññaṃ bhinnasabhāvattā, tato eva āhārindriyānampi tena asāmaññaṃ, evaṃ purejātādīnaṃ catunnampi aññamaññaṃ asāmaññaṃ bhinnasabhāvattā. Evaṃ asāmaññavasena asamānatāvasena yathāvuttāni ghaṭanāni vippakiṇṇāni. Yathā pana sahajātapaccayadhammā arūpakkhandhādayo teneva sahajātapaccayatāsaṅkhātena mithūnaṃ samānabhāvena aññehi asaṃkiṇṇā attano paccayuppannānaṃ paccayo hontīti asāmaññavasena tesaṃ pavatti, evaṃ purejātādipaccayadhammāpīti tesaṃ sahajātena aññamaññañca yathāvuttassa sāmaññassa asāmaññassa ca vasena tāni ghaṭanāni vippakiṇṇānīti pakiṇṇakāni vuttāni. Evaṃ sante sahajātānampi ghaṭanānaṃ pakiṇṇakabhāvo āpajjatīti? Nāpajjati, tesaṃ sahajātatāya eva avippakiṇṇabhāvasiddhito. Tena vuttaṃ ‘‘sahajātaṃ aggahetvā vuttāni pakiṇṇakāni nāmā’’ti.
តានីតិ បកិណ្ណកឃដនានិ។ កុសលវិបាកាតិ កុសលា ច វិបាកា ច, យេ អភិន្នលក្ខណា ហុត្វា កុសលសភាវា វិបាកសភាវា ចាតិ អត្ថោ។ ឯវំសភាវញ្ច ឯកំ អញ្ញិន្ទ្រិយមេវាតិ អាហ ‘‘ឥទំ…បេ.… លព្ភតី’’តិ។ ននុ ច សទ្ធិន្ទ្រិយាទិវសេនបិ អយមត្ថោ លព្ភតីតិ? តេសំ កិរិយសភាវតាបិ អត្ថេវាតិ។ ទុក្ខន្តិ ចេតសិកទុក្ខំ។ តេនាហ ‘‘អកុសលមេវា’’តិ។ វិបាកស្ស ទុក្ខស្សាតិ យោជនា។ តេន វុត្តំ ‘‘អឈានង្គត្តា’’តិ។ អកុសលវិបាកកិរិយាតិ វិចិកិច្ឆាចិត្តបញ្ចវិញ្ញាណកិរិយាមនោធាតូសុ បវត្តនតោ អកុសលវិបាកកិរិយាវ ហោតិ ចិត្តដ្ឋិតីតិ អត្ថោ។ យស្មា អកុសលវិបាកាតិ ឯវមត្ថេ គយ្ហមានេ ទុក្ខស្ស ចិត្តដ្ឋិតិយា ច វសេន យថា ឈានេសុ, ឯវំ អញ្ញេសំ វសេន អញ្ញេសុ ច ន លព្ភតិ, តស្មា អកុសលស្ស វិបាកាតិ ឯវមត្ថេ គយ្ហមានេ ទុក្ខិន្ទ្រិយស្ស វសេន ឥន្ទ្រិយេសុ លព្ភតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អកុសលស្ស…បេ.… លព្ភេយ្យា’’តិ។ ឥមស្មិំ កុសលត្តិកេ វិបាកោ វិបាកាព្យាកតមិច្ចេវ គយ្ហតិ, ន អកុសលាទិបទេហិ វិសេសេត្វាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘កុសលវិបាកា…បេ.… នត្ថី’’តិ អាហ។
Tānīti pakiṇṇakaghaṭanāni. Kusalavipākāti kusalā ca vipākā ca, ye abhinnalakkhaṇā hutvā kusalasabhāvā vipākasabhāvā cāti attho. Evaṃsabhāvañca ekaṃ aññindriyamevāti āha ‘‘idaṃ…pe… labbhatī’’ti. Nanu ca saddhindriyādivasenapi ayamattho labbhatīti? Tesaṃ kiriyasabhāvatāpi atthevāti. Dukkhanti cetasikadukkhaṃ. Tenāha ‘‘akusalamevā’’ti. Vipākassa dukkhassāti yojanā. Tena vuttaṃ ‘‘ajhānaṅgattā’’ti. Akusalavipākakiriyāti vicikicchācittapañcaviññāṇakiriyāmanodhātūsu pavattanato akusalavipākakiriyāva hoti cittaṭṭhitīti attho. Yasmā akusalavipākāti evamatthe gayhamāne dukkhassa cittaṭṭhitiyā ca vasena yathā jhānesu, evaṃ aññesaṃ vasena aññesu ca na labbhati, tasmā akusalassa vipākāti evamatthe gayhamāne dukkhindriyassa vasena indriyesu labbhatīti dassento āha ‘‘akusalassa…pe… labbheyyā’’ti. Imasmiṃ kusalattike vipāko vipākābyākatamicceva gayhati, na akusalādipadehi visesetvāti imamatthaṃ dassento ‘‘kusalavipākā…pe… natthī’’ti āha.
បញ្ហាវារស្ស ឃដនេ អនុលោមគណនា និដ្ឋិតា។
Pañhāvārassa ghaṭane anulomagaṇanā niṭṭhitā.
បច្ចនីយុទ្ធារវណ្ណនា
Paccanīyuddhāravaṇṇanā
៥២៧. នហេតុបច្ចយេនាតិ ឯត្ថ ន-ការោ អញ្ញត្ថោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ហេតុបច្ចយតោ អញ្ញេន បច្ចយេនា’’តិ អាហ។ អគ្គហិតគ្គហណេនាហិ សហជាតាទិសង្គហវសេន អគ្គហិតានំ គហណេន។ អដ្ឋ ហោន្តីតិ ឥមិស្សា បាឡិយា អាគតា អារម្មណាទយោ អដ្ឋ បច្ចយា ហោន្តិ។ តេសូតិ អដ្ឋសុ បច្ចយេសុ។ តីហីតិ អារម្មណសហជាតឧបនិស្សយបច្ចយេហិ។ ទ្វីហីតិ អារម្មណបច្ចយឧបនិស្សយបច្ចយេហិ។ តស្មិំ តស្មិំ បច្ចយេតិ តស្មិំ តស្មិំ ហេតុអាទិកេ បច្ចយេ។ តតោ ហេតុអាទិបច្ចយតោ។ យថាយោគំ យោជេតព្ពាតិ យស្មិំ បច្ចយេ បច្ចនីយតោ ឋិតេ យេ បច្ចយា អនុលោមតោ យោជនំ លភន្តិ, តេ យោជេតព្ពាតិ អត្ថោ។
527. Nahetupaccayenāti ettha na-kāro aññatthoti dassento ‘‘hetupaccayato aññena paccayenā’’ti āha. Aggahitaggahaṇenāhi sahajātādisaṅgahavasena aggahitānaṃ gahaṇena. Aṭṭha hontīti imissā pāḷiyā āgatā ārammaṇādayo aṭṭha paccayā honti. Tesūti aṭṭhasu paccayesu. Tīhīti ārammaṇasahajātaupanissayapaccayehi. Dvīhīti ārammaṇapaccayaupanissayapaccayehi. Tasmiṃ tasmiṃ paccayeti tasmiṃ tasmiṃ hetuādike paccaye. Tato hetuādipaccayato. Yathāyogaṃ yojetabbāti yasmiṃ paccaye paccanīyato ṭhite ye paccayā anulomato yojanaṃ labhanti, te yojetabbāti attho.
ទ្វិន្នន្តិ អនន្តរូបនិស្សយស្ស បកតូបនិស្សយស្សាតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ។ វត្ថុបុរេជាតស្ស វសេន បុរេជាតំ អារម្មណបុរេជាតស្ស អារម្មណេន សង្គហិតត្តា។ អញ្ញិស្សា ចេតនាយាតិ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយភាវេនេវ បវត្តាយ ចេតនាយ។ អរូបាហារា អបរិច្ចត្តសហជាតភាវា ឯវ អាហារបច្ចយោ ហោន្តិ, រូបាហារោ ឋិតិប្បត្តោយេវាតិ វុត្តំ ‘‘សហជាតតោ អញ្ញស្ស កពឡីការាហារស្ស វសេន អាហារោ’’តិ។ សហជាតតោ អញ្ញស្សាតិ ច ឥទំ អរូបាហារនិវត្តនត្ថំ វុត្តំ, ន កពឡីការាហារវិសេសនិវត្តនត្ថំ តាទិសស្សេវ តស្ស អភាវតោ។ ន ហិ រូបាហារោ សហជាតបច្ចយោ ហោតិ, នាបិ បុរេជាតបច្ចយោ ហោតិ ។ យថា សហជាតានំ សហជាតបច្ចយោ ន ហោតិ, ឯវំ បុរេជាតានំ បច្ឆាជាតបច្ចយោ ន ហោតិ, បច្ឆាជាតានញ្ច បុរេជាតបច្ចយោ ន ហោតិ។ កស្មា? តាទិសស្ស បច្ចយលក្ខណស្ស អភាវតោ។ យេសញ្ហិ យោ ជនកោ, ន តេហិ តស្ស សហជាតតា អត្ថិ, នាបិ បុរេជាតតា បុរេជាតបច្ចយលក្ខណយុត្តា, បច្ឆាជាតបច្ចយតាយ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ រូបធម្មត្តា។ ឧបត្ថម្ភកត្តេបិ ឯសេវ នយោ, តស្មា សហជាតាទិវិធុរោ ឯវ តស្ស បច្ចយភាវោ វេទិតព្ពោ។ តេនេវ ហិ ‘‘សហជាតំ បុរេជាតំ បច្ឆាជាតំ អាហារំ ឥន្ទ្រិយ’’ន្តិ ឯត្ថ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ វិយ រូបាហារោ វិសុំ គហិតោ។ តថា ចាហ ‘‘រូបាហារោ…បេ.… អាហារបច្ចយោវ ហោតី’’តិ។ សហជាតតោ បុរេជាតតោ ច អញ្ញស្ស រូបជីវិតិន្ទ្រិយស្សាតិ ឯត្ថ រូបាហារេ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
Dvinnanti anantarūpanissayassa pakatūpanissayassāti imesaṃ dvinnaṃ. Vatthupurejātassa vasena purejātaṃ ārammaṇapurejātassa ārammaṇena saṅgahitattā. Aññissā cetanāyāti nānākkhaṇikakammapaccayabhāveneva pavattāya cetanāya. Arūpāhārā apariccattasahajātabhāvā eva āhārapaccayo honti, rūpāhāro ṭhitippattoyevāti vuttaṃ ‘‘sahajātato aññassa kabaḷīkārāhārassa vasena āhāro’’ti. Sahajātato aññassāti ca idaṃ arūpāhāranivattanatthaṃ vuttaṃ, na kabaḷīkārāhāravisesanivattanatthaṃ tādisasseva tassa abhāvato. Na hi rūpāhāro sahajātapaccayo hoti, nāpi purejātapaccayo hoti . Yathā sahajātānaṃ sahajātapaccayo na hoti, evaṃ purejātānaṃ pacchājātapaccayo na hoti, pacchājātānañca purejātapaccayo na hoti. Kasmā? Tādisassa paccayalakkhaṇassa abhāvato. Yesañhi yo janako, na tehi tassa sahajātatā atthi, nāpi purejātatā purejātapaccayalakkhaṇayuttā, pacchājātapaccayatāya pana vattabbameva natthi rūpadhammattā. Upatthambhakattepi eseva nayo, tasmā sahajātādividhuro eva tassa paccayabhāvo veditabbo. Teneva hi ‘‘sahajātaṃ purejātaṃ pacchājātaṃ āhāraṃ indriya’’nti ettha rūpajīvitindriyaṃ viya rūpāhāro visuṃ gahito. Tathā cāha ‘‘rūpāhāro…pe… āhārapaccayova hotī’’ti. Sahajātato purejātato ca aññassa rūpajīvitindriyassāti ettha rūpāhāre vuttanayeneva attho veditabbo.
ឯវញ្ច កត្វាតិ បុរិមបុរិមេហិ អសង្គហិតសង្គណ្ហនវសេន បច្ឆិមបច្ឆិមានំ គហិតត្តា តថា រូបាហារស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ច វសេន ឥធ អាហារិន្ទ្រិយបច្ចយានំ គហិតត្តាតិ អត្ថោ, អញ្ញថា ‘‘អាហារបច្ចយេន បច្ចយោ, ឥន្ទ្រិយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ វត្តព្ពំ សិយាតិ អធិប្បាយោ។ តេនេវាហ ‘‘អារម្មណ…បេ.… ឥច្ចេវ វុត្ត’’ន្តិ។ តទញ្ញាភាវាតិ តតោ អារម្មណាទិបច្ចយតោ អញ្ញស្ស ឥធាធិប្បេតកម្មាទិបច្ចយស្ស កុសលេ អភាវា។ តស្មាតិ យស្មា អារម្មណតោ អញ្ញេសំ ទ្វិន្នំ វសេន ឧបនិស្សយោ វុត្តោ, តស្មា ‘‘អារម្មណាធិបតិ អារម្មណបច្ចយេ សង្គហំ គច្ឆតី’’តិ វត្តព្ពំ, ន អារម្មណូបនិស្សយេតិ អធិប្បាយោ។ យទិ ឯវំ កស្មា បរិត្តត្តិកបញ្ហាវារបច្ចនីយេ អារម្មណំ ន វុត្តំ។ ឧបនិស្សយេន ហិ អសង្គហិតត្តេ តំ វត្តព្ពមេវ សិយាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘យំ បនា’’តិអាទិ។ តត្ថ បុរិមេហិ អសង្គហិតវសេន វុត្តានន្តិ បុរិមេហិ បច្ចយេហិ អសង្គហិតវសេន វុត្តានំ បច្ឆិមានំ បច្ចយានំ។ សង្គហិតវិវជ្ជនាភាវតោតិ អត្តនា សមានលក្ខណតាយ សង្គហិតស្ស បច្ចយស្ស វិវជ្ជនាភាវតោ, វិវជ្ជនេ ការណំ នត្ថីតិ អត្ថោ។ ឧបនិស្សយតោ អញ្ញារម្មណាភាវតោតិ អប្បមាណោ ធម្មោ អប្បមាណស្ស ធម្មស្ស អារម្មណំ ហោន្តោ អារម្មណូបនិស្សយោវ ហោតិ អារម្មណាធិបតិភាវតោតិ អត្ថោ។ យថា អារម្មណេ គហិតេ អារម្មណូបនិស្សយោ គហិតោវ ហោតិ ពលវារម្មណភាវតោ , ឯវំ អារម្មណូបនិស្សយេ គហិតេ អារម្មណំ គហិតមេវ ហោតិ តំសភាវត្តាតិ តត្ថ តំ វិសុំ ន ឧទ្ធដន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ តេនាហ ‘‘ន បន អារម្មណូបនិស្សយស្ស អារម្មណេ អសង្គហិតត្តា’’តិ។
Evañca katvāti purimapurimehi asaṅgahitasaṅgaṇhanavasena pacchimapacchimānaṃ gahitattā tathā rūpāhārassa jīvitindriyassa ca vasena idha āhārindriyapaccayānaṃ gahitattāti attho, aññathā ‘‘āhārapaccayena paccayo, indriyapaccayena paccayo’’ti vattabbaṃ siyāti adhippāyo. Tenevāha ‘‘ārammaṇa…pe… icceva vutta’’nti. Tadaññābhāvāti tato ārammaṇādipaccayato aññassa idhādhippetakammādipaccayassa kusale abhāvā. Tasmāti yasmā ārammaṇato aññesaṃ dvinnaṃ vasena upanissayo vutto, tasmā ‘‘ārammaṇādhipati ārammaṇapaccaye saṅgahaṃ gacchatī’’ti vattabbaṃ, na ārammaṇūpanissayeti adhippāyo. Yadi evaṃ kasmā parittattikapañhāvārapaccanīye ārammaṇaṃ na vuttaṃ. Upanissayena hi asaṅgahitatte taṃ vattabbameva siyāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘yaṃ panā’’tiādi. Tattha purimehi asaṅgahitavasena vuttānanti purimehi paccayehi asaṅgahitavasena vuttānaṃ pacchimānaṃ paccayānaṃ. Saṅgahitavivajjanābhāvatoti attanā samānalakkhaṇatāya saṅgahitassa paccayassa vivajjanābhāvato, vivajjane kāraṇaṃ natthīti attho. Upanissayato aññārammaṇābhāvatoti appamāṇo dhammo appamāṇassa dhammassa ārammaṇaṃ honto ārammaṇūpanissayova hoti ārammaṇādhipatibhāvatoti attho. Yathā ārammaṇe gahite ārammaṇūpanissayo gahitova hoti balavārammaṇabhāvato , evaṃ ārammaṇūpanissaye gahite ārammaṇaṃ gahitameva hoti taṃsabhāvattāti tattha taṃ visuṃ na uddhaṭanti daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘na pana ārammaṇūpanissayassa ārammaṇe asaṅgahitattā’’ti.
បច្ឆាជាតអាហារានន្តិ អត្តនោ បច្ចយុប្បន្នតោ បុរេជាតកាយតោ បច្ឆាជាតានំ អរូបាហារានំ។ តេ ហិ អត្តនា សហជាតអរូបធម្មានំ តំសមុដ្ឋានរូបធម្មានម្បិ សហជាតអត្ថិបច្ចយា ហោន្តិ, បុរេជាតានំ បន វត្ថូនំ បច្ឆាជាតអត្ថិបច្ចយោ។ បច្ឆាជាតិន្ទ្រិយានន្តិ បច្ឆាជាតានំ អរូបិន្ទ្រិយានំ។ សេសំ អាហារេ វុត្តនយេន យោជេតព្ពំ។ យស្មា ឯតេ អាហារិន្ទ្រិយា យស្មិំ ខណេ បុរេជាតអត្ថិបច្ចយំ លភន្តិ, តស្មិំយេវ ខណេ តំតំបច្ចយុប្បន្នានំ សហជាតអត្ថិបច្ចយោ បច្ឆាជាតអត្ថិបច្ចយោ ច ហោន្តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘សហាបិ អត្ថិអវិគតបច្ចយភាវោ ហោតី’’តិ។ តិណ្ណន្តិ សហជាតាទីនំ តិណ្ណំ។ ឆហិ ភេទេហីតិ វិសុំ គហិតេហិ សហជាតាទីហិ បញ្ចហិ យថារហំ ឯកជ្ឈំ គហិតភេទេន ចាតិ ឆហិ អត្ថិបច្ចយភេទេហិ។ ឯកេកំ សង្គហេត្វាតិ អត្ថិបច្ចយលក្ខណំ អវិគតបច្ចយលក្ខណញ្ច វិសុំ វិសុំ ឆហិ ភេទេហិ សង្គហេត្វា វុត្តំ។
Pacchājātaāhārānanti attano paccayuppannato purejātakāyato pacchājātānaṃ arūpāhārānaṃ. Te hi attanā sahajātaarūpadhammānaṃ taṃsamuṭṭhānarūpadhammānampi sahajātaatthipaccayā honti, purejātānaṃ pana vatthūnaṃ pacchājātaatthipaccayo. Pacchājātindriyānanti pacchājātānaṃ arūpindriyānaṃ. Sesaṃ āhāre vuttanayena yojetabbaṃ. Yasmā ete āhārindriyā yasmiṃ khaṇe purejātaatthipaccayaṃ labhanti, tasmiṃyeva khaṇe taṃtaṃpaccayuppannānaṃ sahajātaatthipaccayo pacchājātaatthipaccayo ca honti, tasmā vuttaṃ ‘‘sahāpi atthiavigatapaccayabhāvo hotī’’ti. Tiṇṇanti sahajātādīnaṃ tiṇṇaṃ. Chahi bhedehīti visuṃ gahitehi sahajātādīhi pañcahi yathārahaṃ ekajjhaṃ gahitabhedena cāti chahi atthipaccayabhedehi. Ekekaṃ saṅgahetvāti atthipaccayalakkhaṇaṃ avigatapaccayalakkhaṇañca visuṃ visuṃ chahi bhedehi saṅgahetvā vuttaṃ.
អជ្ឈត្តិកពាហិរភេទតោតិ វត្តព្ពំ ចក្ខាទីនំ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ច អធិប្បេតត្តា, សបរសន្តានិកានញ្ច ឥន្ទ្រិយានំ អនធិប្បេតត្តា។ និស្សយបុរេជាតវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតានំ បុរេជាតភូតានន្តិ អធិប្បាយោ។ តេសញ្ហិ បុរេជាតេ សង្គហោ។ តទេកទេសស្សាតិ អារម្មណេកទេសស្ស, អារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយានន្តិ អត្ថោ។ តេសន្តិ និស្សយាទីនំ។ ឧបនិស្សយាទីសូតិ ឧបនិស្សយបុរេជាតបច្ចយាទីសុ។ តំ បន បុរេជាតភូតំ អារម្មណំ។ តត្ថាតិ ឧបនិស្សយបច្ចយសង្គហេ។ យថាវុត្តនយោ ចេត្ថ ឯកន្តេន គហេតព្ពោតិ ទស្សេតុំ ‘‘អថ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។
Ajjhattikabāhirabhedatoti vattabbaṃ cakkhādīnaṃ jīvitindriyassa ca adhippetattā, saparasantānikānañca indriyānaṃ anadhippetattā. Nissayapurejātavippayuttaatthiavigatānaṃ purejātabhūtānanti adhippāyo. Tesañhi purejāte saṅgaho. Tadekadesassāti ārammaṇekadesassa, ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayānanti attho. Tesanti nissayādīnaṃ. Upanissayādīsūti upanissayapurejātapaccayādīsu. Taṃ pana purejātabhūtaṃ ārammaṇaṃ. Tatthāti upanissayapaccayasaṅgahe. Yathāvuttanayo cettha ekantena gahetabboti dassetuṃ ‘‘atha panā’’tiādi vuttaṃ.
ឯវ-សទ្ទោ អានេត្វា យោជេតព្ពោ, អញ្ញថា តេសុ បញ្ហេសុ ឯកសភាវតោវ បច្ចយស្ស អាគមនំ វុត្តំ សិយា។ តេនាតិ ‘‘ឯកោវា’’តិ អវធារណេន អគ្គហិតេន។ តេសូតិ សហជាតបុរេជាតបច្ចយេសុ។ ឧក្កដ្ឋវសេនាតិ ‘‘ឯកោ ទ្វេ’’តិអាទិនា វុត្តឧក្កំសវសេន។ តេ តេ បច្ចយេ សង្គហេត្វាតិ តេ ហេតុអាទិបច្ចយេ សហជាតាទិបច្ចយេហិ សង្គហេត្វា។ ទស្សិតបច្ចយបរិច្ឆេទោតិ សោឡសាទិភេទេន សង្គហេត្វា ទស្សិតបច្ចយបរិច្ឆេទោ។
Eva-saddo ānetvā yojetabbo, aññathā tesu pañhesu ekasabhāvatova paccayassa āgamanaṃ vuttaṃ siyā. Tenāti ‘‘ekovā’’ti avadhāraṇena aggahitena. Tesūti sahajātapurejātapaccayesu. Ukkaṭṭhavasenāti ‘‘eko dve’’tiādinā vuttaukkaṃsavasena. Te te paccaye saṅgahetvāti te hetuādipaccaye sahajātādipaccayehi saṅgahetvā. Dassitapaccayaparicchedoti soḷasādibhedena saṅgahetvā dassitapaccayaparicchedo.
បភេទបរិហានីសូតិ សហជាតបច្ចយាទីហិ សង្គហិតបច្ចយប្បភេទេ តំតំបច្ចយបដិក្ខេបេ បញ្ហាបរិហានិយញ្ចាតិ អត្ថោ។ នហេតុបច្ចយាតិ ឥមិនា ហេតុបច្ចយតោ អញ្ញេ បច្ចយា គហិតាតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘នហេតុបច្ចយាតិ ឯត្ថ លព្ភមានបច្ចយេ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ។ ឯវញ្ច កត្វាតិ សព្ពបច្ចនីយសាធារណលក្ខណវសេន វុត្តត្តា ឯវ ន វត្តព្ពំ សិយា, ន ហិ ហេតុបច្ចយេ បច្ចនីយតោ ឋិតេ ហេតុធម្មោ ហេតុស្ស ធម្មស្ស សហជាតបច្ចយេន បច្ចយោតិ សក្កា វត្តុំ។ វីសតិ បច្ចយាតិ ហេតុបច្ចយេន សទ្ធិំ វីសតិ បច្ចយា។ បរិហានីយំ វិត្ថារកថំ ទស្សេន្តោតិ យោជនា។
Pabhedaparihānīsūti sahajātapaccayādīhi saṅgahitapaccayappabhede taṃtaṃpaccayapaṭikkhepe pañhāparihāniyañcāti attho. Nahetupaccayāti iminā hetupaccayato aññe paccayā gahitāti katvā vuttaṃ ‘‘nahetupaccayāti ettha labbhamānapaccaye sandhāya vutta’’nti. Evañca katvāti sabbapaccanīyasādhāraṇalakkhaṇavasena vuttattā eva na vattabbaṃ siyā, na hi hetupaccaye paccanīyato ṭhite hetudhammo hetussa dhammassa sahajātapaccayena paccayoti sakkā vattuṃ. Vīsati paccayāti hetupaccayena saddhiṃ vīsati paccayā. Parihānīyaṃ vitthārakathaṃ dassentoti yojanā.
៥២៨. តេហិ តេហិ បច្ចយេហីតិ សហជាតបច្ចយាទីហិ តេហិ តេហិ សង្គាហកភូតេហិ បច្ចយេហិ។ តេ តេ បច្ចយាតិ សង្គហេតព្ពា អញ្ញមញ្ញបច្ចយាទយោ ហេតុបច្ចយាទយោ វា តេ តេ បច្ចយា។ អញ្ញេសំ អភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន តេសំ សព្ពេសំ សម្ភវន្តិ អធិប្បាយោ។ តេនាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ។ តត្ថ ទ្វេយេវាតិ អារម្មណាធិបតិំ អបនេត្វា អាហ។ អព្យាកតស្សបីតិ បិ-សទ្ទេន ន កេវលំ កុសលស្សេវ, អថ ខោ អព្យាកតស្សបីតិ កុសលំ សម្បិណ្ឌេតិ។
528. Tehi tehi paccayehīti sahajātapaccayādīhi tehi tehi saṅgāhakabhūtehi paccayehi. Te te paccayāti saṅgahetabbā aññamaññapaccayādayo hetupaccayādayo vā te te paccayā. Aññesaṃ abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ, na tesaṃ sabbesaṃ sambhavanti adhippāyo. Tenāha ‘‘na hī’’tiādi. Tattha dveyevāti ārammaṇādhipatiṃ apanetvā āha. Abyākatassapīti pi-saddena na kevalaṃ kusalasseva, atha kho abyākatassapīti kusalaṃ sampiṇḍeti.
៥៣០. តេន សទ្ធិន្តិ វត្ថុនា សទ្ធិំ។ សុទ្ធានន្តិ កេវលានំ វត្ថុនា វិនា ច គហិតានំ កុសលក្ខន្ធានំ។ យទិបិ វត្ថុនា សទ្ធិំ សហជាតដ្ឋោ នត្ថិ, និស្សយាទិភាវោ បន អត្ថេវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘វត្ថុនា បនា’’តិអាទិមាហ។
530. Tena saddhinti vatthunā saddhiṃ. Suddhānanti kevalānaṃ vatthunā vinā ca gahitānaṃ kusalakkhandhānaṃ. Yadipi vatthunā saddhiṃ sahajātaṭṭho natthi, nissayādibhāvo pana atthevāti dassento ‘‘vatthunā panā’’tiādimāha.
សហជាតបុរេជាតបច្ឆាជាតអាហារិន្ទ្រិយានំ អត្ថិបច្ចយេន សង្គហេតព្ពត្តា សហជាតាទីហិ សង្គហេតព្ពានំ តំសង្គហោ សុករោតិ ទស្សេតុំ ឧបនិស្សយេន សង្គហេតព្ពានំ សង្គហោ វុត្តនយោ ឯវាតិ វុត្តំ ‘‘ចតូសុ សព្ពបច្ចយេ សង្គណ្ហិត្វា’’តិ។ កម្មំ បន សហជាតូបនិស្សយេហិ អសង្គហេតព្ពតាបិ អត្ថីតិ សរូបតោ គហិតំ, អញ្ញថា ‘‘តីសុ បច្ចយេសូ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា។ មិស្សកាមិស្សកស្សាតិ សហជាតបុរេជាតាទិភាវេហិ មិស្សកស្ស តថា អមិស្សកស្ស ច។ វុត្តមេវត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តេនាតិ អត្ថិបច្ចយវិភាគសង្គាហកានំ សហជាតាទីនំ គហណេន។ សព្ពបច្ចយានំ…បេ.… ហោតីតិ ឥមិនា ‘‘ឥមស្មិំ បន បច្ចយុទ្ធារេ’’តិអាទិនា វុត្តោបិ បច្ចយសង្គហោ ឥធ អត្ថតោ ទស្សិតោយេវាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ។
Sahajātapurejātapacchājātaāhārindriyānaṃ atthipaccayena saṅgahetabbattā sahajātādīhi saṅgahetabbānaṃ taṃsaṅgaho sukaroti dassetuṃ upanissayena saṅgahetabbānaṃ saṅgaho vuttanayo evāti vuttaṃ ‘‘catūsu sabbapaccaye saṅgaṇhitvā’’ti. Kammaṃ pana sahajātūpanissayehi asaṅgahetabbatāpi atthīti sarūpato gahitaṃ, aññathā ‘‘tīsu paccayesū’’ti vattabbaṃ siyā. Missakāmissakassāti sahajātapurejātādibhāvehi missakassa tathā amissakassa ca. Vuttamevatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘na hī’’tiādi vuttaṃ. Tenāti atthipaccayavibhāgasaṅgāhakānaṃ sahajātādīnaṃ gahaṇena. Sabbapaccayānaṃ…pe… hotīti iminā ‘‘imasmiṃ pana paccayuddhāre’’tiādinā vuttopi paccayasaṅgaho idha atthato dassitoyevāti imamatthaṃ dasseti.
និស្សយោ កស្មា ន វុត្តោ? សហជាតនិស្សយោ បុរេជាតនិស្សយោតិ ហិ សក្កា វិភជិតុន្តិ អធិប្បាយោ។ វិប្បយុត្តោ វា កស្មា ន វុត្តោ? បុរេជាតវិប្បយុត្តោ បច្ឆាជាតវិប្បយុត្តោតិ វិភជិតុំ សក្កាតិ អត្ថោ។ យំ មិស្សកាមិស្សកភាវំ មនសិ កត្វា ‘‘អវត្តព្ពត្តា’’តិ វុត្តំ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘និស្សយោ តាវា’’តិអាទិមាហ។ វិសេសិតព្ពោ ‘‘វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ អវិសេសេន បាឡិយំ វុត្តត្តា។ សោ វិយាតិ អត្ថិបច្ចយោ វិយ, និស្សយបច្ចយោ វិយ វា អត្ថិបច្ចយវិសេសាភាវេន វិប្បយុត្តបច្ចយោ ន វត្តព្ពោវ។ ទ្វិន្នំ បច្ចយានំ វិយ បភេទសព្ភាវតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សហជាតបុរេជាតានញ្ចា’’តិអាទិមាហ។ តថាតិអាទិនា វុត្តមត្ថំ បាឡិយា សមត្ថេតុំ ‘‘វក្ខតី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ មគ្គផលធម្មានំ មគ្គផលតំសមុដ្ឋានរូបវសេន សហជាតអត្ថិបច្ចយោ តេសំយេវ បុរេជាតចតុសន្តតិរូបវសេន បច្ឆាជាតអត្ថិបច្ចយោ វុត្តោ, ន បន វិប្បយុត្តបច្ចយភាវោ វក្ខតីតិ យោជនា។ សោតិ វិប្បយុត្តបច្ចយោ។
Nissayokasmā na vutto? Sahajātanissayo purejātanissayoti hi sakkā vibhajitunti adhippāyo. Vippayutto vā kasmā na vutto? Purejātavippayutto pacchājātavippayuttoti vibhajituṃ sakkāti attho. Yaṃ missakāmissakabhāvaṃ manasi katvā ‘‘avattabbattā’’ti vuttaṃ, taṃ dassento ‘‘nissayo tāvā’’tiādimāha. Visesitabbo ‘‘vippayuttapaccayena paccayo’’ti avisesena pāḷiyaṃ vuttattā. So viyāti atthipaccayo viya, nissayapaccayo viya vā atthipaccayavisesābhāvena vippayuttapaccayo na vattabbova. Dvinnaṃ paccayānaṃ viya pabhedasabbhāvatoti dassento ‘‘sahajātapurejātānañcā’’tiādimāha. Tathātiādinā vuttamatthaṃ pāḷiyā samatthetuṃ ‘‘vakkhatī’’tiādi vuttaṃ. Tattha maggaphaladhammānaṃ maggaphalataṃsamuṭṭhānarūpavasena sahajātaatthipaccayo tesaṃyeva purejātacatusantatirūpavasena pacchājātaatthipaccayo vutto, na pana vippayuttapaccayabhāvo vakkhatīti yojanā. Soti vippayuttapaccayo.
ហេតុអាទីនំ សហជាតន្តោគធត្តា ហេតុអាទយោ តព្ពិសេសា ហោន្តីតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘សហជាតបច្ចយោ ច ហេតុអាទីហិ វិសេសេតព្ពោ’’តិ។ សោតិ សហជាតបច្ចយោ។ វិរុទ្ធបច្ចយេហីតិ សហជាតបុរេជាតស្ស សហជាតាទិភាវេន វិរុទ្ធេហិ បច្ចយេហិ។ តេនាហ ‘‘ឧប្បត្តិកាលវិរុទ្ធេហិ បច្ចយេហី’’តិ។
Hetuādīnaṃ sahajātantogadhattā hetuādayo tabbisesā hontīti katvā vuttaṃ ‘‘sahajātapaccayo ca hetuādīhi visesetabbo’’ti. Soti sahajātapaccayo. Viruddhapaccayehīti sahajātapurejātassa sahajātādibhāvena viruddhehi paccayehi. Tenāha ‘‘uppattikālaviruddhehi paccayehī’’ti.
បច្ចនីយុទ្ធារវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Paccanīyuddhāravaṇṇanā niṭṭhitā.
បច្ចនីយគណនវណ្ណនា
Paccanīyagaṇanavaṇṇanā
នហេតុមូលកវណ្ណនា
Nahetumūlakavaṇṇanā
៥៣២. អធិបតិបច្ចយាទិភូតោ អារម្មណបច្ចយោតិ អារម្មណអារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយេ វទតិ។ តេ ច យស្មា អារម្មណសភាវា ឯវ, តស្មា វុត្តំ ‘‘បរិហាយតិយេវា’’តិ។ បន្នរសសូតិ ទុតិយេ សហជាតបច្ចយេ ‘‘ហេតុបច្ចយោ’’តិអាទិនា វុត្តេសុ បន្នរសសុ។ ឯកាទសន្នំ វសេនាតិ សហជាតបច្ចយោ, សហជាតតាវិសិដ្ឋា អធិបតិនិស្សយកម្មាហារិន្ទ្រិយត្ថិអវិគតហេតុឈានមគ្គា ចាតិ ឥមេសំ ឯកាទសន្នំ វសេន។ សហជាតេ អន្តោគធា ហេតុអាទយោ។ តស្មិំ បដិក្ខិត្តេតិ តស្មិំ សហជាតេ បដិក្ខិត្តេ បច្ចនីយតោ ឋិតេ។ អនន្តោគធា សហជាតេ , កេ បន តេតិ អាហ ‘‘អារម្មណាធិបតិបុរេជាតនិស្សយាទយោ’’តិ។ អារម្មណាទិអាការេនាតិ អារម្មណបុរេជាតនិស្សយនានាក្ខណិកកម្មាទិអាការេន។
532. Adhipatipaccayādibhūto ārammaṇapaccayoti ārammaṇaārammaṇādhipatiārammaṇūpanissaye vadati. Te ca yasmā ārammaṇasabhāvā eva, tasmā vuttaṃ ‘‘parihāyatiyevā’’ti. Pannarasasūti dutiye sahajātapaccaye ‘‘hetupaccayo’’tiādinā vuttesu pannarasasu. Ekādasannaṃ vasenāti sahajātapaccayo, sahajātatāvisiṭṭhā adhipatinissayakammāhārindriyatthiavigatahetujhānamaggā cāti imesaṃ ekādasannaṃ vasena. Sahajāte antogadhā hetuādayo. Tasmiṃ paṭikkhitteti tasmiṃ sahajāte paṭikkhitte paccanīyato ṭhite. Anantogadhā sahajāte , ke pana teti āha ‘‘ārammaṇādhipatipurejātanissayādayo’’ti. Ārammaṇādiākārenāti ārammaṇapurejātanissayanānākkhaṇikakammādiākārena.
តស្មិំ បដិក្ខិត្តេតិ តស្មិំ សហជាតបច្ចយេ បដិក្ខិត្តេ។ ឥមេ វារាតិ សហជាតំ បុរេជាតន្តិ វិស្សជ្ជិតវារា។ ឯតេ និស្សយាទយោតិ សហជាតតាវិសិដ្ឋេ និស្សយាទិកេ វទតិ, ន ឥតរេ។ តេនាហ ‘‘យស្មា ច…បេ.… បដិក្ខេបេន បដិក្ខិត្តា’’តិ។
Tasmiṃ paṭikkhitteti tasmiṃ sahajātapaccaye paṭikkhitte. Ime vārāti sahajātaṃ purejātanti vissajjitavārā. Ete nissayādayoti sahajātatāvisiṭṭhe nissayādike vadati, na itare. Tenāha ‘‘yasmā ca…pe… paṭikkhepena paṭikkhittā’’ti.
និស្សយាទិភូតញ្ច សហជាតបច្ចយំ ឋបេត្វាតិ ឯតេន ‘‘ឋបេត្វា សហជាតបច្ចយ’’ន្តិ ឯត្ថ អន្តោគធនិស្សយាទិភាវោយេវ សហជាតបច្ចយោ គហិតោតិ ទស្សេតិ។ និស្សយាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ហេតុអាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ អញ្ញមញ្ញបច្ចយធម្មវសេន បវត្តិសព្ភាវតោតិ អញ្ញមញ្ញបច្ចយធម្មវសេន សហជាតាទីហិ បវត្តិសព្ភាវតោ អញ្ញមញ្ញេ បដិក្ខិត្តេ ‘‘កុសលោ កុសលាព្យាកតស្សា’’តិ វារោ បរិហាយតិ។ តេសំ តេសំ បច្ចយុប្បន្នានន្តិ ឥទំ សាមញ្ញវចនម្បិ ‘‘អញ្ញមញ្ញបច្ចយសង្គហំ គតា’’តិ វចនតោ អញ្ញមញ្ញបច្ចយលាភីនំយេវ គហណំ សិយាតិ អាសង្កំ និវត្តេតុំ ‘‘កុសលោ ច កុសលស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សមុទាយភូតោតិ ចតុក្ខន្ធសមុទាយភូតោ។ ឯកទេសភូតេហីតិ តស្សេវ ឯកទេសភូតេហិ។ ‘‘កុសលោ បនា’’តិអាទិ ‘‘នអញ្ញមញ្ញបច្ចយេន…បេ.… បរិហាយតី’’តិ ឥមស្ស អដ្ឋកថាវចនស្ស សមាធានវចនំ។
Nissayādibhūtañca sahajātapaccayaṃ ṭhapetvāti etena ‘‘ṭhapetvā sahajātapaccaya’’nti ettha antogadhanissayādibhāvoyeva sahajātapaccayo gahitoti dasseti. Nissayādīti ādi-saddena hetuādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Aññamaññapaccayadhammavasena pavattisabbhāvatoti aññamaññapaccayadhammavasena sahajātādīhi pavattisabbhāvato aññamaññe paṭikkhitte ‘‘kusalo kusalābyākatassā’’ti vāro parihāyati. Tesaṃ tesaṃ paccayuppannānanti idaṃ sāmaññavacanampi ‘‘aññamaññapaccayasaṅgahaṃ gatā’’ti vacanato aññamaññapaccayalābhīnaṃyeva gahaṇaṃ siyāti āsaṅkaṃ nivattetuṃ ‘‘kusalo ca kusalassā’’tiādi vuttaṃ. Samudāyabhūtoti catukkhandhasamudāyabhūto. Ekadesabhūtehīti tasseva ekadesabhūtehi. ‘‘Kusalo panā’’tiādi ‘‘naaññamaññapaccayena…pe… parihāyatī’’ti imassa aṭṭhakathāvacanassa samādhānavacanaṃ.
រូបក្ខន្ធេកទេសោវ ហោន្តិ រូបាហាររូបិន្ទ្រិយវសេន, ‘‘ឯកន្តេន វិប្បយុត្តបច្ចយធម្មេហី’’តិ វុត្តធម្មា ‘‘តេ’’តិ បច្ចាមដ្ឋាតិ អាហ ‘‘តេតិ តេ វិប្បយុត្តបច្ចយធម្មា’’តិ។
Rūpakkhandhekadesova honti rūpāhārarūpindriyavasena, ‘‘ekantena vippayuttapaccayadhammehī’’ti vuttadhammā ‘‘te’’ti paccāmaṭṭhāti āha ‘‘teti te vippayuttapaccayadhammā’’ti.
៥៣៣. បច្ចនីយគណនំ ទស្សេតុន្តិ វុត្តេបិ ននុ បច្ចយគណនមេវ ទស្សិតំ ហោតីតិ កស្សចិ អាសង្កា សិយាតិ តំ និវត្តេន្តោ អាហ ‘‘បច្ចនីយវារគណនា ហិ ទស្សិតា’’តិ។ ពលវកម្មំ វិបាកស្ស ឧបនិស្សយោ ហោតិ, ឥតរំ កម្មបច្ចយោ ឯវាតិ អាហ ‘‘វិបាកស្សបិ បន…បេ.… កម្មបច្ចយោ ហោតី’’តិ។
533. Paccanīyagaṇanaṃ dassetunti vuttepi nanu paccayagaṇanameva dassitaṃ hotīti kassaci āsaṅkā siyāti taṃ nivattento āha ‘‘paccanīyavāragaṇanā hi dassitā’’ti. Balavakammaṃ vipākassa upanissayo hoti, itaraṃ kammapaccayo evāti āha ‘‘vipākassapi pana…pe… kammapaccayo hotī’’ti.
នហេតុមូលកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Nahetumūlakavaṇṇanā niṭṭhitā.
៥៣៤. បរិច្ឆិន្នគណនានីតិ ឥទំ ន គណនាបេក្ខំ, អថ ខោ វិស្សជ្ជនាបេក្ខន្តិ អាហ ‘‘បរិច្ឆិន្នគណនានិ វិស្សជ្ជនានី’’តិ។ បច្ចនីយតោ ឋិតោបិ ហេតុ នយានំ មូលភាវេនេវ ឋិតោតិ អាហ ‘‘ហេតុមូលកេ’’តិ, អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘នហេតុមូលក’’មិច្ចេវ វុត្តំ។
534. Paricchinnagaṇanānīti idaṃ na gaṇanāpekkhaṃ, atha kho vissajjanāpekkhanti āha ‘‘paricchinnagaṇanāni vissajjanānī’’ti. Paccanīyato ṭhitopi hetu nayānaṃ mūlabhāveneva ṭhitoti āha ‘‘hetumūlake’’ti, aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘nahetumūlaka’’micceva vuttaṃ.
៥៣៨. មូលំ សង្ខិបិត្វាតិ សត្តមូលកំ អដ្ឋមូលកំ នវមូលកញ្ច សង្ខិបិត្វា។ ទ្វីសូតិ ‘‘តីណី’’តិ វុត្តេសុ តីសុ វិស្សជ្ជនេសុ បុរិមេសុ ទ្វីសុ ‘‘កុសលោ ធម្មោ អព្យាកតស្ស, អកុសលោ ធម្មោ អព្យាកតស្សា’’តិ ឥមេសុ។ តេនាហ ‘‘វិបាកោ បច្ចយុប្បន្នោ ហោតី’’តិ។ តតិយេតិ ‘‘អព្យាកតោ ធម្មោ អព្យាកតស្សា’’តិ ឥមស្មិំ។ តេសមុដ្ឋានិកកាយោតិ ឧតុចិត្តាហារានំ វសេន តេសមុដ្ឋានិកកាយោ។
538. Mūlaṃ saṅkhipitvāti sattamūlakaṃ aṭṭhamūlakaṃ navamūlakañca saṅkhipitvā. Dvīsūti ‘‘tīṇī’’ti vuttesu tīsu vissajjanesu purimesu dvīsu ‘‘kusalo dhammo abyākatassa, akusalo dhammo abyākatassā’’ti imesu. Tenāha ‘‘vipāko paccayuppanno hotī’’ti. Tatiyeti ‘‘abyākato dhammo abyākatassā’’ti imasmiṃ. Tesamuṭṭhānikakāyoti utucittāhārānaṃ vasena tesamuṭṭhānikakāyo.
៥៤៥. ឯតំ ទ្វយំ សន្ធាយ វុត្តំ, យថា អរូបំ អរូបស្ស, ឯវំ រូបម្បិ រូបស្ស វិប្បយុត្តបច្ចយោ ន ហោតីតិ។ រូបាព្យាកតោ អរូបាព្យាកតស្សាតិ ឥទំ វត្ថុខន្ធេ សន្ធាយ វុត្តំ។ អរូបាព្យាកតោ រូបាព្យាកតស្សាតិ ឥទំ បន ចិត្តសមុដ្ឋានរូបញ្ចាតិ តេសំ ឯកន្តិកោ វិប្បយុត្តបច្ចយភាវោតិ អាហ ‘‘សហជាត…បេ.… ហោតិយេវា’’តិ។ សហជាតាហារិន្ទ្រិយវសេនាតិ សហជាតអរូបាហារិន្ទ្រិយវសេន។
545. Etaṃ dvayaṃ sandhāya vuttaṃ, yathā arūpaṃ arūpassa, evaṃ rūpampi rūpassa vippayuttapaccayo na hotīti. Rūpābyākato arūpābyākatassāti idaṃ vatthukhandhe sandhāya vuttaṃ. Arūpābyākato rūpābyākatassāti idaṃ pana cittasamuṭṭhānarūpañcāti tesaṃ ekantiko vippayuttapaccayabhāvoti āha ‘‘sahajāta…pe… hotiyevā’’ti. Sahajātāhārindriyavasenāti sahajātaarūpāhārindriyavasena.
៥៤៦. ឯកមូលកេកាវសានា អនន្តរបកតូបនិស្សយវសេន លព្ភន្តីតិ ឥទំ យថារហវសេន វុត្តន្តិ តំ យថារហំ បដិក្ខេបាបដិក្ខេបវសេនបិ ទស្សេតព្ពន្តិ ‘‘អត្ថិបច្ចយេ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ បុរិមេសូតិ នារម្មណាទីសុ។ នវាតិ ឯកមូលកាវសានា នវ។ ទ្វេយេវាតិ ‘‘កុសលោ ធម្មោ អព្យាកតស្ស, អកុសលោ ធម្មោ អព្យាកតស្សា’’តិ ឥមេ ទ្វេយេវ។
546. Ekamūlakekāvasānā anantarapakatūpanissayavasena labbhantīti idaṃ yathārahavasena vuttanti taṃ yathārahaṃ paṭikkhepāpaṭikkhepavasenapi dassetabbanti ‘‘atthipaccaye panā’’tiādi vuttaṃ. Purimesūti nārammaṇādīsu. Navāti ekamūlakāvasānā nava. Dveyevāti ‘‘kusalo dhammo abyākatassa, akusalo dhammo abyākatassā’’ti ime dveyeva.
បច្ចនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Paccanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
អនុលោមបច្ចនីយវណ្ណនា
Anulomapaccanīyavaṇṇanā
៥៥០. ឥមេហេវាតិ ‘‘កុសលោ កុសលស្ស, អកុសលោ អកុសលស្សា’’តិ ឥមេហិ ឯវ សមានា ហោន្តិ កុសលាទិតាសាមញ្ញេន។ តេន វុត្តំ ‘‘អត្ថាភាវតោ បន ន អនុរូបា’’តិ។ ‘‘កុសលោ កុសលស្សា’’តិអាទិនា សតិបិ ឧទ្ទេសតោ សាមញ្ញេ យេភុយ្យេន សិយា វិភង្គេ វិសេសោតិ អាហ ‘‘យថាយោគំ និទ្ទេសតោ ចា’’តិ។
550. Imehevāti ‘‘kusalo kusalassa, akusalo akusalassā’’ti imehi eva samānā honti kusalāditāsāmaññena. Tena vuttaṃ ‘‘atthābhāvato pana na anurūpā’’ti. ‘‘Kusalo kusalassā’’tiādinā satipi uddesato sāmaññe yebhuyyena siyā vibhaṅge visesoti āha ‘‘yathāyogaṃ niddesato cā’’ti.
៥៥១. ហេតុនាមន្តិ ហេតុ ច តំ នាមញ្ចាតិ ហេតុនាមំ។ បច្ចយន្តិ តមេវ បច្ចយភូតំ សន្ធាយាតិ យោជនា។
551. Hetunāmanti hetu ca taṃ nāmañcāti hetunāmaṃ. Paccayanti tameva paccayabhūtaṃ sandhāyāti yojanā.
៥៥២. ទ្វិន្នម្បិ អធិបតីនន្តិ សហជាតារម្មណាធិបតីនំ វសេន, តំ ‘‘កុសលំ កុសលស្ស សហជាតតោ ចេវ អារម្មណតោ ចា’’តិអាទិនា អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ នារម្មណេ សត្តាតិ សហជាតាធិបតិស្ស វសេន វុត្តំ, ន សហជាតេ សត្តាតិ អារម្មណាធិបតិស្ស វសេន វុត្តន្តិ យោជនា។ ឯវន្តិ យថា អធិបតិម្ហិ វុត្តំ, ឯវំ សព្ពត្ថ សព្ពបច្ចយេសុ។ ‘‘តស្មិំ តស្មិំ…បេ.… ឧទ្ធរិតព្ពា’’តិ វត្វា តស្ស គណនុទ្ធារស្ស សុករតំ ឧបាយញ្ច ទស្សេន្តោ ‘‘អនុលោមេ…បេ.… វិញ្ញាតុ’’ន្តិ អាហ។
552. Dvinnampi adhipatīnanti sahajātārammaṇādhipatīnaṃ vasena, taṃ ‘‘kusalaṃ kusalassa sahajātato ceva ārammaṇato cā’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Nārammaṇe sattāti sahajātādhipatissa vasena vuttaṃ, na sahajāte sattāti ārammaṇādhipatissa vasena vuttanti yojanā. Evanti yathā adhipatimhi vuttaṃ, evaṃ sabbattha sabbapaccayesu. ‘‘Tasmiṃ tasmiṃ…pe… uddharitabbā’’ti vatvā tassa gaṇanuddhārassa sukarataṃ upāyañca dassento ‘‘anulome…pe… viññātu’’nti āha.
អនុលោមបច្ចនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Anulomapaccanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
បច្ចនីយានុលោមវណ្ណនា
Paccanīyānulomavaṇṇanā
៦៣១. បរិហាបនគណនាយាតិ បរិហាបេតព្ពគណនាយ សមានត្តញ្ច ន ឯកន្តិកំ ឩនតមភាវស្សបិ សម្ភវតោតិ អធិប្បាយោ។ តេនាហ ‘‘នហេតុនារម្មណទុកស្សា’’តិអាទិ។ តត្ថ សទ្ធិំ យោជិយមានេន ឩនតរគណនេន អធិបតិបច្ចយេន បរិហីនាបីតិ យោជនា។ សទ្ធិំ បរិហីនាបីតិ វា ឥមស្មិំ បក្ខេ ‘‘អធិបតិបច្ចយេនា’’តិ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ។ ឯតន្តិ លក្ខណំ។
631. Parihāpanagaṇanāyāti parihāpetabbagaṇanāya samānattañca na ekantikaṃ ūnatamabhāvassapi sambhavatoti adhippāyo. Tenāha ‘‘nahetunārammaṇadukassā’’tiādi. Tattha saddhiṃ yojiyamānena ūnataragaṇanena adhipatipaccayena parihīnāpīti yojanā. Saddhiṃ parihīnāpīti vā imasmiṃ pakkhe ‘‘adhipatipaccayenā’’ti itthambhūtalakkhaṇe karaṇavacanaṃ. Etanti lakkhaṇaṃ.
អដ្ឋានន្តិ អនុលោមតោ អដ្ឋានំ អតិដ្ឋនំ។ តិដ្ឋន្តីតិ អនុលោមតោតិ យោជនា។ តេសន្តិ ហេតុអាទីនំ។ ឥតរេសូតិ យាទិសា អធិប្បេតា, តេ ទស្សេតុំ ‘‘អធិបតី’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឥមានិ ទ្វេតិ ‘‘កុសលាព្យាកតា អព្យាកតស្ស, អកុសលាអព្យាកតា អព្យាកតស្សា’’តិ ឥមានិ ច ទ្វេ។
Aṭṭhānanti anulomato aṭṭhānaṃ atiṭṭhanaṃ. Tiṭṭhantīti anulomatoti yojanā. Tesanti hetuādīnaṃ. Itaresūti yādisā adhippetā, te dassetuṃ ‘‘adhipatī’’tiādi vuttaṃ. Imāni dveti ‘‘kusalābyākatā abyākatassa, akusalāabyākatā abyākatassā’’ti imāni ca dve.
នហេតុមូលកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Nahetumūlakavaṇṇanā niṭṭhitā.
៦៣៦. ហេតុយា វុត្តេហិ តីហីតិ ហេតុបច្ចយា វុត្តេហិ តីហិ វិស្សជ្ជនេហិ សទ្ធិំ។ វារសាមញ្ញមេវ វទតិ, ន អត្ថសាមញ្ញន្តិ អធិប្បាយោ។ តថា កម្មេ តីណីតិ ហេតុយា វុត្តានេវាតិ ចាតិ ‘‘កម្មេ តីណី’’តិ ឯត្ថ ‘‘ហេតុយា វុត្តានេវា’’តិ ឥមស្មិំ អត្ថវចនេបិ តថា វារសាមញ្ញមេវ សន្ធាយ វទតីតិ អត្ថោ។
636. Hetuyāvuttehi tīhīti hetupaccayā vuttehi tīhi vissajjanehi saddhiṃ. Vārasāmaññameva vadati, na atthasāmaññanti adhippāyo. Tathā kamme tīṇīti hetuyā vuttānevāti cāti ‘‘kamme tīṇī’’ti ettha ‘‘hetuyā vuttānevā’’ti imasmiṃ atthavacanepi tathā vārasāmaññameva sandhāya vadatīti attho.
៦៤៤. ឯកេកមេវាតិ ឯកេកមេវ វិស្សជ្ជនំ។
644. Ekekamevāti ekekameva vissajjanaṃ.
៦៥០. សកដ្ឋានេតិ អត្តនា ឋិតដ្ឋានេ។ តតោ បរេតរាតិ តតោ អគ្គហិតបច្ចយតោ បរេតរា បច្ចនីយតោ។ នាហារេ…បេ.… លាភោ ហោតីតិ អាហារបច្ចយេ បច្ចនីយតោ ឋិតេ ឥន្ទ្រិយបច្ចយំ, អនុលោមតោ ឥន្ទ្រិយបច្ចយេ ច បច្ចនីយតោ ឋិតេ អាហារបច្ចយំ អនុលោមតោ យោជេត្វា យថា បញ្ហោ លព្ភតីតិ អត្ថោ។ តេសូតិ អាហារិន្ទ្រិយេសុ។ ទ្វិធា ភិន្នានិ បច្ចនីយតោ អនុលោមតោ ច យោជេតព្ពភាវេន។
650. Sakaṭṭhāneti attanā ṭhitaṭṭhāne. Tato paretarāti tato aggahitapaccayato paretarā paccanīyato. Nāhāre…pe… lābho hotīti āhārapaccaye paccanīyato ṭhite indriyapaccayaṃ, anulomato indriyapaccaye ca paccanīyato ṭhite āhārapaccayaṃ anulomato yojetvā yathā pañho labbhatīti attho. Tesūti āhārindriyesu. Dvidhā bhinnāni paccanīyato anulomato ca yojetabbabhāvena.
បច្ចនីយានុលោមវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Paccanīyānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
កុសលត្តិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Kusalattikavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / បដ្ឋានបាឡិ • Paṭṭhānapāḷi / ១. កុសលត្តិកំ • 1. Kusalattikaṃ
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / បញ្ចបករណ-មូលដីកា • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ៧. បញ្ហាវារវិភង្គវណ្ណនា • 7. Pañhāvāravibhaṅgavaṇṇanā
