| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
११. पञ्ञत्तिहारविभङ्गवण्णना
11. Paññattihāravibhaṅgavaṇṇanā
३९. तत्थ कतमो पञ्ञत्तिहारोति पञ्ञत्तिहारविभङ्गो। तत्थ का पनायं पञ्ञत्तीति? आह ‘‘या पकतिकथाय देसना’’ति। इदं वुत्तं होति – या देसनाहारादयो विय अस्सादादिपदत्थविसेसनिद्धारणं अकत्वा भगवतो साभाविकधम्मकथाय देसना। या तस्सा पञ्ञापना, अयं पञ्ञत्तिहारो। यस्मा पन सा भगवतो तथा तथा वेनेय्यसन्ताने यथाधिप्पेतमत्थं निक्खिपतीति निक्खेपो। तस्स चायं हारो दुक्खादिसङ्खाते भागे पकारेहि ञापेति, असङ्करतो वा ठपेति, तस्मा ‘‘निक्खेपपञ्ञत्ती’’ति वुत्तो। इति पकतिकथाय देसनाति सङ्खेपेन वुत्तमत्थं वित्थारेन विभजितुं ‘‘का च पकतिकथाय देसना’’ति पुच्छित्वा ‘‘चत्तारि सच्चानी’’तिआदिमाह।
39.Tatthakatamo paññattihāroti paññattihāravibhaṅgo. Tattha kā panāyaṃ paññattīti? Āha ‘‘yā pakatikathāya desanā’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yā desanāhārādayo viya assādādipadatthavisesaniddhāraṇaṃ akatvā bhagavato sābhāvikadhammakathāya desanā. Yā tassā paññāpanā, ayaṃ paññattihāro. Yasmā pana sā bhagavato tathā tathā veneyyasantāne yathādhippetamatthaṃ nikkhipatīti nikkhepo. Tassa cāyaṃ hāro dukkhādisaṅkhāte bhāge pakārehi ñāpeti, asaṅkarato vā ṭhapeti, tasmā ‘‘nikkhepapaññattī’’ti vutto. Iti pakatikathāya desanāti saṅkhepena vuttamatthaṃ vitthārena vibhajituṃ ‘‘kā ca pakatikathāya desanā’’ti pucchitvā ‘‘cattāri saccānī’’tiādimāha.
तत्थ इदं दुक्खन्ति अयं पञ्ञत्तीति कक्खळफुसनादिसभावे रूपारूपधम्मे अतीतादिवसेन अनेकभेदभिन्ने अभिन्दित्वा पीळनसङ्खतसन्तापविपरिणामट्ठतासामञ्ञेन या कुच्छितभावादिमुखेन एकज्झं गहणस्स कारणभूता पञ्ञत्ति, का पन साति? नामपञ्ञत्तिनिबन्धना तज्जापञ्ञत्ति। ‘‘विञ्ञत्तिविकारसहितो सद्दो एवा’’ति अपरे। इमिना नयेन तत्थ तत्थ पञ्ञत्तिअत्थो वेदितब्बो। ‘‘पञ्चन्नं खन्धान’’न्तिआदिना तस्सा पञ्ञत्तिया उपादानं दस्सेति। दसन्नं इन्द्रियानन्ति अट्ठ रूपिन्द्रियानि मनिन्द्रियं वेदनिन्द्रियन्ति एवं दसन्नं। अनुभवनसामञ्ञेन हि वेदना एकमिन्द्रियं कता, तथा सद्धादयो च मग्गपक्खियाति।
Tattha idaṃ dukkhanti ayaṃ paññattīti kakkhaḷaphusanādisabhāve rūpārūpadhamme atītādivasena anekabhedabhinne abhinditvā pīḷanasaṅkhatasantāpavipariṇāmaṭṭhatāsāmaññena yā kucchitabhāvādimukhena ekajjhaṃ gahaṇassa kāraṇabhūtā paññatti, kā pana sāti? Nāmapaññattinibandhanā tajjāpaññatti. ‘‘Viññattivikārasahito saddo evā’’ti apare. Iminā nayena tattha tattha paññattiattho veditabbo. ‘‘Pañcannaṃ khandhāna’’ntiādinā tassā paññattiyā upādānaṃ dasseti. Dasannaṃ indriyānanti aṭṭha rūpindriyāni manindriyaṃ vedanindriyanti evaṃ dasannaṃ. Anubhavanasāmaññena hi vedanā ekamindriyaṃ katā, tathā saddhādayo ca maggapakkhiyāti.
कबळं करीयतीति कबळीकारोति वत्थुवसेन अयं निद्देसो। याय ओजाय सत्ता यापेन्ति, तस्सायेतं अधिवचनं। सा हि ओजट्ठमकस्स रूपस्स आहरणतो आहारो। अत्थीति मग्गेन असमुच्छिन्नताय विज्जति। रागोति रञ्जनट्ठेन रागो। नन्दनट्ठेन नन्दी। तण्हायनट्ठेन तण्हा। सब्बानेतानि लोभस्सेव नामानि। पतिट्ठितं तत्थ विञ्ञाणं विरुळ्हन्ति कम्मं जवापेत्वा पटिसन्धिआकड्ढनसमत्थताय पतिट्ठितञ्चेव विञ्ञाणं विरुळ्हञ्च। यत्थाति तेभूमकवट्टे भुम्मं, सब्बत्थ वा पुरिमपुरिमपदे एतं भुम्मं। अत्थि तत्थ सङ्खारानं वुद्धीति ये इमस्मिं विपाकवट्टे ठितस्स आयतिं वड्ढनहेतुका सङ्खारा, ते सन्धाय वुत्तं – ‘‘यत्थ अत्थि आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ती’’ति यस्मिं ठाने आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति अत्थि। अत्थि तत्थ आयतिं जातिजरामरणन्ति यत्थ पटिसन्धिग्गहणं, तत्थ खन्धानं अभिनिब्बत्तिलक्खणा जाति, परिपाकलक्खणा जरा, भेदनलक्खणं मरणञ्च अत्थि। अयं पभावपञ्ञत्ति दुक्खस्स च समुदयस्स चाति अयं यथावुत्ता देसना दुक्खसच्चस्स समुदयसच्चस्स च समुट्ठानपञ्ञत्ति, विपाकवट्टस्स सङ्खारानञ्च तण्हापच्चयनिद्देसतोति अधिप्पायो।
Kabaḷaṃ karīyatīti kabaḷīkāroti vatthuvasena ayaṃ niddeso. Yāya ojāya sattā yāpenti, tassāyetaṃ adhivacanaṃ. Sā hi ojaṭṭhamakassa rūpassa āharaṇato āhāro. Atthīti maggena asamucchinnatāya vijjati. Rāgoti rañjanaṭṭhena rāgo. Nandanaṭṭhena nandī. Taṇhāyanaṭṭhena taṇhā. Sabbānetāni lobhasseva nāmāni. Patiṭṭhitaṃ tattha viññāṇaṃ viruḷhanti kammaṃ javāpetvā paṭisandhiākaḍḍhanasamatthatāya patiṭṭhitañceva viññāṇaṃ viruḷhañca. Yatthāti tebhūmakavaṭṭe bhummaṃ, sabbattha vā purimapurimapade etaṃ bhummaṃ. Atthi tattha saṅkhārānaṃ vuddhīti ye imasmiṃ vipākavaṭṭe ṭhitassa āyatiṃ vaḍḍhanahetukā saṅkhārā, te sandhāya vuttaṃ – ‘‘yattha atthi āyatiṃ punabbhavābhinibbattī’’ti yasmiṃ ṭhāne āyatiṃ punabbhavābhinibbatti atthi. Atthi tattha āyatiṃjātijarāmaraṇanti yattha paṭisandhiggahaṇaṃ, tattha khandhānaṃ abhinibbattilakkhaṇā jāti, paripākalakkhaṇā jarā, bhedanalakkhaṇaṃ maraṇañca atthi. Ayaṃ pabhāvapaññatti dukkhassa ca samudayassa cāti ayaṃ yathāvuttā desanā dukkhasaccassa samudayasaccassa ca samuṭṭhānapaññatti, vipākavaṭṭassa saṅkhārānañca taṇhāpaccayaniddesatoti adhippāyo.
नत्थि रागोति अग्गमग्गभावनाय समुच्छिन्नत्ता नत्थि चे रागो। अप्पतिट्ठितं तत्थ विञ्ञाणं अविरुळ्हन्ति कम्मं जवापेत्वा पटिसन्धिआकड्ढनसमत्थतायाभावेन अप्पतिट्ठितञ्चेव अविरुळ्हञ्चाति वुत्तपटिपक्खनयेन अत्थो वेदितब्बो।
Natthi rāgoti aggamaggabhāvanāya samucchinnattā natthi ce rāgo. Appatiṭṭhitaṃ tattha viññāṇaṃ aviruḷhanti kammaṃ javāpetvā paṭisandhiākaḍḍhanasamatthatāyābhāvena appatiṭṭhitañceva aviruḷhañcāti vuttapaṭipakkhanayena attho veditabbo.
‘‘अयं परिञ्ञापञ्ञत्ती’’तिआदिना एकाभिसमयवसेनेव मग्गसम्मादिट्ठि चतूसु अरियसच्चेसु पवत्ततीति दस्सेति। अयं भावनापञ्ञत्तीति अयं द्वारारम्मणेहि छद्वारप्पवत्तनधम्मानं अनिच्चानुपस्सना मग्गस्स भावनापञ्ञत्ति। निरोधपञ्ञत्ति निरोधस्साति रोधसङ्खाताय तण्हाय मग्गेन अनवसेसनिरोधपञ्ञत्ति। उप्पादपञ्ञत्तीति उप्पन्नस्स पञ्ञापना। ओकासपञ्ञत्तीति ठानस्स पञ्ञापना। आहटनापञ्ञत्तीति नीहरणपञ्ञत्ति। आसाटिकानन्ति गुन्नं वणेसु नीलमक्खिकाहि ठपितअण्डका आसाटिका नाम। एत्थ यस्स उप्पन्ना, तस्स सत्तस्स अनयब्यसनहेतुताय आसाटिका वियाति आसाटिका, किलेसा, तेसं आसाटिकानं। अभिनिघातपञ्ञत्तीति समुग्घातपञ्ञत्ति।
‘‘Ayaṃ pariññāpaññattī’’tiādinā ekābhisamayavaseneva maggasammādiṭṭhi catūsu ariyasaccesu pavattatīti dasseti. Ayaṃ bhāvanāpaññattīti ayaṃ dvārārammaṇehi chadvārappavattanadhammānaṃ aniccānupassanā maggassa bhāvanāpaññatti. Nirodhapaññatti nirodhassāti rodhasaṅkhātāya taṇhāya maggena anavasesanirodhapaññatti. Uppādapaññattīti uppannassa paññāpanā. Okāsapaññattīti ṭhānassa paññāpanā. Āhaṭanāpaññattīti nīharaṇapaññatti. Āsāṭikānanti gunnaṃ vaṇesu nīlamakkhikāhi ṭhapitaaṇḍakā āsāṭikā nāma. Ettha yassa uppannā, tassa sattassa anayabyasanahetutāya āsāṭikā viyāti āsāṭikā, kilesā, tesaṃ āsāṭikānaṃ. Abhinighātapaññattīti samugghātapaññatti.
४१. एवं वट्टविवट्टमुखेन सम्मसनउपादानक्खन्धमुखेनेव सच्चेसु पञ्ञत्तिविभागं दस्सेत्वा इदानि तेपरिवट्टवसेन दस्सेतुं ‘‘इदं ‘दुक्ख’न्ति मे, भिक्खवे’’तिआदि आरद्धं। तत्थ दस्सनट्ठेन चक्खु। यथासभावतो जाननट्ठेन ञाणं। पटिविज्झनट्ठेन पञ्ञा। विदितकरणट्ठेन विज्जा। ओभासनट्ठेन आलोको। सब्बं पञ्ञावेवचनमेव। अयं वेवचनपञ्ञत्ति। सच्छिकिरियापञ्ञत्तीति पच्चक्खकरणपञ्ञत्ति।
41. Evaṃ vaṭṭavivaṭṭamukhena sammasanaupādānakkhandhamukheneva saccesu paññattivibhāgaṃ dassetvā idāni teparivaṭṭavasena dassetuṃ ‘‘idaṃ ‘dukkha’nti me, bhikkhave’’tiādi āraddhaṃ. Tattha dassanaṭṭhena cakkhu. Yathāsabhāvato jānanaṭṭhena ñāṇaṃ. Paṭivijjhanaṭṭhena paññā. Viditakaraṇaṭṭhena vijjā. Obhāsanaṭṭhena āloko. Sabbaṃ paññāvevacanameva. Ayaṃ vevacanapaññatti. Sacchikiriyāpaññattīti paccakkhakaraṇapaññatti.
तुलमतुलञ्चाति गाथाय पचुरजनानं पच्चक्खभावतो तुलितं परिच्छिन्नन्ति तुलं, कामावचरं। न तुलन्ति अतुलं, तुलं वा सदिसमस्स अञ्ञं लोकियकम्मं नत्थीति अतुलं, महग्गतकम्मं। कामावचररूपावचरकम्मं वा तुलं, अरूपावचरं अतुलं, अप्पविपाकं वा तुलं। बहुविपाकं अतुलं। सम्भवति एतेनाति सम्भवं, सम्भवहेतुभूतं। भवसङ्खारं पुनब्भवसङ्खरणकं। अवस्सजीति विस्सज्जेसि। मुनीति बुद्धमुनि। अज्झत्तरतोति नियकज्झत्तरतो । समाहितोति उपचारप्पनासमाधिवसेन समाहितो। अभिन्दि कवचमिवाति कवचं विय भिन्दि। अत्तसम्भवन्ति अत्तनि सञ्जातं किलेसं। इदं वुत्तं होति – सविपाकट्ठेन सम्भवं भवाभिसङ्खरणट्ठेन भवसङ्खारन्ति च लद्धनामं तुलातुलसङ्खातं लोकियकम्मञ्च ओस्सजि, सङ्गामसीसे महायोधो कवचं विय अत्तसम्भवं किलेसञ्च अज्झत्तरतो समाहितो हुत्वा अभिन्दीति।
Tulamatulañcāti gāthāya pacurajanānaṃ paccakkhabhāvato tulitaṃ paricchinnanti tulaṃ, kāmāvacaraṃ. Na tulanti atulaṃ, tulaṃ vā sadisamassa aññaṃ lokiyakammaṃ natthīti atulaṃ, mahaggatakammaṃ. Kāmāvacararūpāvacarakammaṃ vā tulaṃ, arūpāvacaraṃ atulaṃ, appavipākaṃ vā tulaṃ. Bahuvipākaṃ atulaṃ. Sambhavati etenāti sambhavaṃ, sambhavahetubhūtaṃ. Bhavasaṅkhāraṃ punabbhavasaṅkharaṇakaṃ. Avassajīti vissajjesi. Munīti buddhamuni. Ajjhattaratoti niyakajjhattarato . Samāhitoti upacārappanāsamādhivasena samāhito. Abhindi kavacamivāti kavacaṃ viya bhindi. Attasambhavanti attani sañjātaṃ kilesaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – savipākaṭṭhena sambhavaṃ bhavābhisaṅkharaṇaṭṭhena bhavasaṅkhāranti ca laddhanāmaṃ tulātulasaṅkhātaṃ lokiyakammañca ossaji, saṅgāmasīse mahāyodho kavacaṃ viya attasambhavaṃ kilesañca ajjhattarato samāhito hutvā abhindīti.
अथ वा तुलन्ति तुलयन्तो तीरेन्तो। अतुलञ्च सम्भवन्ति निब्बानञ्चेव सम्भवञ्च। भवसङ्खारन्ति भवगामिकम्मं। अवस्सजि मुनीति ‘‘पञ्चक्खन्धा अनिच्चा, तेसं निरोधो निब्बानं निच्च’’न्तिआदिना (पटि॰ म॰ ३.३८ अत्थतो समानं) नयेन तुलयन्तो बुद्धमुनि भवे आदीनवं निब्बाने आनिसंसञ्च दिस्वा तं खन्धानं मूलभूतं भवसङ्खारं कम्मक्खयकरेन अरियमग्गेन अवस्सजि। कथं? अज्झत्तरतो। सो हि विपस्सनावसेन अज्झत्तरतो समथवसेन समाहितो कवचमिव अत्तभावं परियोनन्धित्वा ठितं अत्तनि सम्भवत्ता ‘‘अत्तसम्भव’’न्ति लद्धनामं सब्बं किलेसजातं अभिन्दि, किलेसाभावे कम्मं अप्पटिसन्धिकत्ता अवस्सट्ठं नाम होति, किलेसाभावेन कम्मं जहीति अत्थो (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.१६९; उदा॰ अट्ठ॰ ५१)।
Atha vā tulanti tulayanto tīrento. Atulañca sambhavanti nibbānañceva sambhavañca. Bhavasaṅkhāranti bhavagāmikammaṃ. Avassaji munīti ‘‘pañcakkhandhā aniccā, tesaṃ nirodho nibbānaṃ nicca’’ntiādinā (paṭi. ma. 3.38 atthato samānaṃ) nayena tulayanto buddhamuni bhave ādīnavaṃ nibbāne ānisaṃsañca disvā taṃ khandhānaṃ mūlabhūtaṃ bhavasaṅkhāraṃ kammakkhayakarena ariyamaggena avassaji. Kathaṃ? Ajjhattarato. So hi vipassanāvasena ajjhattarato samathavasena samāhito kavacamiva attabhāvaṃ pariyonandhitvā ṭhitaṃ attani sambhavattā ‘‘attasambhava’’nti laddhanāmaṃ sabbaṃ kilesajātaṃ abhindi, kilesābhāve kammaṃ appaṭisandhikattā avassaṭṭhaṃ nāma hoti, kilesābhāvena kammaṃ jahīti attho (dī. ni. aṭṭha. 2.169; udā. aṭṭha. 51).
सङ्खतासङ्खतधातुविनिमुत्तस्स अभिञ्ञेय्यस्स अभावतो वुत्तं ‘‘तुल…पे॰… धम्मान’’न्ति। तेन धम्मपटिसम्भिदा वुत्ता होतीति आह – ‘‘निक्खेपपञ्ञत्ति धम्मपटिसम्भिदाया’’ति। भवसङ्खारे समुदयपक्खियं सन्धायाह ‘‘परिच्चागपञ्ञत्ती’’ति। दुक्खसच्चपक्खियवसेन ‘‘परिञ्ञापञ्ञत्ती’’ति। समाधानविसिट्ठस्स अज्झत्तरतभावस्स वसेन ‘‘भावनापञ्ञत्ति कायगताय सतिया’’ति वुत्तं। अज्झत्तरतताविसिट्ठस्स पन समाधानस्स वसेन ‘‘ठितिपञ्ञत्ति चित्तेकग्गताया’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं। अभिनिब्बिदापञ्ञत्ति चित्तस्साति आयुसङ्खारोस्सज्जनवसेन चित्तस्स अभिनीहरणपञ्ञत्ति। उपादानपञ्ञत्तीति गहणपञ्ञत्ति। सब्बञ्ञुतायाति सम्मासम्बुद्धभावस्स। एतेन असम्मासम्बुद्धस्स आयुसङ्खारोस्सज्जनं नत्थीति दस्सेति। किलेसाभावेन भगवा कम्मं जहतीति दस्सेन्तो ‘‘पदालनापञ्ञत्ति अविज्जण्डकोसान’’न्ति आह।
Saṅkhatāsaṅkhatadhātuvinimuttassa abhiññeyyassa abhāvato vuttaṃ ‘‘tula…pe… dhammāna’’nti. Tena dhammapaṭisambhidā vuttā hotīti āha – ‘‘nikkhepapaññatti dhammapaṭisambhidāyā’’ti. Bhavasaṅkhāre samudayapakkhiyaṃ sandhāyāha ‘‘pariccāgapaññattī’’ti. Dukkhasaccapakkhiyavasena ‘‘pariññāpaññattī’’ti. Samādhānavisiṭṭhassa ajjhattaratabhāvassa vasena ‘‘bhāvanāpaññatti kāyagatāya satiyā’’ti vuttaṃ. Ajjhattaratatāvisiṭṭhassa pana samādhānassa vasena ‘‘ṭhitipaññatti cittekaggatāyā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Abhinibbidāpaññatti cittassāti āyusaṅkhārossajjanavasena cittassa abhinīharaṇapaññatti. Upādānapaññattīti gahaṇapaññatti. Sabbaññutāyāti sammāsambuddhabhāvassa. Etena asammāsambuddhassa āyusaṅkhārossajjanaṃ natthīti dasseti. Kilesābhāvena bhagavā kammaṃ jahatīti dassento ‘‘padālanāpaññatti avijjaṇḍakosāna’’nti āha.
यो दुक्खमद्दक्खि यतोनिदानन्ति यो आरद्धविपस्सको सब्बं तेभूमकं दुक्खं अदक्खि पस्सि, तञ्च यतोनिदानं यं हेतुकं, तम्पिस्स कारणभावेन तण्हं पस्सि। कामेसु सो जन्तु कथं नमेय्याति सो एवं पटिपन्नो पुरिसो सवत्थुकामेसु किलेसकामेसु येन पकारेन नमेय्य अभिनमेय्य, सो पकारो नत्थि। कस्मा? कामा हि लोके सङ्गोति ञत्वा। यस्मा इमस्मिं लोके कामसदिसं बन्धनं नत्थि। वुत्तञ्चेतं भगवता ‘‘न तं दळ्हं बन्धनमाहु धीरा’’तिआदि (ध॰ प॰ ३४५; सं॰ नि॰ १.१२१; नेत्ति॰ १०६; पेटको १५), तस्मा सङ्खारे आसज्जनट्ठेन सङ्गोति विदित्वा। तेसं सतीमा विनयाय सिक्खेति कायगतासतियोगेन सतिमा तेसं कामानं वूपसमाय तीसुपि सिक्खासु अप्पमत्तो सिक्खेय्याति अत्थो।
Yo dukkhamaddakkhi yatonidānanti yo āraddhavipassako sabbaṃ tebhūmakaṃ dukkhaṃ adakkhi passi, tañca yatonidānaṃ yaṃ hetukaṃ, tampissa kāraṇabhāvena taṇhaṃ passi. Kāmesu so jantu kathaṃnameyyāti so evaṃ paṭipanno puriso savatthukāmesu kilesakāmesu yena pakārena nameyya abhinameyya, so pakāro natthi. Kasmā? Kāmā hi loke saṅgoti ñatvā. Yasmā imasmiṃ loke kāmasadisaṃ bandhanaṃ natthi. Vuttañcetaṃ bhagavatā ‘‘na taṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrā’’tiādi (dha. pa. 345; saṃ. ni. 1.121; netti. 106; peṭako 15), tasmā saṅkhāre āsajjanaṭṭhena saṅgoti viditvā. Tesaṃ satīmā vinayāya sikkheti kāyagatāsatiyogena satimā tesaṃ kāmānaṃ vūpasamāya tīsupi sikkhāsu appamatto sikkheyyāti attho.
वेवचनपञ्ञत्तीति खन्धादीनं वेवचनपञ्ञत्ति। अदक्खीति पन पदेन सम्बन्धत्ता वुत्तं – ‘‘दुक्खस्स परिञ्ञापञ्ञत्ति चा’’ति। पच्चत्थिकतो दस्सनपञ्ञत्तीति अनत्थजननतो पच्चत्थिकतो दस्सनपञ्ञत्ति। पावककप्पाति जलितअग्गिक्खन्धसदिसा। पपातउरगोपमाति पपातूपमाउरगोपमा च।
Vevacanapaññattīti khandhādīnaṃ vevacanapaññatti. Adakkhīti pana padena sambandhattā vuttaṃ – ‘‘dukkhassa pariññāpaññatti cā’’ti. Paccatthikato dassanapaññattīti anatthajananato paccatthikato dassanapaññatti. Pāvakakappāti jalitaaggikkhandhasadisā. Papātauragopamāti papātūpamāuragopamā ca.
मोहसम्बन्धनो लोकोति अयं लोको अविज्जाहेतुकेहि संयोजनेहि बन्धो। भब्बरूपोव दिस्सतीति विपन्नज्झासयोपि मायाय साठेय्येन च पटिच्छादितसभावो भब्बजातिकं विय अत्तानं दस्सेति। उपधिबन्धनो बालो, तमसा परिवारितोति तस्स पन बालस्स तथा दस्सने सम्मोहतमसा परिवारितत्ता कामगुणेसु अनादीनवदस्सिताय किलेसाभिसङ्खारेहि बन्धत्ता। तथा भूतो चायं बालो पण्डितानं अस्सिरी विय खायति अलक्खिको एव हुत्वा उपट्ठाति। तयिदं सब्बं बालस्स सतो रागादिकिञ्चनतो। पण्डितस्स पन पञ्ञाचक्खुना पस्सतो नत्थि किञ्चनन्ति अयं सङ्खेपत्थो। मोहसीसेन विपल्लासा गहिताति आह – ‘‘देसनापञ्ञत्ति विपल्लासान’’न्ति। विपरीतपञ्ञत्तीति विपरीताकारेन उपट्ठहमानस्स पञ्ञापना।
Mohasambandhano lokoti ayaṃ loko avijjāhetukehi saṃyojanehi bandho. Bhabbarūpova dissatīti vipannajjhāsayopi māyāya sāṭheyyena ca paṭicchāditasabhāvo bhabbajātikaṃ viya attānaṃ dasseti. Upadhibandhano bālo, tamasā parivāritoti tassa pana bālassa tathā dassane sammohatamasā parivāritattā kāmaguṇesu anādīnavadassitāya kilesābhisaṅkhārehi bandhattā. Tathā bhūto cāyaṃ bālo paṇḍitānaṃ assirī viya khāyati alakkhiko eva hutvā upaṭṭhāti. Tayidaṃ sabbaṃ bālassa sato rāgādikiñcanato. Paṇḍitassa pana paññācakkhunā passato natthi kiñcananti ayaṃ saṅkhepattho. Mohasīsena vipallāsā gahitāti āha – ‘‘desanāpaññatti vipallāsāna’’nti. Viparītapaññattīti viparītākārena upaṭṭhahamānassa paññāpanā.
अत्थि निब्बानन्ति समणब्राह्मणानं वाचावत्थुमत्तमेव। नत्थि निब्बानन्ति परमत्थतो अलब्भमानसभावत्ताति विप्पटिपन्नानं मिच्छावादं भञ्जितुं भगवता वुत्तं – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, अजातं अभूतं अकतं असङ्खत’’न्ति। तत्थ हेतुं दस्सेतुं ‘‘नो चेतं, भिक्खवे’’तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो – भिक्खवे, यदि असङ्खता धातु न अभविस्स, न इध सब्बस्स सङ्खतस्स निस्सरणं सिया। निब्बानञ्हि आरम्मणं कत्वा पवत्तमाना सम्मादिट्ठिआदयो मग्गधम्मा अनवसेसकिलेसे समुच्छिन्दन्ति, ततो तिविधस्सपि वट्टस्स अप्पवत्तीति।
Atthi nibbānanti samaṇabrāhmaṇānaṃ vācāvatthumattameva. Natthi nibbānanti paramatthato alabbhamānasabhāvattāti vippaṭipannānaṃ micchāvādaṃ bhañjituṃ bhagavatā vuttaṃ – ‘‘atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ akataṃ asaṅkhata’’nti. Tattha hetuṃ dassetuṃ ‘‘no cetaṃ, bhikkhave’’tiādi vuttaṃ. Tassattho – bhikkhave, yadi asaṅkhatā dhātu na abhavissa, na idha sabbassa saṅkhatassa nissaraṇaṃ siyā. Nibbānañhi ārammaṇaṃ katvā pavattamānā sammādiṭṭhiādayo maggadhammā anavasesakilese samucchindanti, tato tividhassapi vaṭṭassa appavattīti.
तत्थायमधिप्पायो – यथा परिञ्ञेय्यताय सउत्तरानं कामानं रूपानञ्च पटिपक्खभूतं तब्बिधुरसभावं निस्सरणं पञ्ञायति, एवं तंसभावानं सङ्खभधम्मानं पटिपक्खभूतेन तब्बिधुरतासभावेन निस्सरणेन भवितब्बं, यञ्च तं निस्सरणं। सा असङ्खता धातु। किञ्च भिय्यो? सङ्खतधम्मारम्मणं विपस्सनाञाणं। अपि च अनुलोमञाणं किलेसे न समुच्छेदवसेन पजहितुं सक्कोति। सम्मुतिसच्चारम्मणम्पि पठमज्झानादीसु ञाणं विक्खम्भनमत्तमेव करोति, किलेसानं न समुच्छेदं, समुच्छेदप्पहानकरञ्च अरियमग्गञाणं, तस्स सङ्खतधम्मसम्मुतिसच्चविपरीतेन आरम्मणेन भवितब्बं, सा असङ्खता धातु। तथा निब्बान-सद्दो कत्थचि विसये अविपरीतत्थो वेदितब्बो, उपचारवुत्तिसब्भावतो, यथा तं ‘‘सीहसद्दो’’ति।
Tatthāyamadhippāyo – yathā pariññeyyatāya sauttarānaṃ kāmānaṃ rūpānañca paṭipakkhabhūtaṃ tabbidhurasabhāvaṃ nissaraṇaṃ paññāyati, evaṃ taṃsabhāvānaṃ saṅkhabhadhammānaṃ paṭipakkhabhūtena tabbidhuratāsabhāvena nissaraṇena bhavitabbaṃ, yañca taṃ nissaraṇaṃ. Sā asaṅkhatā dhātu. Kiñca bhiyyo? Saṅkhatadhammārammaṇaṃ vipassanāñāṇaṃ. Api ca anulomañāṇaṃ kilese na samucchedavasena pajahituṃ sakkoti. Sammutisaccārammaṇampi paṭhamajjhānādīsu ñāṇaṃ vikkhambhanamattameva karoti, kilesānaṃ na samucchedaṃ, samucchedappahānakarañca ariyamaggañāṇaṃ, tassa saṅkhatadhammasammutisaccaviparītena ārammaṇena bhavitabbaṃ, sā asaṅkhatā dhātu. Tathā nibbāna-saddo katthaci visaye aviparītattho veditabbo, upacāravuttisabbhāvato, yathā taṃ ‘‘sīhasaddo’’ti.
अथ वा ‘‘अत्थि, भिक्खवे, अजातं अभूतं अकतं असङ्खत’’न्ति (उदा॰ ७३) वचनं अविपरीतत्थं, भगवता भासितत्ता। यञ्हि भगवता भासितं, तं अविपरीतत्थं। यथा तं ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा, सब्बे सङ्खारा दुक्खा, सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति (म॰ नि॰ १.३५३, ३५६; कथा॰ ७५३; चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस ४; पटि॰ म॰ १.३१; नेत्ति॰ ५; ध॰ प॰ २७७-२७९), एवम्पि युत्तिवसेन असङ्खताय धातुया परमत्थतो सब्भावो वेदितब्बो। किं वा एताय युत्तिचिन्ताय? यस्मा भगवता ‘‘अत्थि, भिक्खवे, अजातं अभूतं अकतं असङ्खतन्ति (उदा॰ ७३), अप्पच्चया धम्मा असङ्खता धम्माति (ध॰ स॰ दुकमातिका ७-८) च, असङ्खतञ्च वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि असङ्खतगामिनिञ्च पटिपद’’न्तिआदिना (सं॰ नि॰ ४.३६६-३६७, ३७७) च अनेकेहि सुत्तपदेहि निब्बानधातुया परमत्थतो सब्भावो देसितोति। तत्थ उपनयनपञ्ञत्तीति पटिपक्खतो हेतुउपनयनस्स पञ्ञापना। जोतनापञ्ञत्तीति पटिञ्ञातस्स अत्थस्स सिद्धिया पकासनापञ्ञत्ति। सेसं सब्बं सुविञ्ञेय्यमेव।
Atha vā ‘‘atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ akataṃ asaṅkhata’’nti (udā. 73) vacanaṃ aviparītatthaṃ, bhagavatā bhāsitattā. Yañhi bhagavatā bhāsitaṃ, taṃ aviparītatthaṃ. Yathā taṃ ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā, sabbe saṅkhārā dukkhā, sabbe dhammā anattā’’ti (ma. ni. 1.353, 356; kathā. 753; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 4; paṭi. ma. 1.31; netti. 5; dha. pa. 277-279), evampi yuttivasena asaṅkhatāya dhātuyā paramatthato sabbhāvo veditabbo. Kiṃ vā etāya yutticintāya? Yasmā bhagavatā ‘‘atthi, bhikkhave, ajātaṃ abhūtaṃ akataṃ asaṅkhatanti (udā. 73), appaccayā dhammā asaṅkhatā dhammāti (dha. sa. dukamātikā 7-8) ca, asaṅkhatañca vo, bhikkhave, dhammaṃ desessāmi asaṅkhatagāminiñca paṭipada’’ntiādinā (saṃ. ni. 4.366-367, 377) ca anekehi suttapadehi nibbānadhātuyā paramatthato sabbhāvo desitoti. Tattha upanayanapaññattīti paṭipakkhato hetuupanayanassa paññāpanā. Jotanāpaññattīti paṭiññātassa atthassa siddhiyā pakāsanāpaññatti. Sesaṃ sabbaṃ suviññeyyameva.
पञ्ञत्तिहारविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Paññattihāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / ११. पञ्ञत्तिहारविभङ्गो • 11. Paññattihāravibhaṅgo
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ११. पञ्ञत्तिहारविभङ्गवण्णना • 11. Paññattihāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / ११. पञ्ञत्तिहारविभङ्गविभावना • 11. Paññattihāravibhaṅgavibhāvanā
