Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / അങ്ഗുത്തരനികായ (അട്ഠകഥാ) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
൫. പണിഹിതഅച്ഛവഗ്ഗവണ്ണനാ
5. Paṇihitaacchavaggavaṇṇanā
൪൧. പഞ്ചമസ്സ പഠമേ സേയ്യഥാപീതി ഓപമ്മത്ഥേ നിപാതോ. തത്ര ഭഗവാ കത്ഥചി അത്ഥേന ഉപമം പരിവാരേത്വാ ദസ്സേതി വത്ഥസുത്തേ (മ॰ നി॰ ൧.൭൦ ആദയോ) വിയ, പാരിച്ഛത്തകോപമ- (അ॰ നി॰ ൭.൬൯) അഗ്ഗിക്ഖന്ധോപമാദിസുത്തേസു (അ॰ നി॰ ൭.൭൨) വിയ ച, കത്ഥചി ഉപമായ അത്ഥം പരിവാരേത്വാ ദസ്സേതി ലോണമ്ബിലസുത്തേ (അ॰ നി॰ ൩.൧൦൧) വിയ, സുവണ്ണകാരസുത്തസൂരിയോപമാദിസുത്തേസു (അ॰ നി॰ ൭.൬൬) വിയ ച. ഇമസ്മിം പന സാലിസൂകോപമേ ഉപമായ അത്ഥം പരിവാരേത്വാ ദസ്സേന്തോ സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ സാലിസൂകന്തി സാലിഫലസ്സ സൂകം. യവസൂകേപി ഏസേവ നയോ. വാ-സദ്ദോ വികപ്പത്ഥോ. മിച്ഛാപണിഹിതന്തി മിച്ഛാഠപിതം. യഥാ വിജ്ഝിതും സക്കോതി, ന ഏവം ഉദ്ധഗ്ഗം കത്വാ ഠപിതന്തി അത്ഥോ. ഭേച്ഛതീതി ഭിന്ദിസ്സതി, ഛവിം ഛിന്ദിസ്സതീതി അത്ഥോ. മിച്ഛാപണിഹിതേന ചിത്തേനാതി മിച്ഛാഠപിതേന ചിത്തേന. വട്ടവസേന ഉപ്പന്നചിത്തം സന്ധായേതം വുത്തം. അവിജ്ജന്തി അട്ഠസു ഠാനേസു അഞ്ഞാണഭൂതം ഘനബഹലം മഹാഅവിജ്ജം. വിജ്ജം ഉപ്പാദേസ്സതീതി ഏത്ഥ വിജ്ജന്തി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം. നിബ്ബാനന്തി തണ്ഹാവാനതോ നിക്ഖന്തഭാവേന ഏവം വുത്തം അമതം. സച്ഛികരിസ്സതീതി പച്ചക്ഖം കരിസ്സതി.
41. Pañcamassa paṭhame seyyathāpīti opammatthe nipāto. Tatra bhagavā katthaci atthena upamaṃ parivāretvā dasseti vatthasutte (ma. ni. 1.70 ādayo) viya, pāricchattakopama- (a. ni. 7.69) aggikkhandhopamādisuttesu (a. ni. 7.72) viya ca, katthaci upamāya atthaṃ parivāretvā dasseti loṇambilasutte (a. ni. 3.101) viya, suvaṇṇakārasuttasūriyopamādisuttesu (a. ni. 7.66) viya ca. Imasmiṃ pana sālisūkopame upamāya atthaṃ parivāretvā dassento seyyathāpi, bhikkhavetiādimāha. Tattha sālisūkanti sāliphalassa sūkaṃ. Yavasūkepi eseva nayo. Vā-saddo vikappattho. Micchāpaṇihitanti micchāṭhapitaṃ. Yathā vijjhituṃ sakkoti, na evaṃ uddhaggaṃ katvā ṭhapitanti attho. Bhecchatīti bhindissati, chaviṃ chindissatīti attho. Micchāpaṇihitena cittenāti micchāṭhapitena cittena. Vaṭṭavasena uppannacittaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Avijjanti aṭṭhasu ṭhānesu aññāṇabhūtaṃ ghanabahalaṃ mahāavijjaṃ. Vijjaṃ uppādessatīti ettha vijjanti arahattamaggañāṇaṃ. Nibbānanti taṇhāvānato nikkhantabhāvena evaṃ vuttaṃ amataṃ. Sacchikarissatīti paccakkhaṃ karissati.
൪൨. ദുതിയേ സമ്മാപണിഹിതന്തി യഥാ ഭിന്ദിതും സക്കോതി, ഏവം ഉദ്ധഗ്ഗം കത്വാ സുട്ഠു ഠപിതം. അക്കന്തന്തി ഏത്ഥ പാദേനേവ അക്കന്തം നാമ ഹോതി, ഹത്ഥേന ഉപ്പീളിതം. രുള്ഹിസദ്ദവസേന പന അക്കന്തന്തേവ വുത്തം. അയഞ്ഹേത്ഥ അരിയവോഹാരോ. കസ്മാ പന അഞ്ഞേ സേപണ്ണികണ്ടകമദനകണ്ടകാദയോ മഹന്തേ അഗ്ഗഹേത്വാ സുഖുമം ദുബ്ബലം സാലിസൂകയവസൂകമേവ ഗഹിതന്തി? അപ്പമത്തകസ്സാപി കുസലകമ്മസ്സ വിവട്ടായ സമത്ഥഭാവദസ്സനത്ഥം. യഥാ ഹി സുഖുമം ദുബ്ബലം സാലിസൂകം വാ യവസൂകം വാ ഹോതു, മഹന്തമഹന്താ സേപണ്ണികണ്ടകമദനകണ്ടകാദയോ വാ, ഏതേസു യംകിഞ്ചി മിച്ഛാ ഠപിതം ഹത്ഥം വാ പാദം വാ ഭിന്ദിതും ലോഹിതം വാ ഉപ്പാദേതും ന സക്കോതി, സമ്മാ ഠപിതം പന സക്കോതി, ഏവമേവ അപ്പമത്തകം തിണമുട്ഠി മത്തദാനകുസലം വാ ഹോതു, മഹന്തം വേലാമദാനാദികുസലം വാ, സചേ വട്ടസമ്പത്തിം പത്ഥേത്വാ വട്ടസന്നിസ്സിതവസേന മിച്ഛാ ഠപിതം ഹോതി, വട്ടമേവ ആഹരിതും സക്കോതി, നോ വിവട്ടം. ‘‘ഇദം മേ ദാനം ആസവക്ഖയാവഹം ഹോതൂ’’തി ഏവം പന വിവട്ടം പത്ഥേന്തേന വിവട്ടവസേന സമ്മാ ഠപിതം അരഹത്തമ്പി പച്ചേകബോധിഞാണമ്പി സബ്ബഞ്ഞുതഞാണമ്പി ദാതും സക്കോതിയേവ. വുത്തഞ്ഹേതം –
42. Dutiye sammāpaṇihitanti yathā bhindituṃ sakkoti, evaṃ uddhaggaṃ katvā suṭṭhu ṭhapitaṃ. Akkantanti ettha pādeneva akkantaṃ nāma hoti, hatthena uppīḷitaṃ. Ruḷhisaddavasena pana akkantanteva vuttaṃ. Ayañhettha ariyavohāro. Kasmā pana aññe sepaṇṇikaṇṭakamadanakaṇṭakādayo mahante aggahetvā sukhumaṃ dubbalaṃ sālisūkayavasūkameva gahitanti? Appamattakassāpi kusalakammassa vivaṭṭāya samatthabhāvadassanatthaṃ. Yathā hi sukhumaṃ dubbalaṃ sālisūkaṃ vā yavasūkaṃ vā hotu, mahantamahantā sepaṇṇikaṇṭakamadanakaṇṭakādayo vā, etesu yaṃkiñci micchā ṭhapitaṃ hatthaṃ vā pādaṃ vā bhindituṃ lohitaṃ vā uppādetuṃ na sakkoti, sammā ṭhapitaṃ pana sakkoti, evameva appamattakaṃ tiṇamuṭṭhi mattadānakusalaṃ vā hotu, mahantaṃ velāmadānādikusalaṃ vā, sace vaṭṭasampattiṃ patthetvā vaṭṭasannissitavasena micchā ṭhapitaṃ hoti, vaṭṭameva āharituṃ sakkoti, no vivaṭṭaṃ. ‘‘Idaṃ me dānaṃ āsavakkhayāvahaṃ hotū’’ti evaṃ pana vivaṭṭaṃ patthentena vivaṭṭavasena sammā ṭhapitaṃ arahattampi paccekabodhiñāṇampi sabbaññutañāṇampi dātuṃ sakkotiyeva. Vuttañhetaṃ –
‘‘പടിസമ്ഭിദാ വിമോക്ഖാ ച, യാ ച സാവകപാരമീ;
‘‘Paṭisambhidā vimokkhā ca, yā ca sāvakapāramī;
പച്ചേകബോധി ബുദ്ധഭൂമി, സബ്ബമേതേന ലബ്ഭതീ’’തി. (ഖു॰ പാ॰ ൮.൧൫);
Paccekabodhi buddhabhūmi, sabbametena labbhatī’’ti. (khu. pā. 8.15);
ഇമസ്മിം സുത്തദ്വയേ ച വട്ടവിവട്ടം കഥിതം.
Imasmiṃ suttadvaye ca vaṭṭavivaṭṭaṃ kathitaṃ.
൪൩. തതിയേ പദുട്ഠചിത്തന്തി ദോസേന പദുട്ഠചിത്തം. ചേതസാ ചേതോപരിച്ചാതി അത്തനോ ചിത്തേന തസ്സ ചിത്തം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ. യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോതി യഥാ ആഹരിത്വാ ഠപിതോ. ഏവം നിരയേതി ഏവം നിരയേ ഠിതോയേവാതി വത്തബ്ബോ. അപായന്തിആദി സബ്ബം നിരയവേവചനമേവ. നിരയോ ഹി അയസങ്ഖാതാ സുഖാ അപേതോതി അപായോ, ദുക്ഖസ്സ ഗതി പടിസരണന്തി ദുഗ്ഗതി, ദുക്കടകാരിനോ ഏത്ഥ വിവസാ നിപതന്തീതി വിനിപാതോ, നിരസ്സാദത്ഥേന നിരയോ.
43. Tatiye paduṭṭhacittanti dosena paduṭṭhacittaṃ. Cetasā cetopariccāti attano cittena tassa cittaṃ paricchinditvā. Yathābhataṃ nikkhittoti yathā āharitvā ṭhapito. Evaṃ nirayeti evaṃ niraye ṭhitoyevāti vattabbo. Apāyantiādi sabbaṃ nirayavevacanameva. Nirayo hi ayasaṅkhātā sukhā apetoti apāyo, dukkhassa gati paṭisaraṇanti duggati, dukkaṭakārino ettha vivasā nipatantīti vinipāto, nirassādatthena nirayo.
൪൪. ചതുത്ഥേ പസന്നന്തി സദ്ധാപസാദേന പസന്നം. സുഗതിന്തി സുഖസ്സ ഗതിം. സഗ്ഗം ലോകന്തി രൂപാദിസമ്പത്തീഹി സുട്ഠു അഗ്ഗം ലോകം.
44. Catutthe pasannanti saddhāpasādena pasannaṃ. Sugatinti sukhassa gatiṃ. Saggaṃ lokanti rūpādisampattīhi suṭṭhu aggaṃ lokaṃ.
൪൫. പഞ്ചമേ ഉദകരഹദോതി ഉദകദഹോ. ആവിലോതി അവിപ്പസന്നോ. ലുളിതോതി അപരിസണ്ഠിതോ. കലലീഭൂതോതി കദ്ദമീഭൂതോ. സിപ്പിസമ്ബുകന്തിആദീസു സിപ്പിയോ ച സമ്ബുകാ ച സിപ്പിസമ്ബുകം. സക്ഖരാ ച കഠലാനി ച സക്ഖരകഠലം. മച്ഛാനം ഗുമ്ബം ഘടാതി മച്ഛഗുമ്ബം. ചരന്തമ്പി തിട്ഠന്തമ്പീതി ഏത്ഥ സക്ഖരകഠലം തിട്ഠതിയേവ, ഇതരാനി ചരന്തിപി തിട്ഠന്തിപി. യഥാ പന അന്തരന്തരാ ഠിതാസുപി നിസിന്നാസുപി നിപജ്ജമാനാസുപി ‘‘ഏതാ ഗാവിയോ ചരന്തീ’’തി ചരന്തിയോ ഉപാദായ ഇതരാപി ‘‘ചരന്തീ’’തി വുച്ചന്തി, ഏവം തിട്ഠന്തമേവ സക്ഖരകഠലം ഉപാദായ ഇതരമ്പി ദ്വയം ‘‘തിട്ഠന്ത’’ന്തി വുത്തം, ഇതരം ദ്വയം ചരന്തം ഉപാദായ സക്ഖരകഠലമ്പി ‘‘ചരന്ത’’ന്തി വുത്തം.
45. Pañcame udakarahadoti udakadaho. Āviloti avippasanno. Luḷitoti aparisaṇṭhito. Kalalībhūtoti kaddamībhūto. Sippisambukantiādīsu sippiyo ca sambukā ca sippisambukaṃ. Sakkharā ca kaṭhalāni ca sakkharakaṭhalaṃ. Macchānaṃ gumbaṃ ghaṭāti macchagumbaṃ. Carantampi tiṭṭhantampīti ettha sakkharakaṭhalaṃ tiṭṭhatiyeva, itarāni carantipi tiṭṭhantipi. Yathā pana antarantarā ṭhitāsupi nisinnāsupi nipajjamānāsupi ‘‘etā gāviyo carantī’’ti carantiyo upādāya itarāpi ‘‘carantī’’ti vuccanti, evaṃ tiṭṭhantameva sakkharakaṭhalaṃ upādāya itarampi dvayaṃ ‘‘tiṭṭhanta’’nti vuttaṃ, itaraṃ dvayaṃ carantaṃ upādāya sakkharakaṭhalampi ‘‘caranta’’nti vuttaṃ.
ആവിലേനാതി പഞ്ചഹി നീവരണേഹി പരിയോനദ്ധേന. അത്തത്ഥം വാതിആദീസു അത്തനോ ദിട്ഠധമ്മികോ ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകോ അത്ഥോ അത്തത്ഥോ നാമ. അത്തനോവ സമ്പരായേ ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകോ അത്ഥോ പരത്ഥോ നാമ ഹോതി. സോ ഹി പരത്ഥ അത്ഥോതി പരത്ഥോ. തദുഭയം ഉഭയത്ഥോ നാമ. അപിച അത്തനോ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികോപി ലോകിയലോകുത്തരോ അത്ഥോ അത്തത്ഥോ നാമ, പരസ്സ താദിസോവ അത്ഥോ പരത്ഥോ നാമ, തദുഭയമ്പി ഉഭയത്ഥോ നാമ. ഉത്തരിം വാ മനുസ്സധമ്മാതി ദസകുസലകമ്മപഥസങ്ഖാതാ മനുസ്സധമ്മാ ഉത്തരിം. അയഞ്ഹി ദസവിധോ ധമ്മോ വിനാപി അഞ്ഞം സമാദാപകം സത്ഥന്തരകപ്പാവസാനേ ജാതസംവേഗേഹി മനുസ്സേഹി സയമേവ സമാദിന്നത്താ മനുസ്സധമ്മോതി വുച്ചതി, തതോ ഉത്തരിം പന ഝാനവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലാനി വേദിതബ്ബാനി. അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസന്തി അരിയാനം യുത്തം, അരിയഭാവം വാ കാതും സമത്ഥം ഞാണദസ്സനസങ്ഖാതം വിസേസം. ഞാണമേവ ഹി ജാനനട്ഠേന ഞാണം, ദസ്സനട്ഠേന ദസ്സനന്തി വേദിതബ്ബം, ദിബ്ബചക്ഖുഞാണവിപസ്സനാഞാണമഗ്ഗഞാണഫലഞാണപച്ചവേക്ഖണഞാണാനമേതം അധിവചനം.
Āvilenāti pañcahi nīvaraṇehi pariyonaddhena. Attatthaṃ vātiādīsu attano diṭṭhadhammiko lokiyalokuttaramissako attho attattho nāma. Attanova samparāye lokiyalokuttaramissako attho parattho nāma hoti. So hi parattha atthoti parattho. Tadubhayaṃ ubhayattho nāma. Apica attano diṭṭhadhammikasamparāyikopi lokiyalokuttaro attho attattho nāma, parassa tādisova attho parattho nāma, tadubhayampi ubhayattho nāma. Uttariṃ vā manussadhammāti dasakusalakammapathasaṅkhātā manussadhammā uttariṃ. Ayañhi dasavidho dhammo vināpi aññaṃ samādāpakaṃ satthantarakappāvasāne jātasaṃvegehi manussehi sayameva samādinnattā manussadhammoti vuccati, tato uttariṃ pana jhānavipassanāmaggaphalāni veditabbāni. Alamariyañāṇadassanavisesanti ariyānaṃ yuttaṃ, ariyabhāvaṃ vā kātuṃ samatthaṃ ñāṇadassanasaṅkhātaṃ visesaṃ. Ñāṇameva hi jānanaṭṭhena ñāṇaṃ, dassanaṭṭhena dassananti veditabbaṃ, dibbacakkhuñāṇavipassanāñāṇamaggañāṇaphalañāṇapaccavekkhaṇañāṇānametaṃ adhivacanaṃ.
൪൬. ഛട്ഠേ അച്ഛോതി അബഹലോ, പസന്നോതിപി വട്ടതി. വിപ്പസന്നോതി സുട്ഠു പസന്നോ. അനാവിലോതി ന ആവിലോ, പരിസുദ്ധോതി അത്ഥോ, ഫേണപുബ്ബുളസങ്ഖസേവാലപണകവിരഹിതോതി വുത്തം ഹോതി. അനാവിലേനാതി പഞ്ചനീവരണവിമുത്തേന. സേസം ചതുത്ഥേ വുത്തനയമേവ. ഇമസ്മിമ്പി സുത്തദ്വയേ വട്ടവിവട്ടമേവ കഥിതം.
46. Chaṭṭhe acchoti abahalo, pasannotipi vaṭṭati. Vippasannoti suṭṭhu pasanno. Anāviloti na āvilo, parisuddhoti attho, pheṇapubbuḷasaṅkhasevālapaṇakavirahitoti vuttaṃ hoti. Anāvilenāti pañcanīvaraṇavimuttena. Sesaṃ catutthe vuttanayameva. Imasmimpi suttadvaye vaṭṭavivaṭṭameva kathitaṃ.
൪൭. സത്തമേ രുക്ഖജാതാനന്തി പച്ചത്തേ സാമിവചനം, രുക്ഖജാതാനീതി അത്ഥോ. രുക്ഖാനമേതം അധിവചനം. യദിദന്തി നിപാതമത്തം. മുദുതായാതി മുദുഭാവേന. കോചി ഹി രുക്ഖോ വണ്ണേന അഗ്ഗോ ഹോതി, കോചി ഗന്ധേന, കോചി രസേന, കോചി ഥദ്ധതായ. ഫന്ദനോ പന മുദുതായ ചേവ കമ്മഞ്ഞതായ ച അഗ്ഗോ സേട്ഠോതി ദസ്സേതി. ചിത്തം, ഭിക്ഖവേ, ഭാവിതം ബഹുലീകതന്തി ഏത്ഥ സമഥവിപസ്സനാവസേന ഭാവിതഞ്ചേവ പുനപ്പുനകതഞ്ച ചിത്തം അധിപ്പേതം. കുരുന്ദകവാസി ഫുസ്സമിത്തത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘ഏകന്തം മുദു ചേവ കമ്മനിയഞ്ച ചിത്തം നാമ അഭിഞ്ഞാപാദകചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തമേവ, ആവുസോ’’തി.
47. Sattame rukkhajātānanti paccatte sāmivacanaṃ, rukkhajātānīti attho. Rukkhānametaṃ adhivacanaṃ. Yadidanti nipātamattaṃ. Mudutāyāti mudubhāvena. Koci hi rukkho vaṇṇena aggo hoti, koci gandhena, koci rasena, koci thaddhatāya. Phandano pana mudutāya ceva kammaññatāya ca aggo seṭṭhoti dasseti. Cittaṃ, bhikkhave, bhāvitaṃ bahulīkatanti ettha samathavipassanāvasena bhāvitañceva punappunakatañca cittaṃ adhippetaṃ. Kurundakavāsi phussamittatthero panāha – ‘‘ekantaṃ mudu ceva kammaniyañca cittaṃ nāma abhiññāpādakacatutthajjhānacittameva, āvuso’’ti.
൪൮. അട്ഠമേ ഏവം ലഹുപരിവത്തന്തി ഏവം ലഹും ഉപ്പജ്ജിത്വാ ലഹും നിരുജ്ഝനകം. യാവഞ്ചാതി അധിമത്തപമാണത്ഥേ നിപാതോ, അതിവിയ ന സുകരാതി അത്ഥോ. ഇദന്തി നിപാതമത്തം. ചിത്തന്തി ഏകച്ചേ താവ ആചരിയാ ‘‘ഭവങ്ഗചിത്ത’’ന്തി വദന്തി, തം പന പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഇധ ചിത്തന്തി യംകിഞ്ചി അന്തമസോ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണമ്പി അധിപ്പേതമേവാ’’തി വുത്തം. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ മിലിന്ദരാജാ ധമ്മകഥികം നാഗസേനത്ഥേരം പുച്ഛി, ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഏകസ്മിം അച്ഛരാക്ഖണേ പവത്തിതചിത്തസങ്ഖാരാ സചേ രൂപിനോ അസ്സു, കീവ മഹാരാസി ഭവേയ്യാ’’തി? ‘‘വാഹസതാനം ഖോ, മഹാരാജ, വീഹീനം അഡ്ഢചൂളഞ്ച വാഹാ വീഹിസത്തമ്ബണാനി ദ്വേ ച തുമ്ബാ ഏകച്ഛരാക്ഖണേ പവത്തിതസ്സ ചിത്തസ്സ സങ്ഖമ്പി ന ഉപേന്തി, കലമ്പി ന ഉപേന്തി, കലഭാഗമ്പി ന ഉപേന്തീ’’തി (മി॰ പ॰ ൪.൧.൨). അഥ കസ്മാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ‘‘ഉപമാപി ന സുകരാ’’തി വുത്തം? യഥേവ ഹി ഉപമം പടിക്ഖിപിത്വാപി കപ്പദീഘഭാവസ്സ യോജനികപബ്ബതേന യോജനികസാസപപുണ്ണനഗരേന, നിരയദുക്ഖസ്സ സത്തിസതാഹതോപമേന, സഗ്ഗസുഖസ്സ ച ചക്കവത്തിസമ്പത്തിയാ ഉപമാ കതാ, ഏവമിധാപി കാതബ്ബാതി? തത്ഥ ‘‘സക്കാ പന, ഭന്തേ, ഉപമാ കാതു’’ന്തി ഏവം പുച്ഛാവസേന ഉപമാ കതാ, ഇമസ്മിം സുത്തേ പുച്ഛായ അഭാവേന ന കതാ. ഇദഞ്ഹി സുത്തം ധമ്മദേസനാപരിയോസാനേ വുത്തം. ഇതി ഇമസ്മിം സുത്തേ ചിത്തരാസി നാമ കഥിതോതി.
48. Aṭṭhame evaṃ lahuparivattanti evaṃ lahuṃ uppajjitvā lahuṃ nirujjhanakaṃ. Yāvañcāti adhimattapamāṇatthe nipāto, ativiya na sukarāti attho. Idanti nipātamattaṃ. Cittanti ekacce tāva ācariyā ‘‘bhavaṅgacitta’’nti vadanti, taṃ pana paṭikkhipitvā ‘‘idha cittanti yaṃkiñci antamaso cakkhuviññāṇampi adhippetamevā’’ti vuttaṃ. Imasmiṃ panatthe milindarājā dhammakathikaṃ nāgasenattheraṃ pucchi, ‘‘bhante nāgasena, ekasmiṃ accharākkhaṇe pavattitacittasaṅkhārā sace rūpino assu, kīva mahārāsi bhaveyyā’’ti? ‘‘Vāhasatānaṃ kho, mahārāja, vīhīnaṃ aḍḍhacūḷañca vāhā vīhisattambaṇāni dve ca tumbā ekaccharākkhaṇe pavattitassa cittassa saṅkhampi na upenti, kalampi na upenti, kalabhāgampi na upentī’’ti (mi. pa. 4.1.2). Atha kasmā sammāsambuddhena ‘‘upamāpi na sukarā’’ti vuttaṃ? Yatheva hi upamaṃ paṭikkhipitvāpi kappadīghabhāvassa yojanikapabbatena yojanikasāsapapuṇṇanagarena, nirayadukkhassa sattisatāhatopamena, saggasukhassa ca cakkavattisampattiyā upamā katā, evamidhāpi kātabbāti? Tattha ‘‘sakkā pana, bhante, upamā kātu’’nti evaṃ pucchāvasena upamā katā, imasmiṃ sutte pucchāya abhāvena na katā. Idañhi suttaṃ dhammadesanāpariyosāne vuttaṃ. Iti imasmiṃ sutte cittarāsi nāma kathitoti.
൪൯. നവമേ പഭസ്സരന്തി പണ്ഡരം പരിസുദ്ധം. ചിത്തന്തി ഭവങ്ഗചിത്തം. കിം പന ചിത്തസ്സ വണ്ണോ നാമ അത്ഥീതി? നത്ഥി. നീലാദീനഞ്ഹി അഞ്ഞതരവണ്ണം വാ ഹോതു അവണ്ണം വാ യംകിഞ്ചി പരിസുദ്ധതായ ‘‘പഭസ്സര’’ന്തി വുച്ചതി. ഇദമ്പി നിരുപക്കിലേസതായ പരിസുദ്ധന്തി പഭസ്സരം. തഞ്ച ഖോതി തം ഭവങ്ഗചിത്തം. ആഗന്തുകേഹീതി അസഹജാതേഹി പച്ഛാ ജവനക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജനകേഹി. ഉപക്കിലേസേഹീതി രാഗാദീഹി ഉപക്കിലിട്ഠത്താ ഉപക്കിലിട്ഠം നാമാതി വുച്ചതി. കഥം? യഥാ ഹി സീലവന്താ ആചാരസമ്പന്നാ മാതാപിതരോ വാ ആചരിയുപജ്ഝായാ വാ ദുസ്സീലാനം ദുരാചാരാനം അവത്തസമ്പന്നാനം പുത്താനഞ്ചേവ അന്തേവാസികസദ്ധിവിഹാരികാനഞ്ച വസേന ‘‘അത്തനോ പുത്തേ വാ അന്തേവാസികസദ്ധിവിഹാരികേ വാ ന തജ്ജേന്തി ന സിക്ഖാപേന്തി ന ഓവദന്തി നാനുസാസന്തീ’’തി അവണ്ണം അകിത്തിം ലഭന്തി, ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. ആചാരസമ്പന്നാ മാതാപിതരോ വിയ ച ആചരിയുപജ്ഝായാ വിയ ച ഭവങ്ഗചിത്തം ദട്ഠബ്ബം, പുത്താദീനം വസേന തേസം അകിത്തിലാഭോ വിയ ജവനക്ഖണേ രജ്ജനദുസ്സനമുയ്ഹനസഭാവാനം ലോഭസഹഗതാദീനം ചിത്താനം വസേന ഉപ്പന്നേഹി ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി പകതിപരിസുദ്ധമ്പി ഭവങ്ഗചിത്തം ഉപക്കിലിട്ഠം നാമ ഹോതീതി.
49. Navame pabhassaranti paṇḍaraṃ parisuddhaṃ. Cittanti bhavaṅgacittaṃ. Kiṃ pana cittassa vaṇṇo nāma atthīti? Natthi. Nīlādīnañhi aññataravaṇṇaṃ vā hotu avaṇṇaṃ vā yaṃkiñci parisuddhatāya ‘‘pabhassara’’nti vuccati. Idampi nirupakkilesatāya parisuddhanti pabhassaraṃ. Tañca khoti taṃ bhavaṅgacittaṃ. Āgantukehīti asahajātehi pacchā javanakkhaṇe uppajjanakehi. Upakkilesehīti rāgādīhi upakkiliṭṭhattā upakkiliṭṭhaṃ nāmāti vuccati. Kathaṃ? Yathā hi sīlavantā ācārasampannā mātāpitaro vā ācariyupajjhāyā vā dussīlānaṃ durācārānaṃ avattasampannānaṃ puttānañceva antevāsikasaddhivihārikānañca vasena ‘‘attano putte vā antevāsikasaddhivihārike vā na tajjenti na sikkhāpenti na ovadanti nānusāsantī’’ti avaṇṇaṃ akittiṃ labhanti, evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Ācārasampannā mātāpitaro viya ca ācariyupajjhāyā viya ca bhavaṅgacittaṃ daṭṭhabbaṃ, puttādīnaṃ vasena tesaṃ akittilābho viya javanakkhaṇe rajjanadussanamuyhanasabhāvānaṃ lobhasahagatādīnaṃ cittānaṃ vasena uppannehi āgantukehi upakkilesehi pakatiparisuddhampi bhavaṅgacittaṃ upakkiliṭṭhaṃ nāma hotīti.
൫൦. ദസമേപി ഭവങ്ഗചിത്തമേവ ചിത്തം. വിപ്പമുത്തന്തി ജവനക്ഖണേ അരജ്ജമാനം അദുസ്സമാനം അമുയ്ഹമാനം തിഹേതുകഞാണസമ്പയുത്താദികുസലവസേന ഉപ്പജ്ജമാനം ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി വിപ്പമുത്തം നാമ ഹോതി. ഇധാപി യഥാ സീലവന്താനം ആചാരസമ്പന്നാനം പുത്താദീനം വസേന മാതാദയോ ‘‘സോഭനാ ഏതേയേവ അത്തനോ പുത്തകാദയോ സിക്ഖാപേന്തി ഓവദന്തി അനുസാസന്തീ’’തി വണ്ണകിത്തിലാഭിനോ ഹോന്തി, ഏവം ജവനക്ഖണേ ഉപ്പന്നകുസലചിത്തവസേന ഇദം ഭവങ്ഗചിത്തം ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി വിപ്പമുത്തന്തി വുച്ചതീതി.
50. Dasamepi bhavaṅgacittameva cittaṃ. Vippamuttanti javanakkhaṇe arajjamānaṃ adussamānaṃ amuyhamānaṃ tihetukañāṇasampayuttādikusalavasena uppajjamānaṃ āgantukehi upakkilesehi vippamuttaṃ nāma hoti. Idhāpi yathā sīlavantānaṃ ācārasampannānaṃ puttādīnaṃ vasena mātādayo ‘‘sobhanā eteyeva attano puttakādayo sikkhāpenti ovadanti anusāsantī’’ti vaṇṇakittilābhino honti, evaṃ javanakkhaṇe uppannakusalacittavasena idaṃ bhavaṅgacittaṃ āgantukehi upakkilesehi vippamuttanti vuccatīti.
പണിഹിതഅച്ഛവഗ്ഗവണ്ണനാ.
Paṇihitaacchavaggavaṇṇanā.
Related texts:
തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / അങ്ഗുത്തരനികായ • Aṅguttaranikāya / ൫. പണിഹിതഅച്ഛവഗ്ഗോ • 5. Paṇihitaacchavaggo
ടീകാ • Tīkā / സുത്തപിടക (ടീകാ) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / അങ്ഗുത്തരനികായ (ടീകാ) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ൫. പണിഹിതഅച്ഛവഗ്ഗവണ്ണനാ • 5. Paṇihitaacchavaggavaṇṇanā